-मुक्त भारत

घ्येय-सिद्धी दुर नव्हे

पुढले पाबून असेल

राष्ट्रीय निर्मूलीकरण दिनी : डिसेंबर ७, १९९६

जानेवारी १८, १९९७ माता पित्यांना विनन्ती

बालकाची तब्येत बरी नसेल तरी, त्याला जुलाब होत असले तरा

आधीही बालकाला पोलिओचे थेंब दिले असले तरी

शंभर टक्के सुरक्षितता निश्‍चित करण्यासाठी

दि ल्या देशाचे भवितव्य आपल्या बालकांच्या निरोगौ जीवनावर आधारित आहे.

पोलिओ-मुक्त भारताच्या

निर्मितीसाठी आपण आपले प्रयत्न चालू ठेवूया

इ.स. २००० पर्यन्त

आठवण ठेवा

पाच वयापेक्षा कम बयाच्या आपत्या बालकांना हर्नुरैळरण केळावर पेशून गा

पोलिओचे तोंडात सोडण्याचे दोन अधिक थेंब घेण्यासाठी

राष्ट्रीय निर्मूलीकरणाच्या दिवशी

एग

221

ओर हे इ्लेनेशिना सवळचे एक तसनमे वेट. डे चेट अूनहेअशांत आहे. तरोहो ेथोतर्विसोसवातत्य्पसाते जकाबनितेआहेल. येणे भासताप्रर्ापिसकनण्यत्वोअस्ता मार्गाचा अवनंब करीत ते आपल्या ्मेसाकरे वाटचाल करत आहेत. याबहून वेथीन दोनजे्याना या र्षाचा ोनेल फृम्बार हिला ातार भसत्याची घोपणा नालेलं महे. मोरचे निभ५. झालि फिनिप के हे प्राली जगत जगत असे तरी या. अदच्यास्रातंन्पासप्यी अथक््यालजरत आहेत. जोप रेमो होला प्रवेग नेता आहेत. या डोत रेव्यंताच हा ‘भस्ति-फुर्वार फिला आणार शे. जबळजबळनेल्या पाचशे र्थापासून पर्वरमोर पोती जांच्या आहे. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जगातील वसाहत- पतीचा विनाश होबू लागला, तेंब्हायामून टमोरची छजाही आपल्या स्यातं्धासाठी लहू लागली. प “बाईने १९४९ परत चांगलेच ततर रुप धारण केरे. सत्तातराची कोणत्याही प्रकारची व्यक्‍स्था न करताच शोर्तुगोज शासकांनी अचानकहे बेट शोहून शन्याथा निरजषपेतल स्वात खऱ्यात मश्र असलेल्या ‘िटेलि/मेराज्ाथी स्वतन्जतेची घोषणा केली. परल्ुइपल्ेनेशियाने दिला. किटेतिन्‌ विर संतण्वासाठी त्यानी आपने तै वाळले. त्पावेळो जो लाई शाली, त्यात 2गोरची

जुदैअधे इ्थेनेशियाने त्या बेट अननने.

सरौही, अजूनपर्वनत संपक राष्ट्र संपाने पूर टंगोर चा. .बरेनेलिबात सामावलेले राज्य’ म्हणून ल्वीकार केलेला. नाही; तक्षी मान्यता दिली नाहो. रवोव्हॅनर ९६६ रोजी राजानी डिनी महे मानवी हक्कानी संबंधित एका कर्यकर्त्याच्या शृत्यूबरल ओळयनाचेतलो केले. यासभेला सबळ चवळ तील

ल एक

लोकमुपस्थित हिले. तवां्यावर इाेनेझियच्या सैन्याने गोळीचा केलत. त्यात प्नासपेक्षाही अधिक लोक मृत्यु पावले. यानन्तर फिटेलिनचे नेता साना गृस्मावो यांना कारागृहाल रावले गेले. अजूनही त्यांची मु्ती झालेली सह.

ड्मारेजे नेता रेगोस होता यांनो १९५७५ मधे देश

स्वचछत् प्रवास -जोवन व्कतोत कळू लागले; देशाने राहून देशाच्यास्वातन्चयासाठी कायस हालचाल रौतराहिले. संबक्तरा्र -संघातते अनेकर्षेपूरवटेमोरचे अनिकूत प्रतिनिधी म्हणून शहिे. मंदुक्त राट-संचाने आप्या देशाला केळ ‘भब्कर्नहर म्हणूनही मात्यता त िल्यानेतेस्यूयर्क मोडून देजूत ॉ्ट्रेलिपात राहू लागले, ते्हापाथून ते तेथे पूवटभोत्चे प्रतिनिधी म्हणून रहात आहेत.

इ््ोतेशिया हा चाचा शर्यत मोठा मुए्लिम देश होज. पूरवरमोरची जयळनवळ ८० टकके प्रजा प्रिश्‍्चन बर्शोष आहे, ११८१ मे मिशप बेलो तेथे गेले ब त्यांनी अल्योलनाला प्रारंभ केला, त्यांनी संक्त शाहसंघाला चाळे कळवले की इ’डोनेशिपा हया बेटोतून जेव्हा भापार रेईल, तेन्हा लेचा बन कि्वारात शेतला जावा काही भूत्तर मिळण्यापूर्वीच विशपच्या ‘जष्याचे समर्थन करणाऱ्यांना रण्टोनेशियन अणिकार्‍यांनी कारागृहात कोंबले. तया विकापातून टमोर्मबून बिशप केलो व विदेशात राहून तेमोस होता हे पर्व शयोर 4) स्वातन्च्यासाठी लढत आहेहे ब शात्तिपूर्ण बदलासाठी प्रपल्लशील राहिले आहेत, त्यांधी निस्वार्थ कि लात घेथून त्यांता गौरवपूर्ण नोबेल पारितोषिक हिले जात आहे.

चत्दनपुरुचा दरबार अगदी लहानसा असला. तरी राजा कमलचन्द्र कवि. पंडितांचा खूप आदर-सत्कार करी. त्याने खूप बीर्तिही मिळवली. युवक मुरलीनाथ दरबारच्या मोठ्या कवीपैकी एक, आपले काव्य ब बाळृचातुर्य यांच्या साह्याने तो राजा कमलबन्द्रचा प्रिय-पात्र बनला, इतका, की तो राजाचा अगदी निकटवर्ती व्यक्ती बनला. इतर कवि त्यामुळे मुरलीताथचा द्वेष करीत, मुख्यत; वय व अनुभव अधिक भसणारे त्यांच्यापैकी दोघे-तिथरे त्याचा भारीच हेवा करीत. लौनाथचा नुकताच विवाह होजून त्याने गृहस्थजीवत सुरू केले होते. चन्दनपुरपासून सहा कोसावरील गौरीपुरमधे रामचन्द्र नावाचा एक पंडित रहात असे. या रामचन्द्रनेच आपली

गोदादेवी ही एकुलती एक कन्या

मुरलीनाथला दिली होती.

थोश्याच दिवसात गोदादेवीने आपल्या पतीचा-मुरलीनाथचा खोलवर स्वभाव ओळखला, तेंव्हा तिला मोठे आश्‍चर्य बाटले. मुरलीनाथ भावनाप्रधान व अगदी पट्टीचा कवि असला, तरी स््र्यांबद्दलचा त्याचा दृष्टिकोण हौनच होता, स्वभाव पुरा ओळणेण्यापूर्वी तिने एक-दोनदा नवऱ्याच्या काव्य-रचनेत दखल दिली होती. पण मुरलीनाथने याबद्दल रागावून तिला त्या खोनीतून नाहेर हाकलले होते.

असेच विवस जात राहिले. धनुर्मास सुरू झाला, तेन्हा गोदादेवीचा पिता तिला माहेरपणासाठी न्यायला आला; कारण हा ुत्सव त्याच्या घरी मोठ्या’ प्रमाणावर साजरा होई. सासऱ्याचे आमस्त्रण स्वीकारत मुरलीनाय म्हणाला, “आपण कन्वेला बरोबर घेअून जा. मौ ऐन .

(७ कः मचाण 5ा्ल् कल

भुत्सवाच्या वेळी तेथे हजर राहीन.”

गोदादेचो आनन्दाने पित्याबरोबर माहेरी निघून गेली.

गोदादेवी गेल्यानन्तर तीन दिवसांनी नेहमीप्रमाणे दरबारात कवितागायनाचा कार्यकम चालू होता. मुरलौनाथ ‘निसर्गसौन्दर्याबद्दलचो कविता वाचत असताना अचानक राजा कमलचंन्दरने त्याला थांबवले. तो म्हणाला, *‘युबकवि, परिचय ज्ञात्यापासून मो आपल्या कविता लक्षपूर्वक अकत असतो. आपण नेहमीच ‘निसगांबद्दलच्या कविता रचता; परन्तु त्या भगवन्ताचा साक्षात्‌ प्रतिनिधी जो मी, या भूमीचा शासक, त्याची प्रशंसा आपण कधीच करीत नाही! हा निसर्ग व त्यातील प्राणीमात्र-यांना शांत ठेवणं, सवांचा तोल राखणं ही जबाबदारी राजाचीच ना! त्यासाठी त्याला खूप श्रम करावे लागतात. त्याचा आपण कधी भु तेंब्हा आम्हा राजवंशीयाना असं डावलण्याचा काही सबल कारण असेल तर सांगा ना!’’

अनपेक्षितपणे राजाकडून असा प्रश्‍न आल्याने मुरलीनाथ भवाकच झाला! पयतन करूनही बिचाऱ्याला काही भुतर सुचेना! याचे खरे कारण होते. त्याचाच अंतरात्मा.

मुरलीनाथ केवळ धनार्जनासाठीच राजाच्या सेवेत रहात होता. राजेलोकांबद्दल मनातल्या मनात कुठेतरी त्याला आकस होता. मनोमन त्याला खात्री वाटे की - राजेलोकांनी कितीही

चांदोबा

आदर अभिमान दाखवला, तरी त्यांचा आत्मा अहंकारपूर्णच असतो.

मुरलीनाथचा प्रगाढ विश्वास होता. की, शरण आलेल्या शतूला क्षमा करण्याची खरी ताकद केवळ त्या एका अगवंतातच आहे! यामुळेच तो फक्त भगबन्त व त्याच्या ग्जिश गाष्टोबद्दलच्याच कविता रचत असे.

मनोमन घबराट झालेला मुरतीनाथ जेव्हा कामलचत्द्रला भृत्तर देईना, तेंव्हा बयोवृद्ध कवि गंगभट्ट हळूच व्यंगभरल्या आवाजात म्हणाला, “महाराज, इतक्या स्ाथ्या पश्‍्ताचं भुत्तर मुरलीनायकडन न येण्याचं इतकंच कारण असू शकतं की- राजांबडल याच्या मनान मुळोही सदभाव नाही. त्यांच्याबद्दल तो भुदासीन असतो.’”

लागला, युवकवि, मारून

कडवटपणे तो म्हणाला, भुदरनि्वाहासाठी असं ‘ मन

रहाण्याची काही गरज नाही. भुद्यापासून आपणाला भावश्यक इतकं तौत वेळचं मोजन इतर सोय व्यवस्था हरवारकडून केली. जाईल. आपण

आरामात भापल्या घरीच राहून आपल्या आवडीची काव्यरचना करत रहावे. ‘* असे ओलून राजा कमलचत्रने तर भर चोर अपभानच होईना! पण करणार काय? त्यावेळी राजाला काहीही स्पष्टीकरण न दे तो केवळ नमस्कार करून व मस्तक

लाली घालून दरबारातून निचून र त्या क्षणापासून मुरलीनाथ चुकल्या- चुकल्यासारखा राह लागला. रात्रीची त्याची झोपही भुडालो, राजभवनातून तोनहा वेळा भोजन वेजू लागले; पण गुरलीनायला ते विषसमान वाटे! निद्रा-आहार नसल्याने व मानसिक दुःखामुळे तो एकाद्या आजाऱ्यासारखा दिसू लागला, अगविपंजर होजून गेला, अशा स्थितीत मुरलीनाथ एके दिवशी सकाळीच घराबाहेर पडला भाणि दिशाहीनासारखा पायी चालत राहिला, गावची सरहद्द ओलांडल्यावर भेलकांडून तो. एका झाडाखाली बसला. आसपास फळांच्या ब्रागा होत्या; मधून लहानसा नाला बहात होता, झाडाशुडुपांमधून हलकासा सुगंधित वारा वहात होता! बा दायक वातावरणामुळे, त्याच्या मनातला. भुदृषेग काहोसा कमो ज्ञामा! राजाच्या अपमानकारक बोलण्याने नीरस ल्या त्याच्या मनात आत्मविश्‍वास पण नवोत्साह *कमलचन्द्रची मर्जी पुन्हा कशी संपादन करावी” याबद्दलचे विचार मात्र त्याच्या मनात येईनात, इतक्यात एका तरुणाने तेये वेथून त्याला प्रणाम केला. मुरलीनाथने त्याची *तो कोण?’ म्हणून चौकशी केली. युवक हसत भुत्तरला, “मला विष्णुभटट

म्हणतात. आमचं घर गोदादेवीच्या घराजवळच आहे. मीं आपणाला लग्नात पाहिलं होतं.

मुरलीनाच डोके हलवून गप्पच राहिला, “मो असं ऐकलं की धनुर्मास भुत्सवात आपलं काव्य-गाबन होणार आहे. गोदाताईकडून मला हे कळत्यावर अल्य रहावेना अन्‌ राजस्तानातून गी ‘निून आलो. पण आत्ता, वावेळी आपण इथं कसे-हेच समजत युबकाने आश्‍्चर्व व्यक्त केले.

काय अुत्तर चयाने, हे मुरलीनाथलाही ना. विष्णुभट्टने पुन्हा विचारले,

का, कि ज्यागुळे आपण इतके अस्वस्थ ‘अन्‌ कमजोर दिसताय?”

विष्णुभट्टती आादरभावना पाहून त्याला सर्वकाही सांगून टाकावेसे मुर्लीनाथला बाटले. सांगावे तर लागणारच-कारण विष्युभट्र त्याचे काव्य ऐकण्यासाठोच तर आला होता ना?

मुरलीनाथकडूत सविस्तर ऐकल्यावर बिष्णुभट्ट मन्द हसत म्हणाला, ‘*भापली अवण सोळयण्याचा एक जुपाय ‘माहे माझ्या

जवळ.’’

“सांग बरं मुरलीनाथने अुत्वुकता दर्शवली.

“यम राजांबद्दलचा असलेला आपला दृष्टिकोण अदलून टाका. जेंव्हा

कोणी त्याच्यात थोडा

‘साजा’ म्हणून जन्म घेतो, तेंव्हा *राज-दर्प’ असणं

साहजिक आहे की नाही? तरी

इतिदासात असेही बरेच , ची ज्यांनी पंडित कवि इ.ची कदर केली

आहे; भुद्चासनावर आपणासारख्या सरस्वती-पुत्रांचे पाय धुतले आहेत त्यांनी! कवि-पंडितांना त्यांनी साक्षात्‌ शारदा गानल॑; पालश्रीत बसवून स्वतः खांदा दिला! हे सत्य तर आपल्याला विदितच आहे. नं?” विष्गुभट्ट मोट्या गंभीर स्वरात बोलला.

त्याच्या बोलण्यातले सत्त्य मुरलीनाथने मान्य केले. आत्मपरिक्षण करता करता काहीशा शरमेने त्याचे मस्तकही शकले.

मुरलीनाथमधील हे परिवर्तन पाहून बिष्णुभट्ूने मृदु आवाजात त्याला एक भावपूर्ण शौधकाब्य ऐकवले. त्या काव्याचा अर्थ असा - यमुनेच्या रेताड वेदिकेवर बसून मुरलीधर मधुर बासरी बाजवत होता. त्यामुळे नावमृग्ध झालेले

र्र

यमुनेचे भुत्साहाने जास्तच फुगून प्रवाहित होभू लागले, भरल वित्ागावरच्या गेळूच्या बनागले काही वेळू मात्र मुरलीचा मधुर नाद ऐकून दॅष्येने जळू. लागले. मुरली त्यांच्याच जातीच्या बांबूपासून बनलेली असते न! त्या वेळूंना वाटू लागले की या मुरलीनादात अडथळा आणावा अन्‌ य्रमुनेचे मन आपल्याकडे वळवावे. या बेड्या इच्छेने ते मागे-पुढे डोलू लागले, त्यामुळे त्यांच्यावर भूपच रागावली, पण ती त्यांच्या ईरघ्याळु स्वभावाला अन्‌ निर्वुद्षपणाला हसू. लागली. वेळूंनी केलेल्या या आगा-पिछा नसलेल्या बेसुऱ्या, तालहीन नादाच्या पार्श्वभूमीवर तिला मुरलीधराचे मुरलीगान अधिकच

शश

मुरेल अन्‌ मधुर वाटले. यामुळे तिचा आनन्द अधिकच वाढून तिचे पाणी फुगून मुरलीधराकडे पोचण्यासाठी ओढ घेभू लागले. बमुना नदौप्रमाणेच गंभीर, जनाच्या त्या कमलचन्द्र भूपतौकडे मुरलीधर नेहमी प्रेदृष्टिने पाहत राहो!”

विष्णुभटूची हो कविता ऐकून मुरलीनाथने टाळया वाजवल्या तो अुदगारला, ‘*शाबास विष्णुभट! माझ्या तल्या ‘ एका कोपऱ्यात पक्षी धारणा होती की, माझ्यासारखा निसर्गवर्णस करणारा दुसरा कोणी नाहीच, पण माझा तो गर्व पार जमौनदोस्त झाला! आजपासून माझ्या निसर्गवर्णनाचं काही स्यानच नाही! फारच सुंदर शैलीत तुम्ही आपले भाव व्यक्त केलेत! अगदी अदुभुत!’’ हसतहसत मुरलीनायने विष्णुभट्रच्या दंडावर थोपटले आणि त्याची अगदी भरभरून प्रशंसा केली. नम्रतेने मस्तक झुकवत विष्णुभट्ट म्हणाला, *‘आपणासाठीच ही कविता जन्मली!”

“ते तर दिसतंच आहे. मला! म्हणजे याचा अर्थ असा की माझ्या द्वेष करणाऱ्या कवींनी रानाचे कान भरले?” वित्रार करत मुरलीनाधने प्रश्‍न केला.

*‘होय.. ताईच म्हणाली होती की गंगभट्टू आदि लोक आपला द्वेष करतात. त्त नसतं, तर भर सभेत आपल्या अपमानाला ‘ तो कारण बनला असता? राजाच्या शंकेचं त्यानं समर्थन केलं असतं?” विष्णुभट्ट भुत्तरला.

‘तुम्ही म्हणालात, ते शंभर टक्के खरं इतक्या सार्‍या कवोनी भरलेल्या दरजारात राजाने माझ्याबद्दल कडू शब्द मुचारले, तेन्हा माझं डोकंच फिरलं! तुम्ही आत्ता ‘ऐकवलेली कविता मी त्यांना ऐकवू? काव विचार आहे. तुमचा?” मुरतीनाथने विचारले.

“हो, हो! जरूर ऐकवा ना! पण आपला वेष बदला अन्‌ राजा एकान्तात असताना त्याला कविता ऐकवा, कवितेच्या शेवटच्या ओळी आपल्या मनात राजाबद्दल कसला द्वेष किंवा अनादर नसल्याच दाखवतात. अन्‌. त्याबरोबरच हेही स्पष्ट होतं, की इतर कवि आपणावर जळत असूनही आपण राजाची कृपा, प्रे ब साल्रिध्याची अपेक्षा करता.’”

विष्णुनट्रच्या या बोलण्याला मुरलोनाथ ताबडतोब मान्यता देईना; तो काहीसा दुर्यात पडला !

हो गोष्ट ओळखून विष्णुभट्ट म्हणाला, “दाजी ! कुणा ‘दुसर्‍या कविंची कविता आपलीच” कशी बनवू या विचारांत नका अडू, तौ कविता मी आपल्याला ऐकवली ना? माझी ताई गोदादेवी तर आपणाला ग्राणप्रिय आहे. आपण माझ्या ताईचा असा स्वीकार केला तसाच माझ्या या कविता-कन्येचाही करा ना!”’

तरीही मुरलीनाथचा अभिमान आड चैत होता. इतके सगळे सांगितले, ‘विनवले, समजावले, तरीही मुरलीनाथ कबुली देत नसल्याचे पाहून विष्णुभट् ब्रिचारा निराश झाला. आता याला कसे

लेचा

समजाबावे, याचा त्याने क्षणभर विचार केला,

नंतर जरा संकोचत विष्णुभटाने आपली पगडी व नाजुक मिसरूड काढून दुसच्याच क्षणी गोदादेवीच आपल्या समोर हसत भुंभी असून तिचा केशसंभार डोक्यावरून घसरत असल्याचे मुरलीनाथच्या लक्षांत आले.

अकाओकी त्याच्या मुखातून आश्‍चर्योद्गार निघाले, “गोदा, तू?’’ हसतच गोदादेवी म्हणाली, ‘*होय स्वामी! मला समजलं की, दरबारात आपला अपमान होजून मान खाली भालून आपण तेथून निघून गेलात. स्वतःच येअून आपल्याला काही सल्ला द्यावा, तर आपण

५

तो मानण्यातलें नव्हेत! म्हणूनच मी या पुरुषवेषात इये आले.”

आश्चर्यात वुडलेला मुरलीनाथ हे सर्व मस्त्रमुस्ध होजून ऐकत होता. काही क्षणांनी भानावर येअून त्याने नकारदर्शक आपली मान हलवली.

इतके सारे होभूनही आपल्या पतीचा नकार पाहून गोदादेवी ने दुःखाने व आवेगाने विचारले, ‘‘आता का नकार?”

क्षणभर मान राहिल्यानन्तर मुरलीताथ म्हणाला, “’बावकोची अंबहेलना, राजाबद्दलचा भुदासभाव अन्‌ भर सभेत झालेला अपमान - या तीनही गोष्टी माझ्या मनात खोल रतल्या आहेत. हे जणू तीत काटेरी वृक्ष तू एकाच बाणाने कापून टाकलेस. आता माझ्यालमोर एकच मार्ग आहे, अन्‌ तो’ म्हणजे आपला अहंकार त्यागून मनापासून तुझ्यासमोर मस्तक वाकवू! असं केल्यानंतरक्ष मी तुझा कृतज असल्याचं सिद्ध करू शकेन, तुझं कण केडू शकेत.’’ इतके बोलून झाल्यावर अुठून तो आपल्या पत्नीचे पाय धरू

लागला.

पतीत ज्ञालेल्या जामूलाग्र परिर्तनामुळे गोदादेवीच्या डोळ्यातून आनन्दाचू झरू त्याला मधेच थांबवत ती म्हणाली, “नाही, नाही! आपण माझं म्हणणं मान काही पोचलं मला !’

यानन्तर काही वेळ पतिपत्नीनी तेथील निसर्गाचा आस्वाद घेतला अन्‌ ते राजधानीत पोचले.

दुसर्‍याच दिवशी बहुूप्याच्या वेषात मुरलीनाथने राजाची भेट घेतली व त्याला गोदादेवीची कविता ऐकवली. आपल्या प्रयन्नात सफल झालेला मुरलीनाथ पुन्हा एकदा राजाचा प्रीतिपात्र बनला.

काही दिवसांनंतर त्याने राजाला आपल्या पत्नीच्या प्रयत्नाचे विवरण दिले आपली पत्नी मोठी

व्हापासून त्यानन्तर गोदादेवीच्या सहयोगाने मुरलीनाथने अनेक भुत्तम काव्ये रचली. परन्तु त्या सर्व काव्यांवर त्याते लिहिले - ‘विष्णुभट्ट विरचित,”

(मयुणोने जिरवण करून तशोधोषणा हो केल की, स्था पुणकाला तिच्याशी विषार बराय इचा असेल त्याना कापल्या पतीच्या नष्याला दोरो लाखनी घेभन तयाच्यप्रमाणेच भारही कुऱहादीच्या नघून कापा सोडून बोरकर लक्षवेध तरवा आला पाहिले. कु भिकाऱ्याच्या नेघात आलेल्या! भापल्या

डाकने, कारच ती त्याला ओळशू शकली नाही, दुसऱ्या पिसशी तिने ती अर

मौज-गजा करणाऱया गुक्‍्कांनाही सांगितली. कपधरचे ध्नृष्य-नाण तिने

सारे राजकुमार ब अन्य विबाहेच्छू एक एक करून पुढे येनून धनुष्याला दोरी लावायचा असफल प्रयत्न करत राहिले. ते पाहून दुर्बद्धीने कालीला जवळ बोलावून त्याला म्हटले, “अरे, या धनुष्याला जरा चरबी चोपड अन्‌ नंतर आगौवर शेक.” कालीने ते कामही केले, परन्तु त्याचा काहीच फायदा झाला नाही. ते दृष्ट ज्यावेळी धनुष्याबद्दलच्या चिंतेत होते ब काय करावे हे त्यांना समजत नव्हतेइनतेव्हा इकरांचा राखणदार आणि

गेला. वून हळू स्वरात , “पहा, मी आता जे सांगेन, ते नौट ऐका. तुमचा मालक रूपधर जर परत आला, तर तुम्ही त्याच्यासाठी कायकाय कराल? हे जे दुष्ट लोक अमलेत, त्यांना विरोध कराल? लाल त्यांच्याशी? अन्‌ आपल्या मालकाला साथ द्याल? मनात काय असेल ते स्पष्ट सांगून टाका.” *जञ्ञापल्या

गुराखी बाहेर गेले, रूपधरही

मालकासाठी आपण

शि्कळ््ाः “जन्ाळळन् : ता]

प्राणार्पणही करायला तयार आहोत’ असे जेंव्हा ते म्हणाले, तेंव्हा छ्पधर त्यांना म्हणाला, ‘‘मीच रूपधर आहे पहा! मी परत आलो, तर खूश होण्यासारखे तुम्हीच दोघं काय ते इथे आहात, देवकृषेनं मी जर या शत्रूचा नाश करू शकलो, तर मागाल ते इनाम देईन मी तुम्हाला! शेतं देईन, घर देईन रहायला, शंका वाटत असेल माझ्याविषयी, तर हा *डाग’ पहा!”’ त्याने त्यांना आपल्या पाबावरचा तो डाग दाखवला. आपल्या मालकाला पाहून ते दोघे ‘अतिशयच आनन्दित झाले. **आत्ता आनन्द अन्‌ अथूंची वेळ नाहीय. मी आता प्रथम नंतर एक एक करून तुम्हीही तिथे या. मी धनुष्य मागेत. ते दृष्ट देणार नाहीत ते मला. डुकरांचा राखणदार मला ते

र्ढ

आणून देईल. नंतर घरात असणाऱया सर्व स्रियांना आपापल्या खोलीत जाजून दरवाजे नीट बन्द करून घ्यायला सांगायला हवं, काहो गडबड झालो, तरी बाहेर न ‘निषण्याबददल त्यांना निक्षून सांगण्यात यावे. सुखप्राप्ती, तू बाहेर जाजून मुख्य दरवाजा- सिंहद्ार-बन्द करून घ्यायला हवं !’*

नंतर तिघेजण एक-एक करून आत जायून आागापर्‍या स्थाताकर वसले, यावेळी ‘विपुलयोद्धा धनष्यावर आपले बळ आजमावून पहात होता. पण ते वाकवणे त्याला जमत नव्हते. निराशाभरल्या भावाजात तो म्हणू लागला, ‘‘किती दुर्भागी आहोत आपण ! विवाहाची गोष्ट सोडून द्या. तो करायचाच असेल, तर इथाकात काय कमी कन्या आहेत? मला दु:ख इतकंच वाटतंय, की कपधर्या नुलनेत आपण म्हणजे कोणीच नव्हे! आपल्या या पिढीची ही जलहीनता पाहून पुढली पिढी काय म्हणेल?’”

त्याला मधेच अडवत दुर्बुद्धी म्हणाला, “जास्त भावनाप्रधान बनू नकोस. आज पर्व- दिवस आहे. धनुष्याशी आज आपलं काही. देणं-घेणं नाही; त्याला आज स्पर्शही नाही करायचा. ठेवून दे ते! त्याचा अुपयोग आपण पुन्हा एकाद्या दिवशी करू. हे बोलणे सर्वांना ठौक वाटले. सर्वांचे जेवण अुरकल्यावर रूपचर म्हणाला, *‘हे पहा बौरांनो, आज तुम्हाला धनुष्वाचं काही काम नाहीय. जरा मला द्याल ते? मीही जरा पहातो माझ्यात किती शक्ती आहे! माजं बळही म्हातारपणामुळे तसं क्षीणज होत चाललंय.”

चांदोबा

त्याचे बोलणे ऐकून सर्वजण चिडले. त्यांना अयही वाटले की, एकाद्या वेळी हा महातताराच हरवील आपणा सर्वांना.” दुर्बुद्धी नाराजीने म्हणाला, “नीच! तुझी बुद्धी धष्ट झाली काय? दारू पिंजून जषिंगलास होय? बरीच चढलीय वाटतं? तू खरोखरच धनुष्य

बाकवलंस, तर भाम्ही तुला जिवन्त सोडू होव?”

“दुर्बुद्धी, हे वृद्ध बाबा माझ्या मुलाचे अतिथौ भाहेत. त्यांना धनुष्य द्यायला मनाई

‘का करत आहेस? तुला भीती पडलीय का,

कि ते धनुष्य वाकवून मा्याशी विवाहही करतौल? तसा त्यांचा भुदेश असेल असं तुला का वाटतं?” पद्यमुखी रागाने बोलली,

“आम्हाला तसली काही भौती नाही वाटत. पण जे धनुष्य आम्ही वाकवून दोरी चढतू शकलो नाही, ते जर या म्हातार्‍यानं केलं, तर तो आमचा घोर अपमान होईल. हा म्हातारा जर कुऱ्हाडींच्या मधून बरोबर नेम मारू शकला, तर यापेक्षा आणखी आमची मानखंडना ती काय*”’ विषनयोदा मधेच बोलला,

“आई, तू भुगीचच या बोलण्यात गुंतते आहेस. मी जर हे धनुष्य-बाण कुणाला दान म्हणून द्यायचे म्हटलं, तर मला अडवणारा मर्द जन्मलाच नाही कोणी! तू आता जाभून आपलं काम नध बरं!’’ धीरमतो निर्भाडतेने

बोलणे ऐकून पद्ममुखीला आाशवर्यही वाटले, अन्‌ आनंदही झाला. आपला मुलगा समर्थ होत असल्याचे पाहून खुशीने ती आपल्या खोलीत गेली.

इतकयात धतुष्य भुचलून इकदांचा राखणदार रूपधरकडे जाजू लागला, आणि सर्वनण ओरडू लागले. ते ऐकून घाबरून त्याने धनुष्य जमिनीवर ठेवले, पण त्याला प्रोत्साहन देत धीरमतो म्हणाला, “त्यांच्या जहवडोशी तुला काय करावचंय? आपलं काम निर्भयपणे कर तू!’’

ससगजात वसा तयान रधरणा दिले. अन्‌ स््रियांजवळ जाभून बहुकी्तीला तो म्हणाला, ‘“छोट्या मालकांची आज्ञा आहे की, सर्व स्रियांनी आपापल्या खोलीत जाअून दरवाजे बंद वरून घ्यावे. काही गडबड झाली, तरी त्यांनी बाहेर येभू नये.’’ हे सर्व काय चाललंय ते न समजले तरी तिने राबणदाराच्या सांगण्याप्रमाणे सारी व्यक्‍स्था केली.

यात धनुष्य हातात घेभून रूपधर ते कडे फिरवूत पाहू लागला. भर्वाच्या नजरा त्याच्याकडे लागल्या होत्या, ‘‘अ दिसतंय की याला ध्रनुर्विदयेचं काहीच जान नाहीय दोरोचं चढवू शकला नाही, तर हा नेम काय मारणार? करूदे त्याला काय करायचंय ते!’’ जमलेले लोक निरनिराळी टीका करू लागले,

रूपधरने अगदी सहजपणे दोरी चढवून धनुष्य डाव्या हातात घेथून भुजव्या हाताने टणत्कार केला, खूप छान बाज निघाला. याट सता रभ लाग, एक लासा न्राण भात्यातून काढून रूपधरने नेम धरून तो असा सोडला, की कुऱ्हाडींच्या टोकांमधून जाशून त्याने अगो वरोलर भाले लक्ष्य साले!

२

सहजपणे मो दोरो लावून नेम मारला. हे. तथाकथित

धीरमतीला तों म्हणाला; “पू तुझ्या प्रतिठेला मी जरासुद्धा घका नाहो. तू तर पाहिलंसंच की किती

नंतर धोरमती, वला

लोक काय म्हणायचं ते म्हणोत! पण आता स्पष्ट झालंय, की माझं बळ जराही क्षीण झालेलं नाहीय. आता या सर्वाच्या रात्रीच्या भोजनाची व्यवस्था कर, नंतर मनोविनोदाचे कार्यक्रम सुरू होतील.” 0

धोरमतो ताबडतोब एका हातात तलवार

[ दुसऱ्यात बर्छी घेअून पित्याजवळ येअून अमा शाहिला, हग धरने अगावरचे जने कपरे अुतरून फेकून दिले अन्‌ जुडी मारून तो चौकटीत अुभा राहिला. बाकीचे बाण त्याने आपल्या पावलांजवळ पसरले, ‘*आाता खरा ळ सुरू होत आहे. मी आणखी एक नेम मारणार आहे. असा नेम आजवर कोणीच मारला नसेल.’” असे म्हणत रूपघरने बाण

ुद्धौवर मारला.

दुर्बुद्धी किंवा इतर कोणाच्या मनातही आले नाही की बाण त्याच्यावरच सोडला जात. आहे. त्याचीच शिकार होत आहे! त्या वेळी. दुर्बद्धी एक मोठीशी सुरई दोन्ही हातात जुचलून दारू पौत होता. बाण सरळ त्याच्या. कंठात पसत मई धडामकन्‌ खानी पडली. अन्‌ पाठोपाठ दुर्नद्धोही कोसळला! दुसर्‍याच. क्षणी तेथे. हाहाःकार माजला, आपापल्या आसंनांवळून भुठून हत्वारांसाठी ते इकडे

. बाण

गावब होती! “एका माणसाला मारतोस? दृ, थांब तुला आत्ता मजा. दाखवतो.

चंबोबा

या क्या ०

सर्वजण ओरडू लागले. अजूनही सत्यगोष्ट त्यांच्या लक्षात आली नाहो. योगायोगानेच सर्वे घडत असल्याचे त्यांना वाटत होते आपल्या भुवया चढवत रूपधर त्यांना म्हणाला, ‘कुत्र्यांनो, तुम्हाला वाटत ‘की मो ट्रॉयहून परत येणारच नाही. अन्‌ साहस धरून तुम्ही मा फर चेरून बसत. माझी इस्टेट चरत राहिलात. माझ्या दासी आापल्याशा केल्यात. माझ्या जिवन्तपणीच माझ्या बायकोशी बिवाहाची स्वप्नं पाहिलीत! तुम्हाला देवाचीही भोती नाही, मलाहो भीत नाहो ना तुम्हो? आता अमपाशातून वाचणार नाही तुम्ही कोणी!” भ्रयाने सर्वांची नोबडी वळलो! केवळ एकटा विपुलयोद्धा बोलू लागला, ‘तू जर ख्लराच रूपधर असशोल, तर तुझं बोलणं बरोबर आहे. आमच्या हातून मोठ्याच चुका

क

आहे दुर्बुद्धी. तो केवळ तुझ्या बायकोशी विवाह करण्यासाठी नाही आला, तर तो तुझ्या मुलाला - धीरमतीला ठार करायच्या विचारात होता. तुझी सगळी इस्टेट हड्पायची होती त्याला. आम्ही तुझी सारी नवसानभरपाई करून देजू. जो दारू आम्ही आजवर प्यायलो त्याची किंमतही चुकवू. वर्गणी करून तुझं धन देअू आम्ही. आमच्यातला प्रत्येकजण तुला वीस बैल देईल.

*दुष्टांनो, तुम्ही मन मानेल तसं वागलात. त्याचो एकत्न शिक्षा आहे, ती म्हणजे तमचा जीव, तूम्यापैधी पन्येलाना जोब घेईन मौ. पळायलाही अवसर नाहीय तुम्हाला.’’ रूपधर चांगलाच पेटून झुठला

होता. ‘बिपुलयोद्धा आपल्या अनुयायांना म्हणाला, “बंधूंनो, हा तर आपल्या जिवावरच भुठला

आहे. आता आपापल्या तलवारी मुपसून एकदम सर्वजण हल्ला कल याच्यावर. पाह्या. किती जणांना मारू शकेल

ओरडतच त्याने रूपघरवर तलवार दुसर्‍याच क्षणी रूपघरचा बाण त्याऱ्या छातीत घराला.

बाकी सर्वजण आता रूपधरवर . धीरमतीने आपल्या बछीने त्यापैकी काहीजणांना घमसदनाला पाठवले, नंतर तो आपल्या पित्याला म्हणाला, ‘‘बाबा, मी तुमच्यासाठी, या राल्षणदारासाठी ‘ अन्‌ पशुपालकासाठीही पट्कन हत्यारं घेअून मेतो.’’ ‘*बाण संपून जाण्यापूर्वी परत ये, रूपधर म्हणाला. धीरमती ढाली, बर्छ्या, |शिरसखाणे वगैरे ठेवलेल्या सोलीरी जागून हत्यारे घेजून लगेच परतला. चारहीजण तो ग्रेअून दरवाजासमोर अभे राहिले, बाण

काही जिवन्त होते. त्याचवेळी कालीने

आपल्या मालकांना भवत केली. मागील बाजूने जाभून हत्यारांच्या खोलीतून तो बर्छ्या

आणि ढाली घेभून आला.

नक्षात आले तुम्हा तो महणाला, *‘धोरमतो, यांना आपल्या दासी मदत करत असाव्यातसं वाटतंय.” _

*“जूक माझी झाली बाबा! हत्यार आणताना कुलूप लावायला विमरलो.’’ असे म्हणून तो व राखणदार कुलूप लावण्यासाठी धावले. दुसर्‍या वेळी काली खोलोत घुसला तेन्हा राखणदाराने त्याला पकडले.

यानन्तर दोन्ही पक्षात बर्छ्यांनो लढाई सुरू झालो. सौभाग्याने शत्रूच्या एकाही ब्छोने रूपघर किंवा धरमती जलभी झाले नाहीत. पण वा दोघांनी फेकलेल्या नर्छ्यामुळे माष बरेचसे शकू ठार झाले.

नंतर बर्छ्या संपल्यावर त्यांच्यात दंढ़- युद सुरू झाले. त्या दिवशी देवतांचा कृपा होतो रूपधरवर, सर्वने सर्व शू मन गेले. दोघांनाच त्यांनी जीवदान दिले, कारण ते

मोठे दालन प्रे दासीला बोलावून रूपधर म्हणाला, “बाकी सर्व दासोना बोलावून खोली घुवून चे अन्‌

तपल्या भंग करायची होती, त्याने विर्थ नामक एका गन्थर्वाला राक्षसरूपात पाठवले. ‘विश्थ धुवाजवळ आला. एका सुनीने हे पाहन शापवाणी भुचचारली की, ‘‘त्‌ लरोलरचाच राक्षस अनून रहाशील.”

या शापामुळे विरुबचे देवत्व लोप पावले. शबरी नदीच्या किनार्‍यावर आपले वास्तव्य बनवून आसपासच्या कषि-मुनींना लात राहून तो आपले राक्षस-जीवन व्यतीत करू लागला. पण त्याची दिव्यदृष्टी मात्र अजून त्याच्याकडे शाबूत होती. तीन्ही लोकात कुठे, काय घडत आहे, हे त्याला समजत असे.

शबरो क गोदावरी नदोच्या संगमावर असणार्‍या आश्रमात काही मुनिजन रहात असत, एके दिसशी सनिचालक समिधा गोळा करायला. आलेले असताना विरथ तेथे पोचला. त्याला पाहून ती मुले घाबरून पळून गेली.

शिशक्काळलट 0 चळ तय यात करन]

परन्तु भरत नावाचा एक मुलगा माज न मिता. तेथेच भुभा राहिला.

पळून गेलेल्या मुलांनी भरतच्या पित्याला सांगितले, ‘*तुमचा भरत राक्षसाहाती सापडला आहे.’’ ‘भरतचा बाप राक्षसाला म्हणाला, “हा माझा एकुलता एक पुन्न आहे. बाटलं तर मला खा, पण पाला सोडून

‘ठौक आहे, मी तुला एक संधी देतो. मी अुद्या सकाळी परत येईन. यामधल्या अवधीत आपल्या मुलाला अशा जागी लपत की जी मला ठाभूक असणार नाही.’ विह्थ

म्हणाला.

पिता भरतला आपल्या आश्रमात घेभून गेला, त्याने ठरवले की ‘मुलाला वाचवण्यासाठी जरूर तर आप

ले सगळे त्तपोबलही खर्ची चालाय हम करून त्याने ब्रह्मदेवाची पूजा केली. बहादेव साक्षात प्रकट

2

झाले.

“माझ्या मुलाचं रक्षण करा! अुद्या सकाळ पर्यन्त त्याला अशा जागी लपवून ठेवा, की जिथे राक्षस पोचू शकणार नाही.’* मुनीने विनवले.

ब्रह्मदेव मुलाला आपल्या लोकी घेअून गेले, ते स्वतः ज्या कमलासनावर बसत, त्याच कमळाच्या एका पाकळीत त्यांनो मुलाला लपान्तरित केले,

दसा दिवशी उरलेल्या जागी येजून ‘किरधे भरतच्या पित्याला म्हणाला, ‘‘मर्सा, बह्मदवाे नह्या सथाला काच्या पात हीन. रूप दिलंय, तुला काय बाटतंय, मला इतकंही समजणार नाही? हरलाम तू. ठौक आहे, मी तुला आणखी एक संधी देतो.

. यावेळी तरी त्याला अशा जागी लपव, की जिथे माझी पोच असणार नाही.”

भरतच्यापित्याने आता महादेवाचे स्मरण केले. भगवान शंकर मुनीसमोर प्रकट झाले, केलेली विनंतीच मुतीने शंकरालाही केली. शंकर त्याला कैलासावर घेअून गेले अत्‌ एका कळीत रूपान्तर करून त्याने कळीने पार्बतीचा कान अलंकृत

विद्य दुसर्‍या विवशी येंभून मुनीला. म्हणाला, “अरे तुझा मुलगा कळीच्या रूपात पार्वतीच्या कानावर बसला आहे. मला हे रहस्यही समजलंय. आता एक शेवटची संधी देतो मो तुला.”

त्या दिवशो भरतच्या पित्याने भगवान दिष्णुंची आराधना केली. विष्णु प्रकट झाल्यावर त्यांनी पुत्राच्या रक्षणाचा भार त्यांच्यावर सोपवला. विष्णु बालकाला घेभून गेले.

दुसच्या दिवशी विर आला. त्याने आपल्या दिव्य-दृष्टीने तिन्ही लोक धुंडाळले. पण भरत कुठे आहे, हे त्याला कळेना. शेबटी त्रासून तो ओरडला, “’हे मुनिबालका, कुठे आहेस तू?”

*‘इथे आहे.’’ भरतचा आबाज त्याला. स्पष्ट ऐकू आला.

विथ म्हणाला, “मी तुला काहीही करणार नाहो. समोर ये. विरवची छाती काढून भरत बाहेर आला. राक्षस मरून पडला. विक आता शापमुक्त झाला. पुन्हा तो गंधर्व बनला. भरतच्या पित्याला नमस्कार कून तो स्वर्गात परतला.

द्विगुण - यथार्थनामा

नि.उशर पक परकर पुला लारा जवळ गेला, झाडावरून प्रेतकाढून त्याने आपल्या खांद्यावर स्मशानाची वाट चालू लागला. तेंव्हा प्रेतातला. वेताळ बोलू लागला, राजा, मिट्ट काळोखात जिथं भुता-जेतांचा संचार असतो, तिथं तू नाना प्रकारच्या यातना सहन करत आहेस. ज्या लक्षय्राभीसाठी तू झगडत आहेस, ते तुला कसं अन्‌ केंव्हा प्राप्त होणार? की होणारच नाही? कधी कधी अकस्पित पणे आपल्या इच्छा पूर्ण होतातही. तनया सहजपणे त्या पूर्ण होतील असं आपल्या मनातही नसतं, असं का होतं हे विज्ञ व तपस्वीही तार्किकरूपात सिद्ध कळू शकत नाहीत, भुदाहरणार्थ द्विगुण नावाच्या एका व्यक्‍तीच्या भृपवासाबदल तुला सांगतो. आपला थकबा दूर करत शात्तरपणे ती. गोष्ट ऐक.” इतके बोलून वेताळ गोष्ट सांगू लागला.

सर्वजण म्हणत असत की बलभद्वपुरच्या

बॅताळ कथा

बलरामच्या घराच्या परसात जमिनीत पुरलेले हे. बलरामने ते मिळवण्यासाठी भसफल झाले, प्रथम त्याने एका ज्यो तिध्याला बोलावून धन मिळायची श्रोलरच शकयता आहे का, हे विचारून पाहिले. नंतर एका माल्यिकाला बोलावून धन कुठे पुरलेले असायची शकयता आहे, ती जागा निश्‍चित करून घेतली. त्याने सांगि जागेवर यनरामने ख्रोदून पाहिले. पण हाती काहीच आले नाही. फक्त ज्योतिषी आणि माल्तिक त्याच्याकडून बरचसं धन लुटून नाहीसे झाले. एके दिवशी एक संन्यासी त्वाच्या घरी आला अन्‌ म्हणू लागला, ‘‘एकाद्या संन्यासी अथवा भुत्तमशा माणसाला आपल्या घरो तीन दिवस भोजन दे, चौथ्या दिवशी त्याला कडक

जुपास करायला लाव, पाचव्या दिवशी त्याच्या हातात कुदळ दे. तो जिथे खोदेल, तिथेच तुला धन प्राप्त होईल.’”

त्या दिवसापासून लोक ज्याला ज्याला म्हणून ‘चांगला’ म्हणत अशा प्रत्येकाला लराम आपल्या घरी बोलावू लागला. त्यांना तो म्हणे की, आपल्याला धन मिळाले तर त्यातला भर्धा वाटा अशी मदत करणाराला दिला जाईल. परन्तु कोणोच त्याचे निमन्वण स्वीकारीना. त्या सर्वाचे मत होते की, *परकयाच्या धनांची अपेक्षा करणं पाप आहे. लोभागुळे एक-दोघे आलेही. [स चांगले स्वादिष्ट भोजन केले, अन्‌ चौथ्या दिवशी कडक अुपासही केला. पण घाचव्या दिवशी कुदळीने जमीन खोदल्यावर मात्र काहीच न मिळाल्यामुळे ‘आपण भुत्तम नसल्यावे’ सिद्ध झाल्याने शरमून गेले. काहीजण तर मुभडभुधड म्हणाले की संन्यासी खोटारडा आहे!

काहीही असो. हळुहळू येणारांची संख्या घटत गेली. काही दिवसांनी तोच संन्यासी अलरामकडे आला अन्‌ बलरामने त्याला सर्व हकिकत सांगितली. संन्यासी गंभीर होत म्हणाला, मी तर तुला सांगितलं होतं. कडक भुपासांचा अर्थ आहे - चौथ्या दिवशी पाणीसुद्धा न पिता भुपास करायचा. हा तियिम पाळला गेला का?’*

बलरामने आठवून पाहिले. काही जणांनी कळं लाली होती तर काहोंनी दू चेतले होते. पाणी तर सर्वचजण प्यायले होते! आता. बलरामच्या लक्षात आले की धन मिळवण्या साठी. भुपास कसा करायला हवा; मंग तो.

आांबोबा

संन्याशाला म्हणाला, “स्वामोजी, धनासाठी दुसरा कोणी इतका कडक अुपास नाही करणार. ते काम मी स्वतःच केलं तर?’’

*‘कळाची अपेक्षा न करता तुझ्यासाठी ‘कड्क अुपास करणाराच सत्पुरुष मानला जाणार ना! आपल्या कामासाठी तू भुपास केलास, तर तो स्वार्थच होईल ना? आता तू असं कर; इथून थोड्या अंतरावर एक वस्ती आहे. त्यात्त द्विगुण नावाचा एक माणूस आहे. त्याला बोलावून आण, त्याच्याकडून कडक अुपास करवलास, तर कार्य सफल होईल.’’ असे सांगून संन्यासी निघून गेला.

बलराम ताबडतोब त्या वस्तीकडे निघाला. पायी चालत संध्याकाळपर्यन्त तेथे पोचला. द्विगृणचा पत्ता सापडायला विशेष आस झाला नाही. पण घरात जाअून पहातो ततो काय! घर दास-दासींनी भरलेलं! अबलरामला वाटले होते की द्विगुण दरिद्री असेल, पण त्याचे घर दत्दभूवनासारस भऱ्य लर सायाशाया पणा परात पणा दिसत होता. चांगला भृंच अन्‌ दूढकाय होता. तो. अंगावर रेशमी वस्त्रे अन्‌ चमकत्या अलंकारांनी सजलेला! भगवंताच्या मूर्ती– सारखा प्रकाशित दिसत होता तो.

अलरामला पाहून द्विगुण स्त्रत:पुढे होजून, तो का आला आहे वगैरे चौकशी करू लागला. बलरामचे चांगले स्वागत केले त्याने. पण अशा महान्‌ माणसाला आपले काम सांगावला अलराम संकोचू लागला. ढिगुणने पुन:पुन्हा आग्रहाने विचारल्यावर त्याने आपले काम सांगितले.

मनातल्या मनात बलराम भौत होता कि

७-4

यावर दिगुणची काये प्रतिक्रिया होईल! परन्तु मोठया प्रेमाने पाठीवर थोपटत द्विगुण म्हणाला, ‘‘आज रात्री तर॒ आपण इथेच मुक्काम करा. सकाळी आपण बरोबरच निघू तुमच्या गावी, तोपर्यन्त मी इथली सर्व व्यकस्था करून ठेवती.’’

बलरामला फारच आनन्द वाटला,

द्विगुणच्या आतिथ्यामुळे बलराम चांगला डाराडूर झोपला. पहाटेच सेवकांनी त्याला अठवून म्हटले, लवकर तयार व्हा, आमचे मालक तवार. होजून बसले आहेत.’*

बलराम पट्कन जुठून बसला. सेवकांनी त्याला मोठ्या वैभवाने त्नान करवले, सेवकांना विचारून बलरामने द्विगुणची माहिती मिळवली. त्याला कळले की, ढ्विगुण नोकरांना खूप चांगला पगार देतो, पण त्याबरोबरच

जड

यावर नोकर हसू. लागले, ते म्हणाले, आमचे मालक या भुपासाचा रात्रभर प्रचार

3 करत होते. आम्हीही ऐकून आश्‍चर्यचकित

ना फार सतावतोही, तो स्वतः’सूप चांगली कार्म करतो, पण त्याबरोबर स्वत: अनेक व्यसनांच्या अधीनही

बलरामने त्यांना मोठ्या भु बिचारले की, “एकूणात ढ्रिगुण चांगला माणूस आहे की वाईट?””

“त्यांच्यात चांगुलपणाही आहे आणि बाईटपणाही आहे पण हां, ते आपला वाईटपणा, आपले दुर्गुण लपवायचा प्रयत्न करतं नाहीत. हेच त्यांचं बैशिष्ट्य,’’ नोकर म्हणाले.

आता अलरामला चिंता वाटू लागली. **संत्याशानं ह्याचं नाव का सुचवलं कुणास ठाअक! यांच्या भुपासानं लाभ होईल की नाही?’’ त्याच्या मुखातून अनायास शब्द बाहेर पडले.

शड

झालो. भुपासदीक्षा द्यावला तुम्हाला आमचा मालकच सापडला होव? बाकी सर्व दिवसाकाठी तीनदा खातात तर ते सहा वेळा लातात. त्यांच्याकडून भुपास करवणं देवालाही नाही जमणार!”

नोकरांच्या बोलण्याने जलरामची काळजी आणखीच वाढली. सर्व भार संन्याशावर टाकून आता त्याने याबद्दल विचार करणे

थोड्याच वेळात प्रवासासाठी गाढी आली. गाडीत शूपशी गाठोडी होती, बलराम- ढिगुण यांच्याबरोबर एक स्वयंपाकीही गाडीत चढला. द्विगुणने अलरामला त्याचा परिचय करून दिला - ‘*मी भोजनप्रिय आहे, अनू याचा स्वयंपाक सोडून इतर कोणी काहीही बनवलेलं मला आवढत नाही. त्यामुळे मौ बाहेर कुठे गेलो, तर याला बरोबर नेतोच.’”

गाडी तिघाली. वाटेत स्वयंपाक्याते दोघांना फराळ करवला, द्रिगुणने बलरामपेक्षा दुपटीने तो खाल्ला. त्याच्या पचनशक्तीचे बलरामला फारच आश्‍चर्य वाटले. थोड्या केळाने पुन्हा ढ्रिगुणने काही पक्ान्ने बाही.

थोढे दूर गेल्यावर रस्त्यातून जाणारा एक परिचित माणूस त्यांना दिसला. गाडी थांबवून द्विगुण त्याच्याशी बोलला. तो माणूस म्हणाला, *‘माझी बायको आजारी आहे. वैद्यानं मागवलेली औषधं आणायला चाललोव मो.’’ त्याला सहानुभूती दाखवून धौराने रहायला द्रिगणने सांगितले.

चांदोबा

‘मलाही घ्या ना जापल्या गाडीत. लवकर पोचेन मी. तसा माज्या बायकोच्या जिवाला च्योका नाहीय; पण वेदनेमुळे फार घाबरते आहे ती. लवकर लक्‍्कर औषधं देअून तिच्या वेदना थांबवाव्या असं वाटतंव मला.’’ तो माणूस गयावया करत म्हणाला.

“जिवाला धोका नाही नं? शरीराच्या वेदना सहन करावलाच हव्यात! पाच वर्षापूर्वी चुरस बायकोनं लोणी चोरर्‍यालहटन सलाचा अुगोचच संशय घेतला होता. त्याला खूप मारलं होतं नं तिनं? मग आता सोस ग्हणावं त्याचा परिणाम!’’ असे म्हणून दिगृणने गारी कुढे हाकलायला लावलो. बलराम त्याच्या बा वागणुकीचे आश्‍चर्य वाटले.

भणखी पुढे गेल्यावर एक माणूस झाडाखाली बसलेला त्यांना दिसला, जाडी थाळवत त्याच्याजेजळ जाभन त्यासा नीट निरखल्याबर दरिगुण म्हणाला नरनिंहच ना तृ? काव झाल बावा तला?

नरसिंह म्हणाला, ‘*माझे वडील चार दिवसांपूर्वी वाटले. कामाला जावं तर त्यांची ‘फार आठवण येतेय मला; दु:ख सहन नाही

लहानपणी मला ‘पेरू देतो’ म्हणून त्यांनी कच्च्या ताडगोळ्याचा गर दिला होता.’ असे म्हणून ह्विगुण जोराने रडू लागला.

ह्रिगुणचे रडणे पाहन स्तंभित झालेला नरसिंह स्वत:चे रडणे बन्द करून त्याला धीर दवेशू लागला. पण ताबडतोब हसत द्विगृण म्हणाला, “तुझा बाप मोठा दृष्ट होता. ‘जिवन्त असेपर्यन्त अनेकांना फसवत असे तो !

चांदोबा

शेतकामाच्या मजुरांना त्यांची मजुरीही तो देत नसे. माझी एक एकर जमीन हडपून त्याने स्वत:च्या जमिनीत दाखल केली, असल्या दृष्टाच्या मरणाबदल रडण्याऐवजी हसायलाच हव; रडतोस कशाला?’’ अन्‌ तो गा जाभून बसला.

गुण्या बोलण्यात सत्य असेलही, पण त्याला इतकं कठोर बोलावची गरज नव्हेती! बलरामला त्याची नियत बरी नाही वाटली, दुपारी गाडी थांबवून द्विगुणने पोटभर लाहे. त्याला वाईट वाटू नये म्हणून बलरामनेही थोडेसे खाबून घेतले.

“इथे थोडा वेळ विशान्ती घेअूया, एका तासानन्तर पुन्हा भूक लागेल मला. तेव्हा काहीतरी खाभून मग निघूया,’’ द्विगुण म्हणाला,

व्ष

बलरामला वाटले, ‘भरे, हौ काय भूक झाली? दुपारच्या खण्यानंतर गाडी निघून संध्याकाळी ते बलरामच्या घरी पोचले. सेन्हापासून नलरामच्या घरातही वागणूक विचित्र होती, प्रथम त्याने बलरामच्या बायकोच्या सौन्दर्याची प्रशंसा केली. नंतर तिला म्हणाला, ‘‘तू सुंदर आहेत, पण घर सुंदर नाही राख्रलंस!’’ बिचारीला फार वाईट वाटले. नंतर त्याने बलरामच्या मुलांनाही *सुंदर’ म्हटले, पण क्षणभरात त्यांच्या निरागसतेला नावे. ठेवली. बलरामला धन प्राप्त होणार म्हणून आनन्द व्यक्त केला, पण लगेच या कामासाठी आपले घर, वैभव सोडून यावे लागल्याबदल चिडचिड करत राहिला, तौन दिवस द्विगुणने बलरामकडे स्वादिष्ट भोजन झोडले. दिवसाकाठी सहा वेळा

जडू

खाणारा माणूस यापूर्वी कधी न पाहिल्यामुळे चरचो सर्व माणसे आश्‍चर्य करत राहिलो. बलरामच्या कुटुंबीयाना शंकाही आली

‘असला माणूस अपास कसा करणार

तिसर्‍या दिवशी रात्री झोपण्यापूर्वी कजरामच्या बाउकोला बोलावून ढरिगुण म्हणाला, देवो, अद्या माझा कडक अुपास! ण्यालाही स्पर्श नाही करणार. अुद्या आराम कर तू.” थोड्या वेळाने बलरामला बोलावून त्याने विचारले, ‘‘तुला धन मिळालं. तर त्यातला वाटा देशी मला?’’ बलरामला वाटले की, असल्या स्वार्थी माणसाहातून कसं काय धन मिळणार?” तरी तो म्हणाला, **धन मिळालं, तर चौथा हिस्सा तुम्हाला देईन, शेवटी चौथा दिवस भुजाडला, बलरामला बाटले होते - ढिगुण खरेच कडक भुपास करील, पण त्याने तर आपल्या स्वयंपाक्या कडून पक्तान्ने बनवून घेभून. तील वेळा पोटभर लाहे. विचारणा केल्यावर तो मुत्तरला, “तं तर मी सहा वेळा खातो की नाही? पण आज तीनच वेळा खाल. म्हणजे मला हा कडक अुपासच घडला.’’ बलराम काळजीतच होता. पण दुसर्‍या दिवशी हाती कुदळ घेअून द्िगुणु खू लागताच ‘खणखण’ आवाज आला. आणखी थोडे खोदल्यावर सोन्याची नाणो’ भरला खडा

हाती आला! * कवी

31 ‘विकमराजा, घन प्रात करायचं असेल, तर १ एका अुत्तम माणसाला तीन दिवस जेवायला

घालून जौथ्या दिवशो फडफ अपास उरायला लावण्याबद्दल संन्याशाने सुचवले होते. होय ना? पण ह्वियुणने तर संन्याशाच्या सांगण्याप्रमाणे कडक आुपास केला नाही. तरीही त्याच्याच हातून बलरामला संपत्ती मिळाली. तसं पाहिलं तर द्विगुणमधे भुत्तम पुरुषाच्या गुणांचाही ‘अभावच आहे. बायकोच्या दुखण्यामुळे अस्वस्थ असले माणसाला सहानुभूती दाखवण्याऐवजी त्यानं शिव्या दिल्या; नरसिंहला सांत्वना न देता त्याला खरं-खोटं सुनावलं; मिळणाऱ्या संपत्तीत वाटा मागितला. हे सर्व पहाता बलरामला त्याच्या हातून केवळ योगा- योगानंच धन मिळालं. यात डिगुणच्या चांगुलपणाचा काहीच प्रभाव दिसत नाही.” हिशुणमुळे संपत्ती मिळाली’ असं मानणं माइ या दृष्टीनं चूक आहे, प्रम आहे. माझ्या या अंकेचं जमलं तर निरसन कर. पण भृत्तर माहीत भसूनही द्यायच टाळलस, तर माज तुझं मस्तक तडकून जाईल.

अत्तर देत विक्रम बोलू लागला, ‘‘जगात कोणो पूर्णत: भुत्तम असूच शकत नाही. अुत्तम व्यक्ति आपले दुर्गुण लपवू पाहील,

तर त्याचा भुत्तमपणाच लुप्त होतो ना? द्विगुणनं आपला भलेपण अन्‌ बुरेपणा दोन्ही अलगभलग केलंय - संभाळलंव. त्यामुळेच त्याचं भलेपण किंवा बुरेपण कोणापासून लपलेलं नाही. अुघडा मामला सगळा! त्याच्यात दोन व्यक्तिमत्वे आहेत. आपल्यातल्या चांगुलपणामुळे तो लोकांना गरज पडली तर मदत करतो, पण बुरेषणामुळे’ तो दुसऱ्यांचा द्वेष करतो, त्यांच्या दुर्गृणांवर बोट ठेवतो. स्वत: चांगला. चैभव- शाली असूनही तो बलरामच्या मदतीसाठी त्याच्य़ाकडे आला. त्याच्यातल्या चांगल्या माणसाने बलरामच्या पत्नीनं दिलेलं भोजन खां भन्‌ वार्डट माणसाने आपल्या स्वयंपाक्‍यानं बनवलेले पदार्थ खाले. त्याच्यातल्या चांगल्या माणसाने दिवसातून सहाऐवजी तीनदाच जेवून अुपास साजरा केला. अन्‌ यामुळेच बलरामला धन प्राप् या कारणानंच “धन मिळणं” याला ‘योगायोग’ म्हणणं गैर आहे.’’

राजाचे मौन भंग करण्यात सफल झालेला. वेताळ पुन्हा प्रेतासह गायन होभून झाडावर लटकू लागला.

खाप्णांग - नसर्ुकार

बलिया हे स्मुदरतटावरचे एक गाव. एकदा मोठे वादळ होजून गावातत्या बर्‍याच घरांचे नुकसान जाले. श्याम नावाच्याएका गरीब शेतकऱ्याला आपले घर दुरुस्त करणे आवश्यक जहाले. आसपासच्या तोक!कडे मदत मागितल्यावर सल्ला मिलाळा की, पैसे व्याजाने देभाऱया जमनकडे जाभून त्याने मदत मागाबो.’

श्याम चमनकडे गेला, अन्‌ हजार रुपये कर्जाड्‌ मागितले. त्याऱ्याकरे भपादस्तक पाहून चमनने विरले, *‘श्यामच ना: होता.

“आपणाला न भोळखणारा गावात कोणी तरी असेन का’

श्याम बोलल्या. ‘‘मला वाटलं

ओोळनत

त्यावर दिसलास किंवा तलातातिलारी आधण ९%मेक’नमोर भालो, तेंव्हा मा कचो नमस्कार केलास? कधीच नाही, तू तर एक नंबरचा घमेडलोर !”” चमनने अभरंतोध दर्शकला. (नकळत चुक भडली हातून’’ महणत श्यामने त्याला नभरकार केला. १ ह! मला नमस्कार करण्यासाठी सुला बाढळ व्हाझचो गरज ५ईलो ना. असा तमस्कार तर सर्वच करतात.

वण भला तुझी घमेड 3िरवायची आहे. भाता मला चांगला सा्ठांग नमस्कारच 4२.१ जभतने नाझ केली. चमनचो इच्छा पुरी करून त्याच्याकडून हनार पये घेमून श्याम तेथून निघाला, पण बरुद एका झाढाखाली अुभा राहून हे सर्व पहात होता. श्यामला अच्वून तो म्हणाला, ‘‘शी, शी: | कर्ज मिळवण्यासाठी साष्टांम नमस्कार केलास तू?” यावर श्यामम्हणाला, ‘‘आाता माझ्याकडून कर्जवूली करताना एकदाच काय, पण पुन:पुन्हा सला साष्टांन नमस्कार घालायला लावीत उगनला! पहातच रहा तू

समुद्रकिनाऱ्यावर सहल - १३ भारताचा प्रवाळमय स्वर्ग झब्दांकन - मीरा नायर % चित्रकला : गौतम सेन केबी (केरळ)च्या पश्‍चिमेला दोनशे ते चारशे किलोमीटर अंतरात अरबो सागरात लक्षद्वीप वसलेले ञाहे. ही बेंटे सोडता दुसरी प्रवाळद्वीपे “भारतात नाहीत. प्रवाळ म्हणजेच पोवळे. ज्ञक्ष्रीष ३६ बेटांनो बनलेला एक छोटस डीपसमूह आहे. हा. भाल्ताचा सर्वात लहान केनद्रशासित प्रदेश होय. हा दर्जा याल मधे मिळाला आणि £९७४ मधे याला ‘लक्षद्रीप’ हे नामाभिधान प्रात झाले. त्यापूर्वी याला लर्दीव, असेनीदोव किल्ला सिनिकॉस बेटे असे महणत असत. या ३६ पैदी फक्त १० अर मानव-वस्ती आहे. कल्येनि ककरति, किल्तान आणि मिनिकीथ अगदी प्रथम केरळचे रहिवासी इथे पोकले. गोष्ट अशी को - केरळवा शेवटचा शासक चेरुमान पेश्‍्माळ जेंव्हा मृस्लिम घर्म ग्रहण करण्यासाठी मवेतळे रवाना झाला, तेंव्हा त्याची समजूत घालून परत आणण्यासाठी कर्णतूरच्या राजाने आपलो माणसे पाख्वली. पण जहाज खडकावर आपटल्यामुळे त्यांना पथ्त यावे लागले, दिसली अन्‌ त्यांनी त्याबद्दल राजाला शांगितले. राजाने त्यांना ते कसत असलेली अमीन फुक2 मिळेल. परन्तु आता नब्या शोधामुळे असे आढळले आहे. बी धूप पूीयासूनच भारतनिवासी तेथे रहात असत, तेथे प्रचीन बुदधभूर्तीही नतचा आ अगदो प्रथम अम्मेनि बेटायर बस्ती झाली. हे नेट तीन कि.मो. लाब य॒ भ्या अधिक श्न्द आहे. भम्मेनिवरील कारागीर वात 4 नारळा दरे छढ्या बनवतात. येथील शिल्पकरर पोवळी ब देगडंवर सुंदर नक्षीकरग वरुप्यासाठी प्रस आहेत. अगाति हे लघट्रोपमंधील, सर्चात अधिक भृष्ण द्ोप आहे. पी हे. या ढीपसमूहातील सर्वात. पश्‍चिमेकडील बेट. एप्रिल १९८८ संघे मुल्य भूनि त. लक्षद्वीप बेटे यांच्यामधे

ह बेट म्हणजे अम्लेने, भंद्रोत, भगालि, विश, अेत्तलात

ढील छळ, छो /(१ लज ०”; (996

अन्द्रोतचा एक नावाडी

डू

अशाति येथील रहिवाशांनी मुस्लीम घर्माची दीक्षा घेतनी, आज लक्षद्वीपच्या ५९,६८५ लोवसंख्येतोल ६४१७ ल्लामजी अनुपादी आहे.

मुस्लिमधर्म लक्तदीपसथे कसा पोचला? असे मानने जाते की, एकमृस्लिम संत हजरत ओोेडु्ला पांना महम्मद पैगंबर ९4प्तात दिसले, त्यांनी दूर वेशात जाभून त्यांना धर्मप्रसार करायची आज्ञा दिली.

हजरत ओकयुहा जहाजात बसून निभाले. परन्त तावळ होभून जहीज बहाने, एका ‘फळीच्या आधाराने त हॅजरल साहेब अम्मेनित येभूत पोचले. धरणपरसार करण्यात फल न झाल्याने ते. मणि अन्दोत, व रहिताशांता त्यांनी आपल्य धर्माची दौ्ा दिली. त्यांचा मृत्यू अन्लोतमधे जुम्मा मशिदीत आहे. भद्रे सर्वात मोठे बेट असून ते पूर्णत: नारळाच्या झाडांनी आच्छादलेले आहे. दथल्या नाराळांची होयूच शकत नाही, लक्षड्ीपची राजधानी कतरति हे अग्मेनि आणि अन्ज्ेत्त यांच्यामधे आहे. हे सहा कि.मो. लाव य जवळ जवळ एक कि.मी. रन्द हे. लषीपचे हे सर्वात

अद्ेयेस आहे.

ककरति अन्‌

घे झाला. त्यांची कबर तेथील

ड्

अधिक विकसित बेट होय. मुच्यभूनीच्या लोकांच सर्वात अधिक लोकमंध्या यावरच आहे. सरकारी ककेया व सरकारी कर्मचार्‍यांची घरेही येवेच आहेत,

समुद्रातून बाडून आलेल्या त्कडावरील सुंदर कोरीवकाम. अुजरा मझीद

गरक्षणोव बाहे. मशिदीच्या त वाहून आलेल्या

५२ मशिदीकिळो सर्वात अधिक; च्या छत्ताा आतला भाग समुद्रा ‘लाकसापामून अनन्यात आलेला सून त्याकर खूप सुंदर कॅेरककाम केलेले आहे. हे काम आकमक हिरव्या व लाल रंगानी रंगबलेने आहे. येथील विहीराच्या पाण्यात रोगमुक्त करण्याची शक्ति आहे, जैसे म्हणतात. वकशतिच्या दश्िणेचा आळे तनयेनि केरे, याला अरब लोक’केल्येनि’ म्हश्त असत, अरकस्तान हन भारताकरे केष्याच्या मार्गावर हे बेट येते. ते एका निशाल छड्यासारख्या समुद्रललावाने घेरलेने आहे, कात्येतिच्या आसपाग तौन बँटे आहेत-चेरियम्‌, तिलकस्‌ आणि पिति. ‘पिसिल्ा ‘पक्िपिति’ असेही म्हणतात. तीन बेटॉसेबी हेसर्वात समतोचे जेट आहे. खरें म्हणजे हा एक ही लोकच तेवर्र्थन्त पोचू

सा

कावे लागते. पक्षीपि्िबर एकादे गवताचे पातेसदा उगकत नाहीच परन्तू हजारो पक्षी माभ-मुख्यत’ रिळी रक्तात. वांचा टि-टो, 2-री आवाज दृख्र

ऐकु येतं

केल फ्रशवरच्या ठिट्या-‘सूटी’ व ‘नौही’ - येवे अंद चालतात. त्या आपली घरही रेती कितवा खडकावर नबतात. मोळ्या रंगी -बेरंनी शिपत्या पासून जनवलेली

ह घरही मोठी आकर्षक दिसतात. अंडी कोंबडीच्या अंडवाल्या आवराचो, परंतु वयळा-मुर्‍या रिकत्यांवालो असतात. अम्मेनि व अद्रोतचे रठिवासी हो अरी मावडीने शातात. अंडी गोळा वरण्यासाी हो माणसे पक्चिफितीवर “यांचे

चेत असत. ‘फरतु आता हे ठ्किग तरकरणे भभयारण्य’ म्हणून घोषित केले आहे. या ठि्या बोळ्यांना चांगल्याच मार्गदर्शक वाटतात, कारण ‘टूना’ माशांचे कळप जेथे पोहत असतात, तेथेच हवेत या वि्या त्यांत पकढायासाठी तरंगत असतात. द्याचे घोळके बपून लोचमंनाही माशाचा पत्ता लागतो.

‘मिनिकांथ हे नक्षदीपने सर्वात दक्षिणेकरील केट निळा निळा समृद्राचा घेरा विशाल ब जोल आहे. जहाजे सहजपणे तेथे प्रथेश करतात.

तेराव्या शतकातील म लियन याजक मार्को पोलो याने मिनिकीयला *स्वरयांचे बेट’ अरे म्हटले. कारण येथील पूरप मासे पकडण्यासाठी नास्तीत जास्त बेळ समुझावरच रहात असत. भाजहो परिस्थिती जवळजवळ तशीच आहे. पुरुष प्रायः मासे पकडण्या ‘णून 9हाजांवर कामे करतात.

साठी किंबा नावाही अन्‌ बेटावर बाकीची कामे आहत कशन स्त्रियाच बी कामे अत्‌ पुकाते

त मजू

करतात.

कलेऱ्यांमधौल कामेही !

लक्षट्वीपच्या इतर रहिवांशापेक्षा निराळी आाहे. येथोल फुरुष जोन्स व टो-शर्कस घालता व सस्था. गळ्याशी सुकर विदा मेलेले लाल रंगाचे झगे चालतात. डोक्यावर पांढर किवा काळ्या कापडाचा तुकळ.

बांधतात लहान मुलीही कयाला काही न बांधला रहात नाहीत. बाकीच्या बेथंबरील पुरु लुंगी वापरतात सिया कर कशिया केलेला तंग ब्लाजम व खाली काची नावांचे एक वरत गुंडाळतात, ते नीट बांधलेले रहावे म्हणून कमरेला पट्टा बांधतात,

‘नितिकॉयचे लोक महल भाशा बोलतात. बाकीच्या बेटावर मुख्यत: मत्याळी बोलली जाते,

असे मानणे जाते की_मिनिकांच्या श्रोकंचे पूर्व गुजरायेतून परे येऊन राहिले होते. त्यांच्यातल्या बहुतांशी नोबांना ‘उकरू’ म्हणतात. हा शब्द बुधा ‘डाषूर’ या. अपन्रॅश असावा, अधिकांश घरांतून खाल्या तारखा एफ झोपाळा असतो, त्यांच्या परंपरागत नृत्याला ‘हरि’ म्हणतात अन्‌ ते. गुणराथच्या ‘दॉडिया-सम’ सारणे असते,

बाकीच्या नक््रीपपरमाणे मिनिकोबची समाज

स्पकल्थाही मााधान आहे-महणजे वश व उत्तराधिकार आईकडून चालतो, बाकीच्या भारताच्या तूननेत येथील

समाजात स्रियांचे त्यान उद्न आहे.

॥__ च्वव्चव्बदार

बिशालपुरमथे चार्वाक नाताचा एकः तरण होता..शी खूप मेहनती असून नवीन काही शिकवले तर मनापासून कोणावर रागावत नसे तो. नेहमी असल्याने लोक त्याला ‘मदाबहार’ म्हणत असत,

या गावात प्रारब्ध नावाचा एक ध वैद्याच्या सल्ल्याने हवापालट म्हणून रहायला आला. खुप आजारी पडून मृत्युमुखातून वाचला होता

प्रारब्धने गावात एक मोठेसे घर भाड्याने बेतले. एक स्वयंपाकी अन एका टरकाग्या गड्याचीही सोय झाली. गावचे प्रमुख लोक रोज त्याला भेटायला वेत असत. अन्‌ पापमय गप यण.

बरत्तु प्रारब्ध नेहमीच कसल्यातरी

गावात चार्बाक नावाचा एक तकूण भाहे. नेहमीच संतुष्ट असतो तो, त्याला जर आपला आपल्या घरी कामाला ठेवून घेतलंत तर त्याच्या भुल्हसितपणाचा आपणावरही चांगला परिणाम होईल.’*

प्रारब्धला हा सल्ला बरा वाटला आणि त्याने चार्वाकला नोकरीला ठेवले, त्याचे काम इतकेच की - नेहमी मालकाबरोबर राहून त्याला लागलेसवरले पहाणे, चार्वाक तन मनाने प्रारज्धची सेवा करू लागला, कोणीही आले तरी त्याच्या कर्तव्यदक्षतेची खूप तारीफ करत. इतके सारे होजूनही प्रारव्धचे ‘प्रारब्ध’ बदलेना! त्याची चिन्ता जशीच्या तशीच राहिली. तो एकदा चार्वाकला म्हणाला, **पाहिलंस, सर्व प्रकारची सुखं हात जोडून

काळजीत असे. गावच्या एका प्रमुखाच्या ही

टं 7 ५

उेवरींचे जब नृत्य. दे पेझाने कलाल (तारी कादणारे

असून मिनिकॉंवचे सर्वांत जुने रहिवासी मानले जनात,

3

तृत्या तृप्तीचे रहस्व गला कळेल

1 जगात सर्वत्र आतन्दच तर भरला आहे, पण आपण दु:खी, असंतुष्ट का असता, समजत नाही मला.’’ चार्वाक बोलला, *दु:ध काय अस्ते, हे लहानपणी मलाही नाटीग नसर, भाऱ्याजवळ सरला

केवळ शंभर रुपये होते. इतक्‍या थोड्या भांडवलातून मी व्यापार सुरू केला, आज मी “पती आहे. आजारी पडलो आणि च्या सल्ल्याने या गावी आलोय. माझे कुटुंबीय तिकडे माझा व्यापार संभाळत शीच मला एकट्याला इथे च ? माझं आपलं असं कोणी इथे नाही. मग कसा संतृष्ट राहू मी? काळजी तर वाटणारव,’’

यावर हसून चार्वाक म्हणाला, ही… आपल्याला तर याचाच आनंद वाटायला हुवा. मापण तिथे नसलात तरी ञापलौ माणसं सुरळीतपणे व्यापार संभाळत आहेत. आपण इथे स्वतःसाठी हवा तितका खर्च करू शकत आहात.’* ‘पण आपल्याच लोकांनी आपलो सेवा केली, तर मिळणारं सुख लास असतं.’

» प्रारल्ध बोलला.

““*दररोज आपण मला दहा रुपये देता. पण तिकडे प्रत्येकजण हजार रुपये मिळवत असेल नं! अन्‌ ही पण आपलीच कमाई झाली.

*’ चार्वाक समाघान करत म्हणाला,

**पण फक्त दहाच रुपये घेणारा सेवक नको मला, मला तर असा माणूस हवा, की जो हजार रुपये घेईल. माझं दुःख हेच कौ माझी इच्छा पुरो होत नाहीय.’’ प्रारब्ध बोलला.

आता जोरात हसत चार्वाक म्हणाला, *‘महाराज, जगात मेवक वलि ही सर्वात नोच वृत्ति आहे. ज्यांना दुसर॑ काहीच जमत नाही, तेच असलं काम करतात. पैसा जवळ असला तर दुसऱ्याकडून आपली कामं करून घ्याचंखं वाटू लागतं. आपणासारख्या धनिकांची सेबाचाकरी व्यवस्थित होणं हे माझ्यासारख्या सेवकांनाच शकय आहे. आपले स्वत:चे समर्थ असणारे लोक हे काम थोंडच करतोल?’’

प्रारक्‍्धला या गोष्टींचे वाईट वाटे, की तो महाभारत, रामायण इ. ग्रंथ वाचू शकला .. चार्वाकला वाटे की असे काही वाचणे म्हणजे आरामात बसणार्‍या लोकांचे काम आहे. ‘स्वतःला विश्रान्ती मिळत नाही”

5 & खणा

याचाच आनन्द वाटे त्याला. प्रारब्धचे दुःख असे की - आपल्याला एका भयंकर व्याधीने ग्रासले आहे. चार्वाकचे म्हणणे असे की - इतक्‍या मोठ्या भयानक रोगातून वाचून प्रारब्बला जाता आराम करावची संघी मिळत आहे.

चार्बाकजवळ प्रारव्धच्या प्रत्येक प्रश्‍नाला योग्व अुत्तर होते. आपले दुःख विसरण्या खवजी प्रारब्ध आता चार्वाकच्या आनंदाबद्दल त्याचा हेवा करू लागला. चार्वाकचा हसरा चला पाणत पाण दषा दस गात पागल. एक दिवस त्याने हे सत्य गावप्रमुखांना सांगितले. तेंव्हा एक प्रमुख म्हणाला, ‘*मग तर आपणाला संतोष देणारा मार्ग सापडलाच म्हणून समजा, आपण रोज त्याच्यावर रागवत रहा; आपल्या बोलण्याने त्याचे सन दुखवत रहा. मग त्याच्या चेहऱ्यावरचे हसू नाहीसे झाले की आपले दुःखही नाहोसे होईल.’’

तेव्हापासून प्राररच चार्लाकला भंगी शिव्या देभू लागला; रागावू- भोरडू लागला.

पण चावकिवर त्याचा काहीच परिणाम झाला

चाही, शेवटो प्रारब्ध त्याला असेही म्हणाला

‘की - तू बेशरम आहेस, कुत्रा आहेस! ण नेहमीप्रमाणे हसून चार्वाक आपल्या

कामात मग्न राहिला. आणली एकदा प्रारब्ध त्याला “डुकर’ म्हणाला, एकदा ‘सेडा’ म्हणाला. नंतर एकदा ‘गाढव’ म्हणाला. तरीही चार्वाक हसतच राहिला अन्‌ मनातल्या मनात कुढत प्रारब्ध त्याला म्हणाला, “मो तर तुला इतक्या शिव्या देतो, तरी तू कसा काब हसू शकतोस

“कुत्रा हे विश्‍वासूपणाचं दुसरं नाव आहे.

च्यंदोबा

इुकरु-बराह तर दशावतारांपैकी एक, रेरा, माव अत्यंत सेवाभावी असतात, मला तर वाटलं की, आपण माझी रतुती करत आहात, तर मानवाचा

आता मात्र प्रारब्ध ‘हतबुद्ध झाला, त्याने निश्चय केला की, कोणत्याही स्थित चार्वाकचा आनन्द नष्ट करायचाच. खूप विज्रार केल्यावर त्याला एक भुपाय आतापर्यन्त चार्वाकला तो फक्त एकान्तातच शिव्या देत असे. कितीही शिव्या दिल्या तरी जोवर इतर कोणी ऐकत नाही, तोवर ठौक आहे. पण इतरांच्या भुपस्थितीत शिव्या खाव्या लागल्या तर शान्त स्वभावाचा माणूसही जुग्र बनेल; त्याची सहनशक्ती संपेल. आपला हा अुपाव अमलात आणण्या-

णा णा

ला येईल ते बोलून घेतले, , अपमानकारक शब्द अुच्चारले; लरीही चार्वाक हसतमुखाने आपले काम करत राहिला. यामुळे प्रारब्ध जास्तच भडकून आणखी शिव्या देत राहिला.

चार्वाकने शिव्या सहन केल्या. पण त्यामुळे सत्यवान नावाचा एक प्रभु मात्र नाराज झाला. तो चावकिला म्हणाला, ‘‘हे तुला इतक्या शिव्या देत आहेत, अन्‌ तू गप्प आहेस? काम सोडून का जात नाहोस तू? मौ तुझ्या जागी असतो, तर गाशा गुंडाळून केन्हाच तिधून गेलो नसतो,

*मी फुकटात थोंडच काम करतोय? पैसे घेतो ना?’’ बार्वाक हसत म्हणाला, अन्‌ क्षणभर थांबून पुन्हा म्हणाला, *‘हे साहेब माझ्या कामावर खूश आहेत. शिव्या देत आहेत, पश तहाण सोय जायला साणितत का मला त्यांनी? शिव्या अंगला थोड्याच चिकटतात? त्यांनी काम सोडायला न सांगः आपण ते सोडून दुसरोकडे जाणं अधर्म होईल.

यावर सत्पवाने काही बोलणार, इतक्यात

त्याला थांबवत प्रारब्धच म्हणाला, *‘यांबा, आता मला कळलं की हा ‘सदाबहार’ का , नेहमी हसतमुख कसा रहातो. हा प्रत्वेक विषयातलं *भलं’ तेवढं पहातो अन

देतो रेल. ते आपली जबाबदारी मानून करतो. त्या कामातला तो *परोपकार’ मानत नाही. जमेल तित्तकं लो करतं रहातो. आवश्यकतेपेक्षा तो जास्त अपेक्षा ठेवत नाही कुणाकडून, भापल्याजवळ असेल त्यात आनन्द मानतो, जे नाही, त्यासाठी दुःख वाटून थेत नाही; त्यासाठी अुगोच धावपळ करत नाही, आणि म्हणूनच तो ‘सदाबहार’ आहे, हसतमुख आहे, नित्य संतृष्ट आहे. त्याच्यासारलं रहाणं इतरांना बहधा जपणार नाही, पण त्या दिशेन प्रयत्न करणं मात्र प्रत्येकाचं कर्तव्य आहे, धर्म आहे. त्यामुळेही चिन्ता काहीशौ कमी होू शकेल.

यानंतर भात्र प्रारब्धने चार्वाकचा आनन्द मिटबायचा कधीही प्रबत्न॑ केला नाही. आपली चिंता आपणच कशी कगी करावी याचा सत्तेत प्रयत्न करत राहिला, अन्‌ काही मयदिपर्यन्त त्यात यशस्वीही झाला.

₹. हो विजापुरच्या एका महान्‌ राजाची समाधी आहे. हिचे बांधकाम कोणी केले? हिचे वैशिष्टय काय?

ति

सत्री काही पक्षी कुठे बोरा जरी प्रकाश दिसला

त्री त्या दिशेने ल्लेषावून पडतात अन्‌ काही दिव / त्यांच्या हालचाली अगदी निराळ्याच घडताळू’ आजपर्यंत असे का घडते याचा कोणोहो शोध

४: कसतपुष्याच्या पाकळ्यांच्या आकारात अनसेली हौ इमारत दिद्कोत आहे, तरे हे एक प्ार्थनामन्विर हे. एका पर्थियन अस्चाने स्थापनेच्या जत्यासुनिक ‘घर्माशोहेमन्दिर संबंधित आहे. वा धर्गचिनाव काय?

तीन सोप्या टप्प्यांनी गेंडयाचे चित्र काढा …. .

४9 षः

सोनेरी क्षण - क्रमांक ६ अत्तरे

करेल कैतेक, भागे आपले नाटक और,ू.भार, मधे प्रथभ रोसोट शब्दाचा वापर

मलेष्ह भागगाइ्धांला थाके0 *शतो १. मॅबेटिक लॅळिटेशनचे हे संक्षिप्त प. तीझ अशा चँब्ीय

आकर्गणाच्या आधाराने त्याएया ठरीवक्रगाक 0ॉयता 0. ९. शताज्दी वर्षाच्या नियमाचा अपवाद म्ह | क्स हे र्थ, कारण ४०० ने भाग जाणारे रष सीय वर्थ

रोबोट्सूचा हिशोब रोळ १८ मोटरकार बनयणारे ९ अर्फा रोबोटस्‌; २० कार अनकभारे १८ निटा रोओोट्स्‌ आणि ९ कार

अनब्ारे २७ भाला रोत्ोदर.

जस्त किती भरता घेईल तो मर्यादा दासबण्यायाठी बाहेशन तिच्यावर एक रेष ओढलेलो. ‘जेमसोल लाईन अने म्हणतात. पाणी.

मलकाचे नाव फुमेनल्टाईन’ म्हटले, तर ते. राक्षस निर्माग करणाऱ्या वैशानिकाचे

अर्जुन इंद्राकडे असताना रोमश नावाचे महर्षी तोन्ही लोकी संचार करत स्वर्ग-लोकी पोचला. इत्द्रसिंहासनावर अर्जुनाला बसलेला. पाहून त्याला फारच आश्‍चर्य वाटले. त्याला बाटले की, “याने मोठी तपश्‍चर्या कून या. सिंहासनावर बसायची योग्यता प्राप्त करून घेतली असावी. महर्षोंचे आश्‍चर्य पाहून इन्द्र हसत म्हणाला, “मुनिवर, हा अर्जुन साधारण मानव नव्हे. पूर्व जन्मी तो नर नामक महर्षी होता. नारायण नामक महर्षीबरोबर याते हजारो वर्षे बदरिका वनात तपश्‍चर्या केली. नारायण हे पूर्व जन्मी कपिल महामुनी

तेच नर-नारायण आता भूभार हलका

’ करण्यासाठी अर्जुन आणि कृष्ण र्पाने जन्मले आहेत. पाताळाचे निवात- कवच देवांना ‘ सतावीत आहेत. अर्जुन त्यांचा नाश करील. यासाठीच त्याला इथे बोलावले आहे. आता.

तुम्ही भूलोकात जाऊन कास्यक-वनात रहाणार्‍या धर्मराजाला सांगा की, अर्जुन स्वर्गलोकात तृत्य-गायनाचे शिक्षण घेत असून सुखात आहे.’’

रोमश महामुनि, इंद्राचा निरोप पोचवण्यासाठी भूलोकाकडे निघाले.

व्यासांनी धृतराष्ट्राला सांगितले की, अर्जुनाने स्वर्गलोकी पोचून दिव्यास्त्े प्राप्त केली आहेत. धृतराष्ट्र संजयला बोलावून घेऊन म्हणाला, *‘आता दुर्योधनाच्या दुर्नृढीमुळे कायकाय आपदी येतील ते पाहूया. बिचाऱ्या प्रजेला कायकाय भ्रास भोगावा लागेल कुणास ठाऊक! धर्मराज अन्‌ अर्जुन यांच्यात तीन्ही लोकी विजय मिळवण्याची शक्ती आहे. आता माझ्या पुत्रांचा मृत्यु निश्‍चित आहे.”’ त्याचा स्वर फार दुःखी होता.

**यात अतिशयोक्ति मुळीच नाही, द्रौपदीला सभेत आणून सर्व प्रकारे तिचा

अपमान केला गेला. दुर्योधनाने आपली मांडी अुषडी करत तिला आपल्या मांडीवर बसायला सुचवले. ती एका राज्याची महाराणी आहे, याचे भान त्याने ठेवायला हवे होते भीमाने त्याची मांडी फोडायची केलेली प्रतिज्ञा योग्यच होय. दुःशासनाने तर तिचे केस धरून तिला भरसभेत खेचून भाणले, दोघांनी अचकट- निकट भाषा वापरली, कणनिही त्यात भरच घातली. दुःभासनाने तर नंतर अगदी ताच सोडून तिच्या तिला नग्न कराबचा प्रयलल केला, हे सर्व चालू असताना खुद्द आपण, विर अन्‌ पित्तामह यांच्यासह नुसतेच बसून राहिलात. भीमाने पुन्हा एकवा प्रतिजा अुद्चारली. शेवटी श्रीकृष्णाने तिची लाज राखली, या पार्श्वभूमीवर आता पांड्यांता सूड घ्यायचा असेल अन्‌ आपल्या पुत्रांचा वध

श्व

करायचा असेल, तर त्यात आश्चर्य काय ?”” संजय बोलला.

धौम्यांनो धर्मराजाला सल्ला दिला की अर्जुन परत येईपर्यंत पांडवांनी तौर्थयात्रा कराव्या. त्याप्रमाणे धर्मराज द्रौपदी व आपल्या बंधूसह यात्रेला निघणार होता, इतक्यात महर्षि रोमश तिथे पोचून म्हणाले, *‘मी इत्द्राच्या सुधर्म सभेत गेलो होते. तेथे अर्जनही इत्द्राबरोबर त्याच्या सिंहासनावर असलेला होता. ते दृश्य पाहून मला आश्चर्य वाटले. इंद्राने माझ्याकरवी निरोप पाठवला आहे की, अर्जुन तिथे सुखात आहे. या कामासाठीच मी इथे आलोय. इन्द्राने त्याला अनेक दिव्याखं दिलीत. आता चित्रसेन गंधर्वाकडून तो नृत्य-संगीतांचं शिक्षण घेत आहे. तम्टी तोर्थयाचा वराव्या अशी इन्दाची इच्छा आहे मी स्वत: यापूर्वी दोनदा तीर्थवात्रा केल्या आहेत, आता तिसऱ्यांदा तुमच्याबरोबर करीन.’’

हे ऐकून धर्मराजाला फार आनंद झाला. अर्जत ज्यासाठी गेला, तो अुद्देश सफन झाला. ज्या तीर्थयात्रा करायची त्याती इच्छा होती, त्याच करण्याबद्दल इन्द्राकडूनही संदेश आला. तीर्थयात्रेला निघण्यापूर्वी त्याने भापल्या खरोखर परसलेल्या समुदायापैकी काहीजणांना हस्तिनापुरला अन्‌ काहींना दूपदाकडे पाठवले. इन्द्रसेन आदि ज्यांच्याजवळ आयुधे, कवच आहेत, अशा थोल्यांनाच आपल्या बरोबर राहू दिले.

तोर्थयात्रा करत करत पांडवांनी गोमती, कन्या, गोतौर्थ, बाहुदा नदी-तोर, त्रिवेणो, गया क्षेत्र आदि. तीर्थाचे दर्शन घेतले आणि

आंदोचा

अगस्तोंच्या आधमात जाऊन त्यांची कथा श्रवण केलो. मणिमंत नगरात इत्वल व वातापी नावाचे दोन भाऊ होते. ब्राह्मणांचा प्रथम पाहूणचार त्यांना मारून टाकत असत बातापि बकरीचे रूप घेई अन्‌ इल्वल त्या बकरोला मारून ब्राह्मण अतिथीला मांस खायला घाली. खाल्यानंतर तो म्हणे, “वातापि, बाहेर ये!” मग वातापि ब्राह्मणाचे पोट फाडून बाहेर येई अन्‌ बाह्यण गरून जाई, या सर्व ब्राह्मणांज वळचे धन हे बंधू गोळा करत. अगस्त्यने महामुनिने विदर्भ राजाच्या कन्येशी लोपामुद्राशी विवाह केला. तिच्या इच्छा-पूर्तीसाठी धन जमवायला तो बाहेर पडला. तो प्रथम तीन राजांकडे गेला. पण त्याला धन देण्याइतकी त्यांची प्राप्ती नव्हती. या तीन्ही राजांना अगस्तीने धन गोळा

करण्यासाठी बरोबर घेतले, त्याला नंतर कळले की मणिमंतचे नागरोक वातापि व इल्वल यांच्याजवळ अपार धन आहे. ते. मागण्यासाठी तो त्यांच्याकडे गेला.

इत्वल्ने नेहमीप्रमाणे वातापौला बवरीचे रूप दिले अन्‌ तिचे मास अगस्तीला खायला घातले. ते खाऊन अगस्तीने ढेकर दिला, इल्वलने हाक मारली, “’बातापी, ये बाहेर |”

अगस्ती म्हणाला, ‘‘ज्ञाता वातापि राहिलाच कुठे? मी तर पचवूत टाकलं

त्याला.” इल्वलचा चेहरा पांढरा पडला, त्याने अगत्तीला ब त्याच्याबरोबर आलेल्या तीनही राजांना धन देऊन पाठवून दिले,

ध्रर्मराजाने अगस्तीची ही कहाणी एकदा विध्य पर्वत सूर्याला म्हणाला, का नेहमी फक्त मेरूपर्वतच्याच भोवती फिरत रहातोस ? मी तर त्याच्यापेक्षाही मोगा आहे, माझ्याभोवती फीर तृ.”

असाच पडून रह.” यानंतर म्य ही. १ गेलेले अगस्ती परत आले नाहीत; अन्‌ विन्ध्यानेही

ञञपले डोके उचलले नाही.

कालकेय नावाचे राक्षस समुद्रात रहात असत. रश भोक पथण ण आढाणाचा छळत समुद्रात जाऊन देव त्यांना माळ शकत नव्हते. शेवटी ते अगस्तींना शरण गेले. तेव्हां या मुनींनी समुद्राचे सर्व पाणी एकाच घोटात पिऊन टाकले. आता कालकेय बाहेर आले.

, देवांनी त्यांच्याशी युद्ध करून गेले. त्यावेळी

सुकलेला समुद्र भगोरथने गंगा पृथ्वीवर

/,	आणल्यांनंतरच पुन्हा जलमय झाला.

“मी .जाणूत-लुजून मेरपर्वताभोवती फिरत नाही, माझ्यासाठी ठरलेल्या मागन मौ फिरत असतो,” सूर्याने सांगितले.

विंध्य चिडून सूर्य-चंदर व अन्य ग्रहांच्या मार्गात अडथळा अनूत विस्तृत होऊन मुभा राहिला, त्यामुळें सारा लोक अंधारमय झाला. सर्व देव अगस्तीकडे जाऊन विनवू लागले. “मुनिवर, आपला शिष्य विन्ध्य यानं सारा करून टाकला. त्याला

आपल्या काबूत आणा ना.’* अगस्ती लोपामुद्रासह विंध्य पर्वताकडे जाळन त्याला म्हणाले, “मी एका मुख्य कामासाठी दक्षिणेकडे घाललोय. तू वाटेतून दुर हो.” तेव्हां मुनोंना वाट देत विन्ध्याने त्यांना साष्टांग नमस्कार केला व बाट दिली. अगस्ती म्हणाले, “मी परत येईपर्यन्त तू

शट

अगस्तींच्या आश्रमातून निघाल्यानंतर पांडव अनेक तौर्थस्थानी गेले. कौशिकी ही नदीच्या किनारी जाऊन त्यांनी विशवामितराचा आश्रम पाहिला. नदोपलिकडोल विभांडकाचा पुत कृष्यभृंग याचीही कथा त्यांनी ऐकली.

अंगदेशचा शासक रोमपाद हा दशरथाचा मित्र होता. त्याने ब्राह्मणांविरुद्ध द्रोह केला, तेव्हां बाह्मणांनी ते राज्य सोडून दिले व ते अत्य राज्यांत निघून गेले. यानंतर तेथे पाऊस न झाल्याने दुष्काळ पडला. तेव्हां रोमपादने आपल्या मित्रांच्या स्यावल्न काही सुंदरी कष्य्ृंगकडे पाठव्या. त्यांच्यामुळे आकर्षित झालेला, क्रष्यशृंग राज्यात आला. रोमपादने आपलो कन्या शात्ता हिचा विवाह त्याच्याशी करून दिला. क्ष्ययृंगने राज्यात पाय ठेवताच तेथे नेहमीप्रमाणे पाऊस पडू लागला.

पांडव अशाप्रकारे अनेक तोर्थांना भेटी देत राहीले. ते महेन्द्र पर्वताजवळ पोचले. तेथे अकृतवर्णते धर्मराजाला परशुरामाची गोष्ट सांगिलती. हंबवंशज: कार्तयोर्बने उत्ताजया

चांबोबा

१.

झू वे करे

दसे बर मिळवून हजार हात मिळवले. अ्तीच्या मदाने आंधळा होऊन त्याने लूप , धुमाकूळ धातला. एकदा कार्तवीर्य नरशासाचे धिता जमदश्ली याच्या भाषमात आला. आश्रमाचा विध्वंस करून तो हेमघेनु पकडून घेऊन गेला. आधमात परत आल्याबरोबर त्याला ही बातमी कळली अन्‌ त्याने सुड करून कार्तवीर्यला मारुन टाकले. जमदस्नी एकटे असलेले पाहून कार्तवीर्यच्या पत्रांनी आश्रमात प्रवेश केला आणि मुडबुद्धीने त्यांचा गळा कापून निघून गेले. यानन्तर पपशासाने पिजोस वाहा पिवससण वतत पृथ्वी नि:क्षत्रीय केली. अशा तर्‍हेने त्यानेही आपली सूडाची तहन भागवली, पांडव प्रभास तीर्थी पोचल्यावर कृष्ण- बलराम आणि काही यादव ही खबर ऐकून

त्यांना भेटायला आले. यादवांनी पांडवांना मोठ्या विश्‍वासाने सांगितले की युद्धात पांडव नकीच कौरवांचा अन्त करून सिंहासनावर बसतील.

यादल द्वारकेला परतल्यावर पाडवांनोही आपलो तोर्थयात्रा पुढे सुरु केली. शेवटी ते गन्धमादन पर्वतावर पोचले अन्‌ तेथेच अर्जुताची पतीक्षा करत यांबायचे ठरवले. तो महापवित्र असा प्रदेश होता. सर्व पुण्यस्थलांतले उत्तम असे पुण्यस्यळ, तेथे पांडवांना नरकासुराच्या हाडांचा ढीग दिसला.

गंधमादनवर पोचता पोचताच जोरदार वारा पाहू लागून धूळ आुडाली. सर्वत्र अंध:कार पसरला अन्‌ जोरदार पाऊस पडू लागला, विजा चमकू लागल्या, भापल्या रक्षणासाठी ते सैरावैरा धावले. सकाळपर्यन्त पाऊस थांबला, वातावरणही शान्त झाले. परन्तु पायी चालल्याने अन्‌ जोरदार पावसामुळे थंडीने कापत असलेली द्रौपदी शुद्ध जाऊन खाली कोसळली. नकुलने झटकन तिला आधार दिला नाहीतर खालच्या दगडांवरच ती आदळलो असती. तिचे मस्तक आपल्या मांडीवर घेऊन धर्मराज बराच वेळ रडत राहिला. सर्वानी तिची सेवा-शुभूषा केली. रस्ता दगघोंड्यांनी आणि काट्या कुट्यानीं भरलेला असल्याने पुढे जाणे अशक्‍य होते. तेव्हां भीमाने आपला पुत्र घटोत्कच याचे स्मरण केले. तो आपल्या राक्षससेनेसह तेथे आला, स्वत: घटोत्कचाने द्रौपदी व पांडवांना खांद्यांवर बसवले. बाकी सर्वांना अन्य राक्षसांनी उचलले व वेगाने ते पुढे जाऊ

चांदोबा

ज्ञागले.. कैलासजवळच्या बदरिकाचमी पोचल्यावर सर्वजण खांद्यांवरून खाली उतरले. जवळून गंगा वाहत होतो. सर्वांनी तिच्या पाण्यात स्नाने केली. तेथील मुनिगणांन पांडवांना कंदमुळे फळे इ.देऊन ह्यांचा अतियिसत्कार केला.

सहा दिवस तेथेच राहिल्यावर एकदा हवेतून एक दिव्य सुगन्थ आला अन्‌ अचानक पांडवांच्या मधे ओक अपूर्व असे फूल येऊन वडले. ते अत्यन्त सुंदर असून त्याचा सुगंधच सर्वत्र पसरत होता ते आपल्या हातो द्रौपदी भीमाला म्हणाली, ‘‘हे मी धर्मराजाला देणार, असली फुलं घेऊन जाऊन आपण काम्यकपनात सुरक्षित ठेवू, माझ्या साठी आणखी फुलं शोधून आणता?’’

द्वौपदीची इच्छा की पूर्ण करण्यासाठी भस नेवून निघाला, हातात पनप्य याण घेऊन ज्या दिशेने सगल्थ आला, त्या दिशेला तो जात राहिला. कोकिलांचे कूजन, अमरांची गुणगुण आणि लहान लहान धबधन्यांच्या धारेचा आवाज त्याचे मन उव्हसित करत होते. वाटेत रस्ता अडवणारी झाडे कापून दूर करत, मधे मधे आरोळ्या

डोकत तो पुढे जात राहिला. एका ठिकाणी त्याला एक मोठी केळ्यांची बाग दिसलो. त्या झाढांमधून वाट काढत त्याने पुन्हा एकदा आरोळी मारली ती ऐकून जल्नपक्ष्यांचा एक कळप आकाशात उंच डाला. त्या पक्ष्यांना पाहून तेथे पाणी असल्याचे भीमाने ओळखले, त्या दिः जाऊन तो एका सरोवराच्या किनारी थोचला.

भौमाने प्रथम रात स्नान करून आपले शरौर शौतल करून घेतले. नंतर केळ्यांच्या बागेलून थोडा पुढे गेला. पुन्हा एकदा दंड थोडून त्याने सिंहनाद केला, आरोळी ठोकली. वा जागेत हनुमान होता, हे गर्जन भीमाचे असल्याचे त्याने ओोळलले, भीमाची भेट होणार म्हणून त्याला फार आनन्द वाटला. तो मुद्दामच भोमाच्या वाटेवर आडवा पसरला अन्‌ आपली शेपूट त्याने अवाद्या झेंड्यासारखी उंच उचलून धरली, नंतर त्याने एक टाळी वाजवून शारी दिशा

दुमदुमून टाकल्या.

आला.

हत्तींसाठी रेडियो कॉलर

जंगलात फिल्णार्‍्या हत्ती नजर कशी ठेवहा आईल? नेहमी त्यांच्यानरोनर रहाता वा किर्हा तर अेणार नाही, पासाठी त्यांच्या मळवात आता. लहानशा रेडियो-साध्नाने युक्त अशी कालर किंग पट्ट बांधण्यात येत आहे. वा रेडियोचा रिमोट कठ़ेल अर्थात पर्यपे्षकाकडे नसणार, त्यामुळे परबवेक्षण सोपे होत आहे, नुकतेच बंगालच्या जल्दपारा प्राणी अभावारंण्यात असे भाडळले की, एक हतोष आपल्याबरोबर, हत्तींचा एक कळर पेमून जात नाहे! तेन्हा एका हसीना मादक औषध पाजून न त्याच्या गळ्यात असा पट्ट आंतून त्याला सोडले. र्व हतती त्याच्या मागोमाग परत आले, यामुळे वन्य पाणी आाणेच्या भ्रचिकाऱयाला त्यांच्याबर नजर ठेवणे सोपे भाले, आशाप्रकारे आतापर्यंत पाव वेळा कोलरचा सुपयोग करण्यात भाला आहे. पण यापूर्वी जे हती हिरनिराळे रहात होते त्यांच्या गळ्यात अने पड बोधले

बेट होमलोल मधे एक भुँट १ अमेशिविन डलर्शना अरीबला मेना (जवळ जवळ

३७ कोटी स्पवे), भऱ्याअशा भल्फ देशात भूटांच्या दौडीच्या स्पर्धा ही प्रसिद्ध ब्रीज आहे, थोमनमघेच असे खूपसे भुंट आहेत की, जे खूष वेगाने पळू शकतात, येथील सर्वसाधारण एका भुटाची किंमत ८७७ डॉलर असते. आताएर्यन्त सर्वात अधिक किमतीला बरीदल्या गेलेल्या अुंटाची किंमत २४६०, ००० इतकी आहे. परत्तृ ‘निंटी’ ल्ला खरीदला गेला. त्याची खरेवी करणारा माणूस ुनायटेड अरब एमिरेदसूचा एक अज्ञात व्यापारी आहे. त्याचे म्हणणे असे की हा अुंट सर्तात अधिक वेगाने पळू शकणारा आहे, त्यामुळेच तो असे म्हणत किरत असतो कि हा ‘तुंदर जुंट’ अथून मी त्याचा

गालक आहे. भारतीय चित्रांना सर्वाधिक मूल्य *साजुषडओोस ऑक्शन क॑ंभनी” ही नंडनचौ सुप्रसिद्ध लिलाव करणारी कंपनी आहे. ऑकटोबर < रोजी येथे भारठीव चित्रकारांच्या १७० चित्रांचा लिलाव झाना. केरळचे मुप्र्द्धि चित्रकार राना रविवर्मा (१८३८-१९०६) यांच्यापासून ते जाजचे सुप्रसिद्ध भारतीथ चित्रकार एम्‌.ए. हुसेन घॉच्या पर्वन्तची अनेक चित्रे येथे प्रदर्शित झाली. त्या दिवशो विकलेल्या दहापैकी भाड चित्रे तर. रविवर्माचीच होती. एका चित्राची ठरलेली किंमत झोती २,२०,००० रुपपे. पण लिलावात ते !४१६.८२७ ला. विकले गेले. त्याची थाकीची सात बित्रे ११, रुपयात विकली नेत्री, रवीन्द्रनाथ टागोर वांचे एक वित्र ९, १जे,’

ना विकले गेले. हसेनचे एकही चित्र तितक्या किमतीला गेले नाही. विशेष गोष्ट अशी की हो.

शागी बित्रे सरावणारे अन्य कोणी नसून तेचे रहाणारे भारतीयच भाहेत. मॅक पोलिसमन कॅलिफोक्याच्या भन जेन पोलिभ विभागांचा एक रोबोट पोलिसमैन आहे. “ऑफिसर मंक, इतर गोलिकवाल्यां प्रमाणे यानेही ऑक्टोबरच्या आरंभी आपलें पद ग्रहण केले. ‘मँक’ त्स्त्या रस्त्यातून फिरत लोकांना “अपराध कसे दाकाचे’ पानटन सांगत असो.

आपल्या देशात पवित्र मानल्या जाणार्‍या बुक्षांमधे बेलाचे खूप महत्व आहे शिवपूजेसाठी याच्या पानांचा भुपयोग केला. जातो. याची पाने मजू व जाड असतात. शिव-मंदिरांच्या प्रांगणात व मोठ्‌ मोठ्या अुद्यानातून ही झाहे लावली जातात. ती अगदी सहज, आपली आपण वाढू शकतात. याचे फळही पवित्र मानले जाते. ते लमृद्धी व संपदेचे चिन्ह मानले जाते. त्यामुळेच पाला *श्रीफळ’ असेही म्हणतात, हिन्दी, मराठी, बंगाली भाषेत याला ‘बेल’ म्हणतात. गुजराथीत “बिली’, तमिळ व मल्याळीत ‘बिल्व’ असे म्हणतात. तेलगुत ‘विल्व-वृक्ष’

किंवा ‘मारेड’ म्हणतात, नेहमीच हिरवेगार दिसणारे हे निल्व-यृक्ष दहा मीटर पर्यंत जुंच वाढतात. झाडाची साल

जाड व काटेरी असते, फांद्यांना गाठी असून त्य़ा वाकड्या-तिकड्या असतात. थंडीत याची बाने झडतात. वसंत सुरू होताच पुन्हा पालवी कृट्ते.

याच्या कोमल हिरव्या-पॉळ्या फुलांना सुगंध असतो. फळाचेसाल कडक असून आतील अर खाल्ला जाभू शकतो. वाळलेल्या गरात साखर पाऊन तो ताकात मिसळत स्वाद घे

जळ

मुळातही औषधी गुण असतात. ही झाडे आढळतात.

संत्री, लिंबू यांच्याप्रमाणे बेलफळही सायट्रस जातीत सामावले

मतसादेती ल जरत्कारु यांचा अस्तिक हा पुत्र होता. च्यवन क्रपोजयळ याने विद्यान्यास केला. मनसा कश्यप मुनींची . त्यांचा सर्पावर मोठाच भधिकार होता. एकदा सर्ष घोर संकरात तापडले,

अर्जुनाचा नातू परीक्षित एकदा शिकारीसाठी अरण्यात गेला, तेथे तो ज्या मुगाचा पाठलाग करू लागला, तो शमिक मुनींच्या श्ाधमाकडे नेला. तेथे जागून शजाने त्या मृगाबद्दल कचारणा केली. परत्तु ध्यानमग्न मुनींनी त्याच्या प्रश्‍नांना भुत्तरे दिली नाहीत. रागाने मानतिक शंतुत्न निथडून राजाने जतळच पडलेला गृत सर्प भुचलून तो मुनींच्या गळ्यात घातल. शमिकांचा पूत्र प्ंगीने हे दृश्य पाहिले, तेंव्हा कोधाने त्याने शाथवचन अज्ञारत्ने की, ‘हा अहंकारी राजा सात दिवसांच्या आत सर्पवेशाने मरेल,”

परीश्षितला है कळल्यावर त्यासा भापली चूक कळून चुकली, सापापासून वाचण्यासाठी त्माने साप आत पोचूच शकणार नाही असे एक भवन अतबले ब त्यात तो राहू लागला, भवनाच्या चारी बाजूंना पहारेकरी शोळ्यात तेल घालून पहारा वेजू नागले. तरीही तक्षक नावाच्या सापाने अळी बतून एका फळात प्रवेश केला, इतर फळांनरोबर ते फळ भवनात पोचले, सातव्या दिवशी ते फळ ण्यासाठी कापले, तेंव्हा अळी पुन्हा सर्प बतूत राजाला डसली क स्वाला तक्षकाने यमसदनास मंवन बे म

तक्षकाच्या य कृतीने परीक्षित-पुत्र जनमेजय याने रागाने सर्थवशाचाच तायनाढ करण्यासाठी सर्पतन-पज्ञ आरंभला. मुनींच्या मन्तरपठणामुळे ‘जागोजागचे सर्प वेमून होमकुंडात म लागले. तक्षक

खेचला जानू लागला. हे दृश्य पाहून देव भयनीत साले. टं | ळि सर्वजण मनसादेवोकडे नेले त आपणाला या विषत्तीतून वाचवण्याची तिला विनन्ती केली. मनसेने आपला पुत्र भर्तिक वाला पाठवून सर्षॅस थांबवण्यास सागितले.

अस्तिक जनगेजयाजवळ गेला, मुनिकुमाराने आपली प्रतिभा द विवेकाने जनमेजयाला आपणाकडे आकर्षित करून घेतले. त्याच्या बोलण्याने प्रसन्न झालेल्या जनमेजयाते त्याला वर देभू केला, अस्तिकाने सर्पयज तेथेच थांबवण्याचा कर मागितला. जनमेजयाला यज्ञ यांनयाबाच लागला. तक्षक ब बाकीचे साप वाचले. काही लोकांचा असा समज माहे की, ‘भस्तिक, अस्तिक’ असे म्हय्ले की माणूस सर्पवंशातूनही वाचतो.

८. *बंदेमातरम्‌’ मोताचे रचयिता कोण? २. जगात सर्वात लहान स्वतन्त्र देश . लूर्वभभोकती कित्ती ग्रह फिरत असतात? क इंग्लंडला बाकीच्या पुरोपपासून निराळे करणाऱ्या कालव्याचे ५. भारताचे राष्ट्र पृष्प कोणते?

६. मिकी माजूस’ व *दोताल्ड बक’ यांचा अुत्पन्नकर्ता कोण? ७. विदेशी वस्तुंर आकारण्यात येणाऱ्या कराला काय म्हणतार ८. अमेरिकेच्या करन्सीचे नाव काय?

९. त्सया पेशाचे त्थापक कोण?

१७. भारतोय संसदेच्या दोन्ही सभांचो नावे कोणती? ११. बुडिबळांच्या पटावर किलो चोकटो असतात? ३. तूर्वीकरणांपासून मिळणारे व्हिटेमिन बोणते? १३. सर्वात अधिक सोने कोणत्या देशात सापडते? एक. पांडऱ्याझेंर्वाचा भुपयोग कोणत्या स्थितीत केला आतो ५. सौरसंडलातील सर्वात मोठा ग्रह कोणता! १६. ‘तायटिगेलर ऑफ इँडिया’ कोणाला म्हटले १७. सर्वात अधिक मुंजरीचा प्राणी कोणता? १८. ऑलिंपिक क्रीडा किती वर्षातून एकदा घेतल्या जातात?

जाते

१४५७ ४७७३७ 72)

“७9 “१

३७ १५१७9 “3 क ४७७

प्या, ५०४४०५

पु ्> 3 ४७७.

०४७६ (६8 नव्या ०

“१५७८६५७७0६ 2६

2

स्ऑअन्डंडळ

ळू

अल्मानु हा कनक - भांडी सॅन

अंचस वाळे तुटला, ‘बाजारात जातोच भाहोत तर नव्या चपलाऱहे चेडू” भला त्याले बाटेल एक जुते देमूळ होते, तेथून जवळच बन्दभानुने ठरवले ली बाजारात जाताजाता!

एका फळोबर लिहिले होते तरी असायला हवी, पारा भड निंबडून त्याने चपला पाखात धालून पाहि हिशातून ऐंचयोस पैसे काढून बर्भानू दुक त्या ‘पराशरच्या भाहेल. तुम्हो कस्कभातृज्र रागवत

देवळासमोर अपलेतून पाव च पयल्लमोहीचे पंचबोस पैसे.” साजी नसती, नोट शिण नाल नशल, महणजे अशी धुक होते. पटकन भापल्या चपला घालत पराशर म्हणाला, “हो हो, नी2 १ शिननेन्यांबन अशी. चूक होतेत, पभ चांमळे सुशिक्षित भरूनही पंचधीस पैशात चण्पल सरीवू इच्छिणाराकडूत अधिक चुक होते.”

अन्दरभातु म्हणाला, ‘‘मी चोर नाहोय महाराज ! हो फळी पहा. हिच्यावर धक लिहिशंष की चप्पल जोडी संभाळण्यामाठी पंचबोस पैसे” असे लिहिल असतं, तर माज्या हावूत चूक

कोमल अन्‌ सुकुमारी यांच नुकतंच लग्न झालं. कोमलचे आईबाप त्याच्या लहानपणीच बारले होते. आजीनं त्याला वाठवला, पण त्याचे चार हात झालेले पहायला काही जगली नाही बिचारी! तिच्याकडून कोमलला दहा एकर सुपीक शेतजमीन मिळाली होती. तिच्या आधारे त्याचे दिवस मजेत जात. सुकुमारोही सुश्ान नांद लागली. ना कोणाचा दबाव, ना कसल्या जबाबदारीचं ओझं! अगदी स्वतंज, बंधनमृक्त होती ती. आणि शेजारचं घर भाड्यानं घेअून मंथरा तिथं रहायला आली! सुकुमारीचा सुखी संसार तिला पहावेना! पति-पत्नीत भांडण ल्रावायचा तिन॑ विडाच भृचलला. ‘तुज्ञा नवरा तर नोकरी करत नाही. श्ेती-वाडीचं कामही दुसऱ्यांकडूनच करून ेतो. मग कमीत कमो तुला स्वयंपाकात ‘मदत्त करयला काव हरकत आहे?”’ मंथरा

झालं; पण सोन्याच्या जांगड्या किया किमानपक्षी कानात कुडधा तरी बनवल्या तृ्यासाठी? मला तर वाटतंय की त्याचं प्रेमच नाह तुहयावर !”’ स॒य॒मारीला असं चिधावलं तरी स्वत: मंचरा मात प्रत्येक सणावारी फक्त एक मोत्यांची माळच घाली, तिच्याजवळ?

“तुझ्या बापाला दुंडा द्यायची ऐपत

शी, म्हणून कोमलशी लग्न झालं तुझं!

नव्ह्ती, नाहीतर लहान-मोठा जमीनदार सहज लग्नाला तयार ज्ञाला असता!’’ कपडे वाळत घालत असलेल्या सुकुमारीला मंथश म्हणे. मंथरेच्या बोलण्याचा सुकुमारीवर प्रभाव घडू लागला. तिच्या बोलण्याचा आंतरिक हेतु

झ्यासारख्या सुंदर मुलीशी एकादा

न _

समजण्याइतकी अक्कल नव्हती खुकुमारी - जवळ, त्यामुळे तो आता वार्वार कौमलशी भांडू लागली; तोंडाला येईल ते बोलू लागली. तिच्या दष्टोत नवऱ्याची किंमत कमी होभू लागली, सकाळी भुठल्यापासून काही ना काही कारणाने तिची कचकच चालू होई, ती म्हणे, ‘हं, आपती मिळालीय मोलकरीण अन्नावारी राबायला!’ धुणीभांडी कौरे कामाला विहिरीशी गेलं की मंथरा असेच आगीत तेल ओतायला, कोमल सेबायला असला वी सुकुमारी आदळआपट करत त्याला काढताना तोंडाचा पट्टा सोडी, ‘‘हो, आयतं मिळतंय चारी ठाव गिळायला! ना काम, ना धाम!”

शेतावरून कोमल परत आला, की सुकुमारी म्हणे, ‘‘हो5! आले ना बारा

क

गड्यांचं काम जुरकून! अंगाला, र कुठं मातीचा डाग तरी पडलाय का? नोकरांनी कामं करावीत अन्‌ आपण बसावे चंकाट्वा पिटत! म्हतारोनं जायती इस्टेट ठेवलीय नं!

घरात सुदख-समाधान नावालाही राहिले नाही. एके दिवशी मंथराचं बोलणं आठवत राहिल्यानं तिला झोप येईना. कोमल मात्र शेजारी घोरत आरामात झोपला होता.

त्याच्या आवाजानं त्रासून सुकृमारीनं त्याला अुठवून म्हटले, ‘‘तुम्ही इतक्या जोरानं का घोरता? मला शोप येत नाहीब. कुठे बाहेर निघून जागू का मी?”

मध्यरात्री बायकोनं केलेल्या असल्या आरोपामुळे कोमल चिडून **बाईची जात तुझी ! अंधारात कुठे जाशील एकटी? मीच जातो त्यापेक्षा,’’ अस म्हणून घराबाहेर पडला.

बायकोचा भांडखोर स्वभाव कोमलला आवेना. दु:खी होभून चालता चालता तो गावाबाहेर जंगलात केंव्हा आला हेहो कळलं नाही त्याला. भमावस्थेमुळे सर्वत्र मिट्ट काळोख होता. आता धराकडे परतावं असा विचार त्याच्या मतात आला. इतक्यात एका वडाखाली काही मशाली जळत असलेल्या त्याला दिसल्या. स्वच्छ प्रकाश होता तिथे. कोमल तिकडे वळला. तिथे मशालींच्या अजेडात चार भुतं काही करमणुकीच्या कार्यक्रमात मग्न होती. ‘भांडखोर बायकोच्या औतोपुढे भुतांना काय मोजायचं?’ - भसा विचार करून कोमल पुढे झाला.

भुतांचा नायक किचकिच आवाजात सांगत होता, *‘तुम्ही सगळं नीट ऐका. आपल्या चारांपैकी जो बाकी तिघांना खूप

आंदोबा

हवेल त्याला एक विशेष बक्षिस मिळेल. ‘लगेच एका भुताने गाणे म्हटले. दुसरं भूत

आपले पाय पसरत अन्‌ ते हवेत मुडवत गात

राहिला, तिसर्‍्याने एक विनोदी गोष्ट

विशेष मजा वाटेना. त्याला झोप अनावर होबू खागली.-जांभई देत तो आपला जवळच्याच दुसऱ्या वडाखाली खोडाला टेकून श्ोपून गेला. लगेच त्यानं घोरायलाही सुरुवात केली. त्या आवाजानं क्षणभर भूतं थोडा वेळ दचकून गप्प झाली. मग जेंव्हा त्यांनी

घोरत असलेला कोमल त्यांना दिसला. हळूहळू तो त्याच्याजवळ गेली. घोरताना

चोरण्याचा आबाज ऐकून त्यांना हसू येभू लागलं. त्यांच्या हसण्यानं कोमल जागा झाला. भुतांचा नायक त्याला म्हणाला,

आवसेच्या रात्री आम्ही इथं करमणुकीचा कार्यक्रम करतो. आजच्या कार्यक्रमाचा विजेता तूच आहेस. आम्हा सर्वांना खूप ‘हसवलंस तू.’’ असे म्हणत एक काळी टोपी नायकाने कोमलच्या डोक्यावर ठेवली; अन्‌ भुतं अदृश्य झाली.

बायकोवरचा राग आता जरा शान्त झाल्याने कोमल घराकडे निघाला. पोचता- पोचता सकाळ झाली. त्यावेळी सुकुमारी घरासमोर रांगोळी काढत होती. कोमलला पाहून ती गप्प राहिली, पण मनातल्या मनात ्ती ब्रिचार करू लागली की, *रात्रीच्या आपल्या मूर्खपणाबद्दल क्षमा कशी

आंबोबा

सांगितलो. त्यांच्या या कार्यक्रमात कोमलला 6

त्वाच्या मिशा वर-खाली हलत होत्या, नह माठासारख्या आकाराचं त्याचं पोट अन्‌

इकडेतिकडे पाह्यला सुरुवात केली तेंव्हा (४

मागावी “अग येडे, शू आणि दोस्त्मडळींच्यात हे क्षमा-प्रकरण चालतं, नवरा-बायकोंमधे त्याला कसलं स्थान?*’ कोमल एकदम म्हणाला, जपल्या मनातला विचार कोमलला कता कळला याचं सुकुमारीला भाशचर्य ारलं,

कोमल म्हणाला, ‘मलाही आश्चर्य वाटतंय याचं.’’ तससारोर्‍्या सनात शात, (कोशल

शोक्‍यावर ही काळी टोपी कसली?’’ पण कोमलला हा ही विचार समजला अन्‌ त्याने टोपी काढली. आता त्याला सुकुमारीच्या मनातलं काही कळेना. त्याला समजायला वेळ नाही लागला की ‘हीच तर भुतांची अदभुत भेट!’ आनन्दानं त्यानं बायकोला सर्व

ब

काही सांगितलं,

क्षणभर विचार करून सुकुमारी कोमलला म्हणाली, ‘‘आपल्याला हो काय या टोपीची गरत? त्यापेक्षा राजालाच नेभून द्या ली. त्यांना आपला शकू कोण, मित्र कोण हेही कळत नाही असं म्हणतात. टोपी त्यांनाच चांगली भुपयोगी पडेल न॑?’’

‘बा, वा सुकुमारी! बायको असावी तर अशी! तुझ्यासारखी राजभक्ती इतर सर्वाच्यात असती तर किती छान! राजाला हेर अन्‌ अंगरक्षकांवर कित्ती खर्च करावा लागतो. टोपी मिळाली तर हा खर्च वाचेल की!” असे म्हणून कोमल ताबडतोब राजाकडे गेला. टोपीचं महात्म्य सांगत ती राजाला देअून तो परत निघाला. राजाने कोमलला थांबवत म्हटलं,

*“शाज्यास? तुझी राजभक्ती अजन आहे! तुझी जेट तर भमुल्य आहे. पण तुला काही दिल्यावाचून कसा परत पाठवू?’’ अन्‌ कोषाश््यक्नाला बोलावून मोहरांची एक यैली राजाने कोमलला दिली.

शबरी आल्यावर कोमलनं मोहरा नशशोय गण ण णो म्हणालो, “इतकं धन? आता असं करा. व्यापार जाणणाऱ्या «तुमच्या काही मित्रांचा सल्ला घेभून एकादा व्यापार सुरू करा. कामाला लागलात की हे ढेरपोटही थोडं कमी होईल अन्‌ घोरायची सवयही जाईल.’” कोमलला हा सल्ला जावडला,

तसा माठात नाषा वॉहिशीऱ्या लग्नाला गेलेली मंथरा परत आली. सुकुमारीचं अदललेल भाय पाहत ती अवाक झाली. तरीही. अध्या बाद चार्याचा पयोग उसन तिर सुकुमारी कडून ‘अमावस्येच्या भुतांची गोष्ट* माहीत करून घेतलीच.

त्याच रात्री तिनं आपला नवरा भीरू याली. पण्य हणण परका सारण खत. त्याला म्हणाली, *‘आजाही आवसच आहे. तुम्हीही जंगलात जाभून कोमलसारले घोरायला लागा. भुतं संतुष्ट झाली की कोमलसारखी दुमर्‍याच मनं कळणारी टोपी नका आणू. त्यांच्याकडून स्वतःला अदृश्य करता येण्यासारखी टोपी मागून आणा. ती डोक्यावर ठेवून सरळ राजवाडा गाठा, अदृश्य रूपात खजिन्यातल्या मूल्यवान वस्तु लुटून आणा. राणी आठवड्यातल्या दर दिवशी निराळे दागिने घालते. नका हे!”

बिचार्‍या भोरूचा चेहरा ुतरला. तो म्हणाला, ‘मला नाही धोरता-बिरता येत!”

मंथरा रागावून म्हणाली, “माणसाला काहीही अशक्य नसतं फक्त प्रयत्न हवा करायला. जाजून प्रवत्न करा. नक्की व्हाल सकल.’’

मंथरेनं सांगितल्याप्रमाणे भीरू जंगलात गेला. झाडासागून त्यानं भुतं पाहिली अन्‌ भोतीनं धरथर कापत तो ओेकदम ओरडला. दुसऱ्याच क्षणी भुतं त्याला घेरून म्हणाली, ‘अरे नालायका! आमच्या गमतीत विघ्न आणलेस बघ!” अन्‌ रागावून त्याच्याकरे पाहू

भौरू घाबरत म्हणाला, ‘*ओरडलो नाही. मी! तो थोरायचा आवाज होता,”’ हे ऐकून भुतं खदाखदा हसू लागलो. त्यांचा नायक आरूची तारीफ करत म्हणाला, “तूही गंमतीशीरच दिसतोस की! पण आता सांग, अमावस्येच्या या अंधारात इकडे कशाला आल्ास?”’

अजूनही भौत असलेला भौरू गडबडत म्हणाला, ‘‘अदृश्व पोटी मागाबला.’’

त्याच्या बोलण्याचं भुत्तांना आश्चर्यच वाटलं अन्‌ ती आणखीच हसू लागली. त्यांचा सरदार भीरूची पाट थोपटत म्हणाला, *‘वा, वा! काय वाकृचातुर्य तुझं! तू तर जन्सापासनंच विनोदी असावास, माणसा, आता सांय, ही पोटी म्हणजे काव?’’

आतापर्यंत भीरूची भीती गेली होती. तो

म्हणाला, “मला टोपौ म्हणायचं होतं; टोपी. अदृश्य टोपी!”

“ज्ञोहो! असं होय?’’ असं म्हणत चांदोबा

सरदारास हेतल हाते हलत.यी धने शेव पाडी. टोपी त्याच्या हाती भाली. ती ‘नीरूच्या डोक्‍यावर ठेवत नो म्हणाला, “मानता लूप हसवलंस आज आम्हाला, पुढल्या अमावस्येला ये पुन्हा.’’ अन्‌ भुतं एकदम वटवाघळं बनून हवेत अुडून गेली,

खूप आनन्दानं भौरू तिथून निघाला. सकाळपर्यन्त राजवाड्यात पोचला ती, टोपौमुळे कुणाला न दिसता तो सरळ पहारेकऱ्यांच्या नजरेसमोरून जांभू शकला. त्याने खजिन्यात प्रवेश केला. तिथे रत्नं, मोती, मोहोरा यांचे हीग होते, ते सर्व एका पोत्यात भरून अन्‌ खांद्यावर लादून तो अंतःपुरात पोचला.

राजा-राणी आपापल्या मंचकावर झोपले होते. दोघांही गाढ झोपेत होते. एका

ष्र

कोपऱ्यातल्या मेजावर राणीचे सातही दिवसांचे दागिने नीट रचून ठेवले होते, अन्‌ तिथेच राजाचा मुकुटही होता. भील्ने सारे दागिने पोत्यात टाकले, जाताजाता तो विचार करू लागला, ‘मंथरेच्या अकलेमुळे इतके दागिने मिळाले, तिच्याजवळ राणीचे दागिने असतील, तर मला राजाचा मुकुट का नको? त्याने मुकुट अुचलून अदृश्य टोपीवर दाबून बसवला अन्‌ मोठ्या ऐटीत बाहेर पडला. सवय नसल्यानं त्याला वाटलं की मुकुट फार नजनदार आहे. त्याने तो काढून हातात चेतला. राजवादयाच्या महाद्वारातून जाभू लागताच पहारेकर्‍यांनी त्याला पाहिले भन॒ ते रू लागले. ‘‘अरे, इतकी हिम्मत तृझी? खुशाल राजाचा मुकुटच चोरून नेत आहेख?’’ त्याला पकडून, बांधून त्यांनी राजासमोर भा

भीक थरथर कापू लागला. मुकुट काढताना त्याला चिकटून अदृश्य टोपीही डोक्यावरून निघाल्याचं त्याच्या लक्षात आलं, सो रडू लागला अन्‌ मनातल्या मनात मंथरेला शिव्या देअू लागला.

भीरूचे एकूण हावभाव पहाता, राजाने

ओळबलं की याचा ‘बोलविता धनो” दुसराच कोणी असणार. त्यानं कोमलनं दिलेली टोपी. डोक्‍यावर ठेवली अन्‌ लरी गोष्ट त्याला कळून चुकली.

ताबडतोब सैनिकांना पाठवून राजाने मंथरेला आपल्या समोर हजर करायला सांगितलं. कडक स्वरात चौकशी केल्यावर तिचा लोभीपणा आणि कुबुद्धी सर्वांना कळून चुकलो. राजानं दोघांना तसेच्या तसेच राज्य सोडून बाहेर जायला फर्मावलं.

सर्व हकीकत कळल्यावर सुकुमारी कोमलला म्हणाली, *‘त्या अमावस्येच्या भुतांमुळे आपला संसार ठौकठाक झाला. मंथरा नेहमो तुमच्याबद्दल माझ्या मनात वौष ओतत राहिली अन्‌ माझं मन तिनंच कलुषित केलं.

डोकं हलवत कोमल म्हणाला, “बघ सुकुमारी, मैरो-गैरा माणसं बोलतात तेव्हा त्याच्यावर विराम वू नये. अविवेक नावाचो भुतं जोवर आपल्याच मनात ठाण मांडून बसतात, तोवर मंथरा नाहीतर आणखी कोणी चुगल्या करतच रहातं. आपणच विवेक संभाळावा हे बरं ना!” >

गघुतंदन मिश्रा अग्रहारच्या इतर रहिवाशां- घेक्षा आर्त धनवान होला, प्रा एकरांची सुपौक शेतजमीन अन्‌ दोन एकरात पसरलेली आमराई त्या मालकीची होती, त्याला रुक्‍्मिणो नावाची एकुलती एक मुलगो होती.

रुक्मिणी आता जुपवर झाली होती. मिश्रा तिच्यासाठी स्थळे पाहू लागला. त्याची अशी इच्छा होती की, जावई काव्य-शास्त्र शिकलेला, सुंदर असावा. त्याला घरजावई करून घ्याबचाही मिध्ांचा. इरादा होता.

रखुनन्दन मित्राच्या अपेक्षेप्रमाणे दोन- लीन युवक त्याला सापडले, पण घर-जावरर अनूत रहायला कोणीच तयार नव्हता. अशातच एकदा रुक्मिणी भापल्या आईबरोबर नात्यातल्या एका लग्नाला गेली. तिथे श्रौकान्त नावाच्या तरुणाशी तिचा परिचय झाला. इतरांच्या सांगण्याप्रमाणे

श्रौकान्त विशेष श्रोमंत नव्हता, पण तो पंडित अन्‌ व्यवहारी होता.

श्रीकान्त मुलीच्या मनात भरलाव हे भईते. ओळलले अन्‌ तिला खूप आनन्द वाटला, पण *घर-जावई बनण्याची’ अट आठवल्यावर ती काहीशी निराशही झाली, तरीही तिने श्रीकान्त जवळ त्याचे शिक्षण व पुढे काय करायचा इरादा आहे वगैरे चौकशी केली,

श्रीकान्त लगेच अत्तरला, “माझ्या वडलांनी माझ्यासाठी एकर जमीन ठेवली आहे. पण तिचं अुत्पन्न कुटुंबाला पुरेसं होण्याइतकं नाहीय. आणखी काही कमाई करणं आवश्यक आहे. सर्वजण सल्ला देतावत की मी एकाद गुरुकुल सुरू करावं. मलाही ते योग्य वाटतंय,”

त्याचे भुत्तर ऐकून रुक्मिणीच्या आईने लांब सुस्कारा सोड्ला अन्‌ ती म्हणाली, “तुम्हाला तर माहीत आहे, की आमचं-

‘सुचं्रकाश योदब

य अरंच दुरच नातं आहे, पण शेवटी नातं ते नातंच! जवळचं असो वा लांबच! माझ्या पतीनं मानलं, तर तुम्हाला जावई बनवायची इच्छा आहे माझी. तुम्ही माझ्या रुक्‍्मिणीला पाह्यलंच असेल.” शरोकान्त हसत म्हणाला, *‘रुक्‍्मिणीला पाह्यलंय, तिचे वडील तर चांगले धनवान आहेत. त्यांना हवाय घरजावई, तुम्ही आमच्या दूरच्या नातेवाईक आहात, म्हणून जलूर मी अशा स्थळाच्या शोधात राहीन. भिळेलही कदाचित कुठे!” या गोष्टीला एक महिना झाला. रुक्मिणी ब तिच्या आईने आग्रह धरला की श्रीकान्तशीच विवाह व्हावा. झक मारत रघुनन्दन मिश्वाने थाटामाटाने तेकीचा बिबाह श्रीकान्तशी करून दिला, पणू “ज्याने आपला घरजावई बनायला नकार दिला, अशा माणसाचां चार चौघांदेखत

अपमान करावा’ अशी इच्छा मित्राच्या मनात धुमसत होती. *तसं झाल्यावरच आपल्या हृदयाची आयग विज्ञेल.’

लग्नानन्तर चार महिन्यांनी दिवाळीसाठी श्रीकान्त बावकोसह सासुरवाडीला आला. एकर संध्याकाळो देवळाच्या मांडवात काही माणसे गप्पा मारत बसली होती, रखुनन्दनही त्यात होता. थोड्या वेळाने श्रौकान्त तेथे आला.

जावयाचा परिचय कलन देत मित्ला म्हणाला, ‘‘सर्वजण म्हणतात, की माझा जावई मोठा विद्वान अन्‌ निवेकी आहे, मलाही माहीत आहे ते. पण सर्वासमोर हे सत्य प्रमाणित व्हावं असं वाटतंय मला!’’ नंतर श्रीकान्तकडे वळून तो म्हणाला, “तू विद्वान आहेस हे सर्वाना ठामूक आहे. माझ्या काही प्रश्‍नांची भृत्तर दे बरं. प्रश्‍न पहिला भसा-कधी-कथो आवाशात जुड्ताना

बगळे मधुर आवाजात ओरडत जातात. का बर अस?”

“त्यांना ही निसर्गाची भेट आहे. ‘” श्रौकान्त अुत्तरला. “लिंब अन्‌ चिंचेची झाडं असंत-क्रतूत पल्लवित होतात. याचं काय कारण?” **तीही निसर्गाचीच भेट आहे *“आकान्त ृत्तरला. “रस्त्याच्या दुतर्फा जी झाडं असतात, त्यांच्या खोडाला गाठीच्या रूपात गोल गोळे दिसतात. याचं काय कारण?” मिथाचा पुढला प्रश्‍न होता. “हे गोळेही नैसर्गिक रोत्र्याच बनतात.’’ यावर हसून मि्ा म्हणाला, ‘‘विद्याीन माणूसही माझ्या प्रश्‍नांची अत्तर देअू शकेल. पण आश्‍चर्व म्हणजे तुला बरोबर अत्तर देता आलो नाहीत. बगळ्यांच ओरडणं मधुर असतं. कारण त्यांची मान लांब असते. लिंब अन चिंचेच्या झ्ञाडांना वसंतात पालवी फुटते याचं कारण असं की, त्यांची मुळं जमिनीत खोलवर पसरलेली असतात. अन्‌ रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंच्या झाडांना गोळे दिसतात याचं कारण जनावरं आपली शिंगं त्यावर घासतात. कारणं तर अशी आहेत. पण तू म्हणतोयस की सर्वाचं मूळ निसर्गच आहे.

तुज्ली ही भुत्तरं मोठी विचित्र आहेत.’*

यावर धौकान्त म्हणाला, *‘बेडूक डरांव-डरांव करतात, ते काय त्यांच्या माना लांब असतात म्हणून करतात? बांबूंची झाडही बसंतात पट्वित होतात; त्यांची मुळं काय जमिनीत खोल रुजलेली असतात? अन्‌ मामा, आपण क्षमा करत असाल तर एक विचारू? तुमच्या गळ्यावर जो इतका मोठा गोळा दिसतोय, तो काय जनावरांनी शिंगं घासल्यामुळे?’’

हे ऐकून सर्वजण जोरात हसू लागले, रघुनन्दन मिश्राने आपली मान खाली घातली. त्याने प्रत्यक्षात जावयाची क्षमा न मागितली तरी त्याच्याशी आपली वागणूक बदललो. त्याला कळून चुकले की आपला जावई खरोखरच चांगला बुद्धिमान जागि हजरजबाबी आहे, व्यवहारी आहे, त्याने दिवाळसण खूप धाटामाटात साजरा केला, जावयाला सोन्याची साखळी, अंगढी व कपडे बनवून दिले. लेकीच्या भंगावरही दोन दागिने चढवून साडी-चोळी दिली, दोघे परत निघाल्यावर पुन:पुन्हा आपल्याकडे यायचे प्रेमाने आमंत्रणही दिले,

14४01१1. 8005 41९ ५१६५०५ 4 15050011॥6४07०6॥

4६॥ “ठपा20९0॥-६७/0800₹॥६१,%0१६८08681.६%०७७॥७

१००७०० ॥९ ७1088 ७/॥॥४॥०] 08905 ॥8.

नाभा ७९/भाशी-

एाटदतत€ ग1१६६5॥(.८& शा

पगड डॉळटॉलीहा

1

’ ४७७9700855 ७ एणण्म्ण्याग क&

डाठप्त४ ०6 <माडमाळ छा0त१0०6 १4. 0१४०680007

5 म्भळोळ. ह ७ 1०.

21111 टाळठभाव्ताठ 80 ९७०गरवाा, ७/्य - 600

नोहेंबर महि्यात इटालीचा राजधानी रोम येथे विश्व आहार महासभेचे आयोजन सभेत जवळ जवळ १९० साष्ट्ांनी भाग घेतला. चाळीस देशांतून त्या त्या देशचे अध्यक्ष हजर राहिले. आणखी चाळीस देशांतून त्या त्या देशच्या प्रघानमन्यांनी हजेरी लाबलो. इतर देशांतून त्या त्या देशच्या प्रतिनिधींनी या सभेत भाग

ल्ितकेजण सभेस भुपस्थित एकमत होते की, संपूर्ण जगात कोणी भुपाशी राहू नवे. या निषयप्बहल अर्थात्‌ कोणाचेच दुमत नव्हते, वण घाचाबत माज त्यांच्यात मतभि्रता शोती की हे कधी शक्य होईल? भारताचे प्रधानमल्ी प्री, देवेगौडा यानी आपते विचार मांडताना अशी इच्छा प्रकट केली को, सन्‌ २००० त्या जानेबारीपर्यन्त हे बाम पूर्ण व्हाबे-जगात कोणीही यापुढे अुपाशी पाहू नये. त्यांनी जमातोल सर्ब नेत्यांना विनन्ती केलो की, येत्या तोन वर्षात या भूक-प्श्षचे निर्मूलन व्हावे,

अुकेच्या वेबनेपासून स्वतः करणे हा प्रत्येकाचा प्राथमिक हक्‍क आहे. रोममधोल सभेने या मुद्याला दुजोरा दिता, जयात सध्या ऐंशी करोड जनता औुपाशषो असते. या सभेने घोषणा दिलो की येत्या बोस वर्षात ही संख्या अर्ध्यावर घावो. वीस वर्षांपूर्वी जो सा घेतली गेली त्यातही जवळपास असांच ठराव केला होता. तरीही भुकेचा प्रज्ञ मिटला नाहीच. नेहमौच भुकेने लोक मरत असतात, है कटु त्य कोणी विसरु शकणार नाही, समजा, या याप्रमाणे जर निम्म्या संख्येची भूक भागली, तरी बाकीच्या ४० कोटी जनतेची भूक कधो भागणार? र्‍या प्र्नाचे बुत्तर मिळणार नसेल, तर वापरतो

विटंबना तो काय? अन्न नमी का पते? या प्रश्नाची कित्येक कारणे आहेत. जस तितके पोक न होणे, असलेले पौक सर्वापर्यन्त न पोचणे हो मुख्य कारणे म्हणता येतील. वाढती. नोकसंस्या, हे ही एक प्रमुख कारण आहेच,

आपल्या देशात सरकार रेशनिंग दुकातांद्रार जनतेला वाजजी किमतीत धान्य पुरवठा करत असते. याडारे ‘आर्थिक क्षेजात मागास लोकांना मदत. करणे’ हा मुख्य अुदेश आहे. पण सर्वांना हे बरोबर माहीत आहे वी या धान्य-पुरवठ्‌-याचे प्रमाण कमी. आहे, बलहीन वर्गाच्या लोकांची गरज या प्रकारे पूर्ण होत नाहीय,

असो हे छे ण] म्हणता येईन की क *पुरवढ्याचा योग्य ष्‌ | |. अपेण त होणे २ १, हाही प्रमाण कमी असण्याचे कारण

“:४४” असूशकते, मसेही पहाण्यात भाहे

की, काही

देशात-जिथे पौक दिवसेदिवस जातत येत आहे तिथे- हे पदार्थ समुद्रात फेकून विज्ले जात आहेत. जातत. किंमत मिळवण्यासाठी ते असे करत असतात. यांत त्यांचा केवळ व्यापारी दृष्टिकोण व सार्थ आहे.

आता रोममधौल सभेच्या ठरावाचा विचार करावा तर, हे स्वच्छ ध्यानात येते की, कराव हा केवळ ठरावच आहे. कोणत्याही देशावर ते दबाव आणू शकत नाहीत. म्हणून जगातील सर्व लोकांचे रकतित प्रयत्नही आवश्यक आहेत, यासाठी आपण सर्वानी स्वतःला एक सूतात बांधून घेणे आवश्यक आहे. हे ल्य साधण्यासाठी आपण अन्न-पदार्थाचा दुल्पयोग न करता भुकेल्यांना थथाशाक्ती मदत करवला हवी.

सीताराम पक्त दारुडा होता, आपलं शेत, धर बगैरेत्यानंदाह्पाथी केंव्हाच फंकून टाकलं. बरोबर उपाय न करता आल्यानं त्याची बायको आजारात मरून गेली. इतकं सारं पुरेसं नव्हतं म्हणून की काय, त्यानं आपल्या एकुलत्या एक मुलाला -राजालाही चमनला विकून टाकलं. चमन त्याला दारु खरीदण्यासाठी पैसे देत असे.

असेच ‘दिवस जाता जाता एक दिवस सीताराम मरून गेला. ब्रापाच्या अग्रिसंस्कारनंतर राजा चमनला म्हणाला, *‘मालक, इतके दिवस आपण मला जी मदत करत राहिलात, ती मी कधीच विसरू शकणार नाही. याच गांवात माझे आई-बाप दोघेही मरून गेले. मी अनाथ झालोय. आता मला इथं रहावंसं वाटत नाही, मला कोणी ओळखत नाही, अशा गावी राहीन म्हणतो मी ! इथून निघून गेलो म्हणजेच शान्ती मिळेल मला!”

_ तांब्याच्या चड्यातळं भूल

“ऊच्च ”5 आनन रया ऱ

त्याला सहानुभूती दालवत चमनम्हणाला, *मला कळल्या तुझ्या मनच्या वेदना ! पण माझी परिस्थितीही जाणून घे तू. तुझ्या बापानं दाशूपायी आपली सारी इस्टेट विकली. नंतरचा त्याचा सारा खर्च मीच सोसलाय. मी किती खर्च केलाय, हे माहीत आहेच तुला.”

“मग बोला, आता मला काय करायला हवं ?’’ राजानं विचारलं.

*सौतारामनं ‘गुलाम’ म्हणून तुला माझ्या हाती सोपवलंय. पण तरीही मौ तुला ‘गुलाम” मानायला तयार नाही. मी तसला व्यवहार नाही करणार तुझ्याशी. दोन्ही वेळा खायला घालीन तुला ! तुला हे कवूल नसेल, तर माझी

कामं कसली म्हणून विचारलं. गावाच्यासरहही जवळ चमनची चारएकर

जमीन होतो. तिच्यात काहीच पोक येणं शक्‍य नसल्यानंती खरोदायलाही कोणी तयार नव्हतं. आता राजाचं पहिलं काम होतं-तें म्हणजे ते शेत सुपीक करणं !

**पणज्या शेतात काहीच उगवत नाही, ते मी तरी सुपीक कसं करु ? असलं काम सांगणं बरं दिसतं का तुम्हाला ?’’ राजानं विचारलं.

असाध्य नसतं राजा ! कसलोहो जमीन कष्टानं सुपोक करता येते. तुला स्वातल्य हवं असलं तर मेहनत करायलाच हवी, आता निर्णय घेणं तुझ्या हाती आहे.’’ चमन बोलला.

राजानं ते काम हाती घेतलं अन्‌ ती ओसाड जमीन सुपीक. करायच्या कामाला लागला. खूप कष्ट केले. एक दिवस खणता खणता *क्षण्ण’ आवाज आला. आश्‍चर्य वाटून त्यानं तिथे आणखी खोल श्रणलं अन्‌ त्याला आत एक तांब्याचा घडा मिळाला ! त्याचं झाकण

उघडताच्‌ त्यातून धूर निघाला अन्‌ पहाता पहाता धुरानं भुताचा आकार घेतला ! भूत विचारू लागलं, ‘*बोल, काव हवं तुला ? तुझी कुठलौही इच्छा पुरी करीन मौ !’’

चकित होत राजानं विचारलं, **कोण आहेस तू ? माझी इच्छा पुरी करायचं तुला काय कारण ?’

*मी या घड्यातलं भूत आहे. या घऱ्यात अजब शक्ती आहेत. त्यांच्या मदतीनं भल्या माणसांना मदत करणं हे माझं कर्तव्य आहे,’’ भूत म्हणालं. जास्तच आश्चर्याने राजानं विचारलं, ‘‘पण मी भला माणूस आहे, असं तुला कसं समजलं ?’

*‘मी सांगितलं ना, की या घड्यात अजन शक्ती आहेत ? भल्या माणसानं याला स्पर्श करताच मला प्रेरणा मिळते,’’ भूत बोललं,

**पण ग्रा घड्यात कसा काय शिरलास तू ?”’ राजानं विचारलं.

**त्याच्याशी तुला काय करायचंय ? माझी मदत मिळव, अन्‌ सुखानं जग ना !”’ भुतान सल्ला दिला.

क्षणभर विचार कहून राजाम्हणाला, ‘‘मग ऐक तर. मौ एक गुलाम आहे, स्वातल्य मिळवण्यासाठी धडपडतोय, तऱ्हेतऱ्हेचे कष्ट ज्ञेततोय. मला तर वाटतंय की तूही या तांब्याच्या घड्याचा गुलाम आहेस. होय ना ? मग स्वतःचे का दूर करण्यासाठी दुसऱ्या एका. गुलामाला त्रास देणं बरं नाही वाटत मला ! पाप होईल ते !”’

“तू तर खरंच चांगला माणूस आहेस. मी एकगोष्ट सांगतो तुला. ऐक नौट.’’ भूत गोष्ट सांगू लागलं -

बूप पूर्वी शीतलपुरमधे दुर्जय नावाचा व्यापारी होता. फार दृष्ट अन्‌ स्वार्थी होता तो.

डर

आपल्या भावांची इस्टेट हडपून त्यानं त्यांना घराबाहेर काढलं. चांगल्या विशवासूअशा गोपी नावाच्या मित्रालाही फसवून त्याला पार कंगाल बनवलं त्यानं. ? ८ न्य

नंतर बिचारा मोपी जंगलात’जाजूने घोर तपस्वा करू लागला. फलस्वरूप त्याला दिव्य शक्ति प्राप्त झाल्या. गावात परतः येजून’ तो. वुर्जवलाम्हणाला, ‘‘तूफार पापंकेलीस दुर्जय ! त्यांतून मुक्त व्हायचा मार्ग सांगतो मौ. पण पूर्वी आपलं सर्वस्व गरीबांना वाटूनटाक..’ त्याच्या सांगण्याप्रमाणे वागायचं दुर्जयनं ‘बूल केलं. पण प्रत्यक्षात संपत्ती आपल्या ओळखीच्या लोकांच्या हवाली करत त्यांना म्हणाला, ‘‘मी मागेन तेंन्हा सगळं परत द्या मला,’

गोपीने दुर्जयसमोर एक तांब्याचा घडाठेवत म्हटलं, *‘काही अद्भुत शक्तीनी युक्त असा हा घडा आहे, प्रवित्र मतानं याला स्पर्श केलास तर तुझी सर्व पापं धुऊन जातील, मग आपण दोषं जंगलात जाऊन आपलं उर्वरित आयुष्य घालवू.’’

घड्यात कसकसल्या शक्ती आहेत याबद्दल नं गोपीकडून जाणून घेतलं, अन्‌ तो म्हणाला, *‘मला मुळीच जंगलानिंगलात. जायच नाहीय, मुकाटयात घडा माझ्या हवाली करून चालू लाग.”

गोपीनं हे मान्य केलं नाही, तेव्हा दुर्जयन॑ जबरदस्तीनं तो घ्यायचा प्रयत्न केला. अन्‌ बास ‘ एका भृतात परिवर्तित होऊन त्यानं त्या घड्यात प्रवेश केला !

खोल श्‍वास घेत गोपी म्हणाला, **मित्र म्हणून तुला मदतच करायची इच्छा होती.

माझी, तुझा उद्धार केला असता:

पण आता स्पष्ट झालं, की तुझ्या नशिबी लिहिलेलं मिळालं. भाता तुला मी जमिनीत याडतो. ज्या दिवशी तुझ्या मनात सद्बुद्धिची जागृती होईल, त्वा दिवशी तुला एक भला माणूस भेटेल. त्त्याला-तू-मद्रत कर, म्हणजे तुझी पापं नष्ट होऊन तुला मोक्ष मिळेल.

तांब्याच्या घल्यात अडकलेला दुर्जय बरोच वर्षं घड्यांत राहूनही गोपीला शिव्या देत राहिला. जवळ जवळ शंभर वर्ष तो पड्यात राहिला. नुकताच त्याला पश्‍चात्ताप वाटू लागला, एकाद्या भल्या माणसाला मदत करणं हे आपलं कर्तव्य आहे असं वाटू लागलं.

“हां, आता कळलं की तूच तो दुर्जय, मग माझोहो कहाणी ऐक,’’ असे म्हणून राजानेहो त्याला आपली सारी हकिकत सांगितली. भूत ताबडतोब म्हणालं, ‘‘माझ्या शक्तींमुळे कोणतीही अशक्य गोष्ट शक्‍य होते,

‘ही ओसाडजमौन सुपीक बनवणं, हा तर माझ्या हातचा मळच !’’ अन्‌ ते काही मन्त्र म्हणू लागलं, थोड्याच वेळात शेत हिरवं दिसू लागलं !

राजानं विचारलं, ‘‘बोल, आता काय करू मी?”

*‘माझ्या बाबत आपल्या मालकाला काही बोलू नकोस. मी आता घड्यात परत जातो, तू जाऊन त्याला बाकीची दोन कामं विचारून ये.” भुतानं सांगितलं, १

चमनकडे जाऊनराजानं त्याला शेत सुपीक बनल्याचं सांगितलं. ते ऐकून त्याला आश्‍चर्यच वाटलं.

हा अजब प्रकार पहायला तो स्वतःच निघाला. बरोबर त्याची मुलगी शारदाही निघाली. तिथे पोचल्यावर हिरवंगार शेत पाहून दोघंही आश्‍चर्यचकीत झाली ! राजानं विचारलं, ‘‘आता सांगा, आणखी

दोन कामं कोणती ?”’

*लूकोणी सामान्य माणूस नव्हेस , नकीच अदभुत शक्ती असली पाहिजे. नाहीतर हे कसं शकय झालं असतं ?’’ असं म्हणून अंगावरचं उपरणं श्षाली भंधरत चमनम्हणाला, *‘हे उपरणं मोहोरांनी भरून दे मला.

राजा भुताला भेटायला जायच्या विचारात होता; इतकयात उपरण्यावर मोहोरांचा पाऊस पहूलागला. चमन भाश्चर्याते पहातच राहिला.

राजानंविचारलं, ‘‘ह, आता आपलं शेवटचं तिसरं कामही सांगून टाका ना !’

चमन काही बोलणार, इतक्यात शारदा मधेच म्हणाली, ‘‘तू लग्न कर माझ्याशी !”’

“मी करीत लग्न, पण प्रथम मला स्वातत्तर्य हबं.!’ असं म्हणत राजानं चमनकडे पाहिलं.

तीकष्या दृष्टीनं त्याच्याकडे पहात चमन

शश

म्हणाला, “हं, थोडीफार जादू येऊ लागली, सर माझा जावई अनायचं स्वप्न पाहू लागलास होय ? तू गुलाम आहेस अजून, हे विसरू नकोस. माझ्या अज्ञानी मुलीचं बोलणं निर्वक आहे. मो आपले तिसरं काम सांगतो. तुला, ऐक नीट कान उघडे ठेवून !””

राजा शान्तपणे म्हणाला, *‘ठीक नाहे, सांगा काय ते.”

“माझी इच्छा आहे, की तुझ्यासारखा गुलाम आवुष्यभर आपल्या जवळच असावा. अन्त्याने माझी मेवा करावी, वाटलं तू स्वत:च रहामाज्याकडे, किंवा दुसऱ्या कुणाची व्यस्था करू शकतोस तू.’” चमननं आपली. तिसरं ऊामही गांगून टाकल.

त्याचं बोलणं ऐकून राजाला चांगलं कळून चुकलं की, तो एक नंबरचा ठक अन्‌ कपटी माणूस आहे. आपली गुलामगिरीतून सुटका ‘होऊ शकणार नसल्यानं तो निराश ज्ञाला. पण अचानक त्याला एक उपाय सुचला तो चमनला म्हणाला, ‘‘मालक, तुम्हाला एकगुलाम हेवा, असंच ना? ‘तुम्हांला’ चा र्थ असा की ज्यात प्राण आहे अशा *चमनच्या शरोराला’,.

अमन *हो’ म्हणाला, *‘ठौक, मग तसंच ल. पमल्यसारीपफोचलामाजी यवस्था झाली की मला स्वतन्त्र करावं लागेल तुम्हाला, शारदाशी माझं लग्न करून द्यावं लागेल. अट मान्य आहे ना ?”’

चमननं अट कबून केली..

शारदाला वाटलं की, आता आपलं लग्न झालंच, तौ लाजून तिथून पळून गेली. _.

राजा मालकाला म्हणाला, ‘‘थांबा जरा, क्षणभरात सगळी व्यवस्था करतो.”

चांदोबा

चमन तिथेच खाली बसून मोहोरा मोजू लागला.

राजाने जाऊन भुताला घडलेली सर्व हकिकत सांगितली अन्‌ म्हणाला, ‘*हा चमन एक नंबरचा धूर्त आहे. ‘मनुष्य’ म्हणून जगण्याच्या लायकीचा नाहीय. त्याला तसा अधिकारच उदला नाहीय. तू भापली पापं बुवून टाकून भला माणूस बनला आहेस. आता तुम्हो दोघं आपापली स्थानं बदला.

चमनचा आत्मा भूत बनून या घइ्यात अन्दिस्त होईल, अन्‌ तू त्याच्या शरोरात प्रवेश करशील. भला माणूस बनून आपलं पुढलं आयुष्य घालव. यामुळं तुला अन्‌ मलाही स्वातल्य मिळेल.’’

रानाच्या अकलेची तारीफ करून वुर्जयनं त्याच्या सांगण्याप्रमाणे सर्व केलं. नन्तर राजा अमनला म्हणाला, “मालक, जिवत्त चमनचं शरीरमीभृताला गुलाम म्हणून देऊन टाकत आहे. याचा अर्थ असा की, मो तुमचे तिमैर कामहो पूर्ण केलंय. आता मला स्वतन्त करून टाका.

तोपर्यन्त चमनचा आत्मा घड्यात

बन्द

आला, बाहेर निघता येईना म्हणून तो आतल्या

त्याच्या आत्म्याला म्हणाला, स्वार्थ मयदिबाहेर पोचला की त्याची अशी स्थिति होते. हेस्वार्थी लोक आपल्याच पायावरकुऱ्हाड पाडूनघेतात अन्‌ स्वत:च स्वत:च्या विनाशाला कारण बनतात, तुला गुलाम हवा होता, अन्‌ स्वत:चगुलाम बनलास बघ. पण तुझ्यासारख्या गुलामाशी मला काहीच देणं-घेणं नाहीय, म्हणून या घड्यासह तुला मी जमिनीत गाढतो, माझ्या अन्‌ तुझ्यासारख्यांना सन्मार्गाला लावण्यासाठी चगोपीनं हा घडा निर्माणकेलाय, आता त्याचा उद्देश सफल झालाय. जमेल तितक्या लवकर तूही भला माणूस बनायचा प्रयत्न कर.’”

तांब्याचा घडा जमिनीत पुरल्यावर राजा अन्‌ दुर्जय घरी पोचले, राजा भाणि शारदेचं लनन झाल, ग्रानल्र थोडयाच दितगान दुर्जय मरून गेला.

स्वतः सुखी घालवत राजानं उतरानाहो सत्तार्ग दासवला. ऱ्यामळे पुन्हा तांब्याच्या घड्यातल्या भुताला भेटायची संधी कुणालाच मिळाली नाही.

पण जमिनीत गाडलेलं भूत मात्र आणखी एका चमनची वाट पहात राहिलं.

चारी सुंड्या चीत

शेतकऱयांमधे रामनारायण हा बऱयापैकी धनवान शेतकर. पण तो अपेक्ञाकत एक दिवस त्याच्या घरातल्या धान्याची पोती ठेवायच्या ब्लोलोत साप शिरला, एका नोकराने ते पाहून मातला सांगितले, मुन त्याच्यानरच चिडत रामनारावण भोरडल्ा, ‘‘नुसता सांगावल्स काब. आनास? जा, जा बकर; अन्‌ काठीनं मारून बाहेर फेकून दे त्याला”

“पण मालक! तो साधासुधा साप नाहीय. गव्हाळ रंगाचा अत्यंत विषारी साप आहे तो ! त्याला मारणं माझ्याच्याने नाही जमणार, म्हणत असाल तर त्या गाहऱ्याला - सावळ्याला बोलावून आणतो मौ!”*

रामनारायशने इशाऱर्‍याने संमतो सुचवली. सावळ्याने येअूत पोत्यांच्या मधेच लपलेल्या सापाला आहेर काढून टोपलोत अंद केला अन्‌ दहा एपये मागितले.

मागणी ऐकताच रागाने लाल होत ाभतारावश म्हणाला, “आरे साप पकडाबला तर तुला पुरी दहा मिनिटही लागली. ताहीतं. एकेका मिनिटाचा एकेक पथा मामतोश होय? ‘डोक आहे; मग ठेवा सापाला आपल्याजवळच!”’ असे म्हणत गारद्याने टोपलोतला साप काढुन पुन्हा आहेर सोडून हिला. तो पुव्हा पोत्यांमधत्या शापटोत दडून बला.

पाहून रामनारायण घाबरून म्हणाला, ‘“अरे बाबा घे दहा रुपये, पण सापाला आहेर काढ अगोदर

”’

आता शांतपणे सावळ्या म्हणाला, सापाला एकदा पदाचे दह रपये मागितले होते मो! आता पुन्हा पकडायचा असेत तर एकूण बोस एपे चावे लागतील, जूल असेल तर भासा पकडतो पह!” रामतारावना तर आता चारी मुंरया चोत झाल्यासारखेच वाटले.

तुम्हा ुत्यांदा ताप पकडत्याकर गाश्‍्याच्या हातावर बीस पवे ठेवत हेब्याने रामनारायण म्हणाला, ‘‘अरे बा! असा ‘शितिटाला एक पया कमबायला लागलास, तर॒ गाच्या सर्व शेतकऱयापि्षा ठूच जास्त पैसेवासा जतशोल बष!

पचे धये र्ग ले. आपच्या पलोशी विदा बाण्याच्या ऐशा तेवेष तळ देऊन राहसेच्या | सर्वराजकुमारंता त्याने ज धोरमतोने मिळून उससदताला पाठवले, भापले हे ध्येय साधण्यासाठी हपधर केलळ आपल्याच बळावर विसंबला ताहो, भापल्या बुद्धीचा - पृ्तीचाही त्याने घापर केला, देवदेषताही

त्या दिवशी त्याच्याच पक्ञाला सहायक होते. परल्त्‌ केलळ एवढयातेच तयाच्या सर्व मडचणी संपत्या

नाहोत) -पानंतर

हे सर्व चालू असताना पद्ममुखी झोपलेली होती. बहुकीर्ती तिच्या खोलीत जाऊन म्हणाली, “मग ऊठ, ऊठ ! आता किती झोपणार ? तुझा पति आला सुद्धा बघ ! सर्व दुष्टांना त्यानं मारून टाकलंय. तुझे चांगले दिवस परत आले ग बाई !’’ बडबडत तिने पद्यमुखीला उव्वसे,

प्रथम पद्ममुखीचा विश्‍वास असेना! शंका ब्रेतचतो उठल अन्‌ म्हणाली, “देवाची लोला अगाध असते ! ज्यात त्या दुष्टांना मारतं, त्या

माणसाला बाऊल पाहा, चल. ‘‘म्हातारीला बरोबर घेऊन ती खाली आली अन्‌ रसमोरण्या शतीपर उसली. तिल्या चेहर्‍यावर कसलाच भाव नव्हता, रूपधरला वाटते होते की, ती खूप खूश होईल, आपल्याशी आनन्दाने बोलेल. पण तिला गप्प पाहून त्याला जशचर्य वाटले. पद्यमुखी आपल्याशी अशी का वागतेय, हैच कळेना त्याला ! ती आपल्यावर प्राणापेक्षा प्रेम करते, हे त्याला ठाऊक होते. त्या दुष्ट राजकुमांरांपासून स्वतःला

वाचवण्यासाठी तिने आजपर्यंत: केले अन्‌ आज आपल्यालाही दूर आहे |

“आई ! अग तू माणूस’आहेस की दगड ? बाबांशी काही न बोलता गप्प कशी तू?”

‘काय बोलू बेटे ! माझं हृदय तर अगदी ‘पिता असतील, तर खरंच सांगते-मो यांना अजून ओळखलंच नाहीय, या घरात अशा काही गृपतगोष्टी आहेत, की ज्या फक्त आम्हा दोघांनाच माहीत आहेत.’’ पद्ममुखी बोलली.

रूपधर आपल्या मुलाला म्हणाला, झ्या आईला जास नको देऊ बेटे ! तिन माझी परीक्षा घ्यावी. मग ती सहज ओळलेल मला. अंगल्यावरच्या या चिंध्या पाहून ‘मी

दुसराच कोणी आहे असं वाटत असेल तिला, आपण आपलं कर्तव्य विसरू नये, आम्ही इथाकाततल्या प्रमुख युवकांना मारून टाकलंय

ही गोष्ट लक्षात ठेव. माझं बोलणं ऐक नोट.

आधौस्नानंकल्न आपणचांगलेकपडे चालूया सुरु कल्या. लोकांना वाटेल

‘की आत विवाह समारंभ चालू आहे. सर्वनण

भेनेले आहेत!

मधल्या वेळात आपण शहर सोडून जंगलात

निघून जाऊ.” रपघरने उपाव सृचवला, रूपधरच्या सांगण्यावरून सर्वानी त्नाने

८) ‘केली. चांगली वसे नेसली, आभूषणे ल्यायली

सुरुकेला. संगीत चालू होतेच. बाहेर फिरणार्‍या लोकांना वाटले, ‘छान झालं ! इतक्या दिवसांनी तरो या घरवालीने लग्नाचा निर्णय घेतलेला दिसतोय ! युद्धाला गेलेल्या नवर्‍याची आणखी वाट पाहू शकली नसावी.” रूपधरनेही तेलाने खूप मानीश करूनस्नान केले. आता तो एक निराळाच माणूस दिसू बायको आहेस तू ! बीस वर्षांनी परत आलेल्या नवऱ्याशी, दुसरी कुणी बायको किती प्रेमानं बोलली असतो, त्याचा कित्ती आदरसत्कार केला असता.’’ फद्ममुखीला असे बोलून तो म्हातारीला म्हणाला, “आजी, माझं अंथरूण तयार कर, झोपतो मो जरासा.’” पद्ममुखी पटकन्‌ म्हणाली, “आजी , यांचा पलंग इकडे उचलून आण, त्याच्यावर कांबळं कातडी अंथर. हे ऐकताच ल्पधर जास्त नाराज होत म्हणाला, “माझा पलंग कोणी उचलून कुठे नेऊन ठेवला ? तो तर उचलताच येत नसे” या पलंगाचे एक रहत्य होते, घर

‘चांबोचा

करके पिता की बढावी संपत्ति व सुस्विर ल्प ‘से स्थापित शांति की बडो ही दक्षता से रक्षा की बिंदुसार ने । मुख्य परगणों के प्रधान नगर बने तक्षशिला, उज्ञयिनो ।

बिंदुसार के शासन-काल में, राजघानी याढ्लोपुत्र में एक दिन एक बाह्मण आया | उस बाह्मण के साथ एक सुंदर युवती भौ यो । वह उसकी पुत्री थी । राजभवन के सिंहद्वार पर पटेचने के वाद उस ब्राह्मण ते प्रहरियों से कहा कि मैं राजा का दर्शन करना चाहता हू ।

बरह्यो ते बाह्मण को नस से शिख तक देला और कहा *‘आप किस राज्य के महाराजा है? यह महारानी कौन है? स्ववं राजा को ही क्या इनका स्वागत करना ‘होगा?’’ कहकर उसकी हैसौ उडायी |

ब्राह्मण ने सवितय कहा ‘‘महाशयो, म ग्रामीण हू । महाराज से मुझे तुरंत मिलना है । दया करके मेरी सहायता कीजिये | अब मेरो सहायता करेंगे तो भविष्य में आपका शुभ होगा ।’’ धोरे-धीरे उसने विनती की |

बाह्मण की बातें सुनकर प्रहरी सोच मेँ पड गये । उसके बराल में सड युवती देखने मैं अति सुंदर व गंभौर है । प्रहरियों का सरदार ब्राह्मण के पास आया और पूछा कि आप महाराज से क्यों मिलना चाहते है ?

*‘यह अति रहस्य-भरी बात है । केवल महाराज को ही सुना सकता हू” ब्राह्मण ने कहा |

सरदार: ने कहा “राजा से क्यों मिलना चाहते हो, किस उदेश्‍्य से मिलना चाहते हो, वह राज राजा से मिलने के पहले मंत्री

बन्दामामा

को बताना होगा ।’’

ब्राह्मण कुछ बताने ही जा रहा’था कि शतने में अंदर से घोडे की टापो की ध्वनि सुनायी पडी । स्पष्ट है कि घोडे पर बैठकर’ राजभवन से कोई आ रहा है |

*हटो, हटो’ कहकर चिल्लाने लगे प्रहरी। एक आटो ते ढाह्मण को पीहे डकेल दिया | बहे अपनी बेटी पर जा गिरा, जिससे वह युवती जमीन पर मिर गयी । तभी वहां आये हृए बिंदुसार ने अपने घोडे की लगाम खींची और उसे आगे बढने से रोक लिया । प्रहरियो ने राजा को प्रणाम किया । उनपर नाराज़ होते हुए राजा ने तब नीचे गिरे हुए ब्राह्मण व युवती को देखा | ब्राह्मण धीरे-धौरे उठा और काँपते हुए स्वर में कहा ‘।महाप्रभू, इसमें इन सिपाहियों की कोई गलती नहीं है |

श्र

म इनसे पूछ रहा था कि आपका दर्शन- भाग्य कैसे प्राप्त होगा । इतने में आप यहा आये ।

राजा ने पूळा कि तुम मुझसे क्यो मिलना चाहते हो ? “’यह रहस्य है । आपको बताऊंगा भी एकांत में ही”’ सविनय ब्राह्मण ने कहा ।

इतने में ब्राह्मण की पुत्री उठो और राजा को प्रणाम किया | केश बिखरे हुए ये, वस्ब गंदे थे, पर वह बड़ी हो सुंदर ब मनोहर ‘दिखायो दे रही थी । राजा जब उसे एकटक देखने लगा तो शर्म के मारे उसने अपना सिर झुका लिया । राजा घोडे से उतरा और लगाम बगल में ही खडडे सिपाही को देते हुए ब्राह्मण को पीछे-पीछे आने का संकेत देकर अंदर जाने लगा । पुत्री-सहित ब्राहमण राजा के चौछे-पोळे गया । एक विशाल कक्ष में जाते के बाद एक आसन पर ब्रैठते हुए राजा ने कहा “जो कहना चाहते हो, अब कहो ।’”

ब्राह्मणने फिर से राजा को प्रणाम करके ‘कहा “मेरो बातों में कोई अटपटापन अथवा अविवेक हो तो मुझे क्षमा कीजिये । मै यहा केबल विधि के दृत के रूप में आया हूँ | जब जेरी पुत्री शैश्षव अवस्था में थी, तन मेरे यहाँ एक साधु आये । उन्होने मेरी पुत्री को आशीर्वाद दिया और यह कहकर चले गये ‘कि यह सयानी बनने के जाद महारानी बनेगी । भला एक दरिद्र की पुत्री राज्य की महारानी कैसे बन सकती है? यह मजाक नहों तो और क्या है? ऐसा सोचकर मैने साधु की बातो पर ध्यान नहीं दिया । जन इसने यौवन में पदार्पण किया तो मैने इसका

उच्यामाया

विवाह कराना चाहा । वर की खोज करने

लगा । उस ज्योतिषियो ने जब इसकी जन्म-कुंडली देखी तो उन्हें बडा आश्‍चर्य हुआ । उन्होने नित्संकोच बताया कि यह युवती महारानी बनकर ही रहेगी ‘

उन बातों को सुनकर राजा ने बडे आश्‍चर्य से उस युवती को देला । लजञा के मारे सिर झुकाकर वह भूमि की ओर देखने लगी ।

ब्राह्मण ने फिर कहना शुद्ध किया **महाराज, आप एकमात्र महाराजा है, जिन्हें जै जानता है.। इसीलिए मैं यही आया | मेरा विचार है कि आपके दर्शन-भाग्य के पीछे भी विधि का अदृश्य हस्त है । मुझे मालूम नहीं कि आप उस समव वहाँ न आते तो मेरी क्या हालत होतो | अन अपनी पुत्री सुभद्रा को आपके सुपुर्द कर रहा है.। कृपा करके

शश

स्वीकार कीजिये ।’*

“मेरी कई रातियाँ हैं । मान लीजिये कि आपकी बातों के अनुसार मै इस युवती से विवाह कर भी लू तो यह महारानी कैसे बन सकती है?’’ राजा ने अपना संदेह व्यक्त क्रिया ।

ब्राह्मण ने कहा “मै और कुछ नहीं जानता । वही होगा, जो विधाता चाहता है ।’*

राजा ने मुस्कुराते हुए ब्राह्मण की पुत्री को देखा | सैनिक को भेजकर अंत:पुर की प्रधान परिचारिका को बुलवाया और उससे कहा ‘‘जन्न तक मैं नहीं लौटता तज तक इस युवती की देखभाल सावधानी से करता । इसमें कोई कसर रह न जाए ।’’

परिचारिका युवती के पास आयी । राजा राजभवन के बाहर चला गया । वहां से जाने

ब्‌

के लिए तैवार पिता को.आंसू-भरे नयनों से देखकर सुभद्रा ने पुकारा ‘पिताश्रो’ |

*‘जॅने अपना कर्तव्य निभाया पुत्री । अन मुझे बहाँ रहना नहीं चाहिये | पिता होने के नाते मेरा जो धर्म या, निभाया । जन मै चलता हॅ” ब्राह्मण ने कहा |

सुभद्रा ने दुल-भरे स्वर मे कहा *भेताश्री, मुज्ले छोडकर मत जाइवे |” “ऐल बातें मत करो सुभद्रा । पुत्री का घर मावका नहीं होता, बल्कि ससुराल होता है

माता-पिता का कर्तव्य है कि किली सुयोग्य

व्यक्ति से उसका ववाह रचाये । तब पुत्री परायी हो जाती है । पल्ली बनने के बाद उसका धर्म है कि वह अपते परिवार के गौरव भें कोई ऑँच न आने दे | याद रखना, यहा तुम अकेली नहों हो । विधि तुम्हारे संग है । यही तुम्हे पट्ैचाया विधि ने ही । सदा, सब स्थितियो में तुम्हारो रक्षा करता रहेगा | दुखी न होना” कहकर ब्राह्मण ने उसे सांत्वना दौ । एक बार अपनी पुत्री को हृदयपूर्वक देख लेने के बाद भवन से निकला । उसके पग आगे बढ़ नहीं रहे थे, पर विवश होकर वह वहा से चला गया |

पिता के जाने की विशा को देखती हुई वह बिलखने लगी । तब परिचारिका सुभद्रा को धौरे से भवन के अंदर ले गयी ।

सुभद्रा को देखते ही अंतःपुर में हंगामा मच गया । रानियो की दासियी एक-दूसरी से कानाफूसी करते लगी ।

**इसकी सुंदरता देखते हुए ऐसा नहीं लगता कि बह गाँव के एक दरिद्र ब्राह्मण की उती हे ऐसा लगता है कि जोई राजकुमारी

अन्दासाबा

छद्म वेष में आयो है

” एक दासी ने कहा

*‘महाराज इससे विवाह रचायेंगे तो अवश्य ही अन्य रानियों को भुला देंगे | इसमें कोई संदेह ही नही’’ एक जौर दासी ने कहा ।

ततो रातियां इनकी बाने डिपकर सुन ही थीं । ईर्ष्या से बे जल उठो और अपने- अपने कक्ष में चली गयी ।

प्रधान परिचारिका ने सुभद्रा को एक विशाल कक्ष दिलाया । भोजन का प्रबंध किया और पहनने के लिए नूतन वस्ब लाकर्‌ दिया |

दूसरे दिन सबेरे-सनेरे ही बिंदुसार राजभवन से निकल पडा । राज्य के सरहदी ग्रॉतों मे कुछ सामंतो ने बगावत की | उनका दमन करने बह सेना-सहित वही गया । यह काम पुरा होते-होते दो महीने लग गये । राजा के लौटते तक प्रधान परिचारिका ने सुभद्रा के लिए आवश्यक सुविधाओं का प्रबंध किया । परंतु लौटने के बाद राजा ने सुभद्रा के बारे में कोई बात ही नहीं की । परिक्रारिका ने जान लिया कि राजा ने उसे

अुला दिया ।

तीनों रानियों ने सोचा कि राजा अगर सुभद्रा से विवाह करेंगे तो उनके प्रति प्रेम घट जायेगा | सुभद्रा के प्रेम में डूबकर शायद वे उनकी परवाह ही न करें | इसलिए उन्होते ऐसा उपाय सोचा, जिससे राजा, सुभद्रा को भूल ही जाऐ| मांत्रिको को नुलवाकर उसपर मंत्र-तंत्र का प्रयोग करवाने लगीं ।

रानियों के प्रोत्साहन के बल पर प्रधान परिचारिका सुभद्रा का अपमान करने पर तुल गयी । उसे रानियो के नखों को काटने का कॉम सौंधा गया | रानिया बहाने बनाकर सुभद्रा

का अपमान करने लगीं । उसकी हैसी उडाने लगी । कहने लगी कि बह उनका काम सक्रम नहीं कर रही है । ताना देने लगी ‘‘तुम दरिद्र परिवार में जन्मी कन्या हो। एक ब्राह्मण खत्री हो, फिर भी एक राजा से विवाह करने के सपने देख रही हो? तुम्हारे प्रयत्न निष्फल होंगे । अब भी कोई विलंब नहीं हुआ | चुपचाप राजभवन छोड़ दो और अपने पिता के पास चले जाओ । तुम्हीं ने जात लिया होगा कि राजा तुम्हे नही ॥ इसी कारण युद्ध से. बापस आने के बाद वे तुमसे मिले ही नहीं | तुम्हारा नाम भी नहीं लिया |’’ सुभद्रा ने चुपचाप सब कुछ सह लिवा | उसने अपने कष्टों को करिसी से बताने का प्रयत्न भी नहीं. क्रिया | ‘विधि तुम्हारे संग है* पिता की यह बात उसे अच्छी तरह से याद थी । इसलिये

क.

उसने निर्णय कर लिया कि वह रानियों के लांछनों का कोई उत्तर नहीं देगी | चुप्पी साघेंगी और विधि के निर्णय की प्रतीक्षा में रहेगी । समय गुजजरता गया पर उसने अपना मुंह सौ रखा । यों दो साल गुजर गये ।

एक दिन जन राजा उद्यानवन में टहल रहा था तब पैर में एक कांटा चुभ गया | पास ही के एक आसन में बैठकर उसने ताली बजायी । एक सेवक दौडा-दौडा आया |

राजा ने कहा ‘‘पैर में कांटा चुभ गया है। नाई को बुला लाना । कामोंमें नाई सिद्धहस्त होते है । किन्तु उस समय राजभवन में ऐसा कोई नहीं मिला । सेवक ने सामने खडी सुभद्रा को देखा तो कहा *‘राजा के पैर मे कांटा चुभ गया है | तुम जाकर निकालो !’’

सुभद्रा घबराती दुर्ड राजा के पास पहूँची । उसके पैरों के पास जमीन पर बैठ गयी और बही ही आसानी से चुभे काटे को निकाला |

राजाने उतसे कहा *‘लगता है तुम्हे इसके पहले राजभवन मे कही देखा नही ।’’ सुभद्रा ने कोई जवाब नहीं दिया । पर उसकी ऑलों

सेअश्रुघारा बह रही थौ।

“प्रभु, उस दिन से, जिस दित मेरे पिताश्री ने मुज्ञे आपके सुपुर्द किया’’ उमड़ते हुए अपने दुख को संभालती हुई सुभद्रा ने कहा!

राजा ने उसे एक और बार ध्यान से देखा । उसके त्मृति-पटल पर अचानक बह घटना बिजली की तरह कौंधी | उस प्रधान परिचारिका पर पहले उसे बहुत क्रोध आया, जिसने आज तक याद ही नहीं दिलायी । ‘फिर अपनी भूल पर, अपने आप पर बहुत क्रोध आया । थोडा शांत हो जाने के बाद उसने सुभद्रा से कहा ‘‘देरी जो हो गयी, सो हो गयो । तुम्हारे साथ जो अन्याय हुआ है, तुरंत उसका अंत करना होगा | अत: आज सूर्यास्त के पहले ही तुमसे विवाह कर्लंगा |”

राजा ने तुरंत मंत्रिवो और पुरोहितों को पतत सिप बताया गौर भाजा दो. कि विवाह के लिए आवश्यक प्रबंध किये जा |

(सशेष)

रात का समय है | अंधकार ही अंधकार है | जंतुओ’ की चिल्लाहटो से वातावरण और. भयानक लग रहा है | सुतसान उस शमशान भीक होकर विक्रमार्क पुन: पेड के पास गया । पेड रो शव को उतारा और अपने कैधे पर डाल लिया । फिर वह *मशान की तरफ बढा । तब शव के अंदर के बेताल ने कहा “महाराज, मँने बहुत कोश्षिश की, पर मेरी समझ में नहीं आवा कि इतने कष्ट तुम क्यो झेल रहे हो? इसका मूल कारण क्या है? तुम तो जानते ही हो कि यह बड़ा ही विचित्र

नोक है । केवल योग-विद्या धुरंधर हौ नही, बल्कि जादू-टोना जानतेवाले, क्र शक्तियो पर काबू पानेवाले तांजिक भी कभी-कभी अपूर्व शक्तिया प्रदर्शित करते रहते है । उनकी सफलताओ को देखते हुए लगता है कि उनके

• लिए सब कुछ संभव है । किन्तु आश्चर्य तो

यह है कि इनमें से कुछ व्यक्ति अपनी वैयक्तिक

हाताज क्या

समस्याओ’ का मार्ग हूड पाने मे असफल होते है जर अपनी समस्याभो के परिष्कार के लिए किसी शक्तिशाली राजा के आश्रय में जाते रहते है । तुम्हें बया यह विचित्र नहीं लगता? तुम्हारे विषय में भी मुझे ऐसी ही शंका हो रही है । कहीं ऐसा तो नहीं कि कोई योगी अथवा तांत्रिक अपनी समस्या कें परिष्कार के लिए तुम्हारे आश्रय में आया हो और तुम उसकी इच्छा की पूर्ति में रत हो । उसकी समस्या का परिष्कार-मार्ग हूंढ रहे हो । सच बताओ, क्या तुमने ऐसी जिम्मेदारी संभाली? जरूरत पडने पर योगी असहाय जनता की मदद करता है और तद्वारा मुक्ति पाने का उद्देश्य रखता है । किंतु तांजिक कीर्ति व अधिकार का लोभ देकर प्रजा को भ्रम में रखता है । उन्हें गुमराह करता है । सुंद नामक

श्६

एक व्यक्ति की कहानी उदाहरणार्थ तुम्हे सुनाता हूँ । बकावट दूर करते हुंए आराम से उसकी कहानी सुनो’’ यों कहकर्‌ बेताल सुंद की कहानी सुनाने लगा ।

बहुत पहले की बात है । मगघ देश के धर्मपुरो नामक गाँव में सुंद और उपसुंद अड्रोस-पड़ोस में ही रहते ये | खुंद संपन्न या, पर उसका अपना कोई नहीं था । जितना हो सके, दृसरों की मदद करता रहता था | उसने गाव में अच्छा नाम कमाया ।

उपसुंद का व्यवहार उससे बिल्कुल भिन्न

. था । उसका परिवार बहा था । बुरी लतों की

वजह से पैसा पानी की तरह बहाता था

सबसे झगडा मोल लेता था	अपना नुक्तसान
हो जाए, पर दूसरे का फ़ायदा न हो, यही.

उसकी नीयत धो । सोचने की उसकी पद्धति ही बडी टेढी धो । दूसरे को हरा-भरा देख नहौं पाता था, इसौलिए गाव के लोग उसे दृष्ट और र्ष्यालू कहा करते ये ।

उपर्सुद को मालूम था कि बह बदनाम है, पर इसे मानने के लिए वह तैयार नहीं कि उसके बुरे गुण इसके कारण हैं | वह हमेशा दूसरों से कहा करता था कि पडोसो सुद की यह चाल है और उसी ने उसे बवनाम करने के लिए कमर कस ली । वह जान-बूझकर अपने को अच्छा आदमी सानित करने के लिए ही दान-धर्म कर रहा है ।

“’मेरा परिवार बड है | इस वजह से मुझे कितनी ही क्लिष्ट समस्याओ का सामना करना पडता है । इन समस्याओ को मैं सुलझ्ञा नहीं पाता, इसलिए लाचार होकर मुले कई व्यसनों का शिकार होना पडा | मेरा तो केवल

अन्दानासा

मुल्य तर॒ करताच येणार नाही, पण माझा

संतोष म्हणून या रत्नहाराचा स्वोकार

बोलत बोलत तिने गळ्यातला रत्नहार शिवमलच्या ओंजळीत ठेवला. एकटक त्याच्याकडे पहात अमृता हसत पुन्हा

राजधानीत ये. माझ्या ब्राबांना सांगून माझा अंगरक्षक बनवीन मी भी काही

इतका वेळ हे दृश्य पहात उभ्या असलेल्या बिजयसेनचं मन मात्र आता हे्याने जळू लागले. राजकु मारीने आपणाकडे नजरही न फिरवल्याचे त्याला फार बाईट वाटले. राजधानीला परत आल्यावरही ‘बिजयसेनच्या डोळ्यांना यत्र-तज राजकुमारी अमृताच दिसत होती. त्याला वाटले की, तिच्याशी विवाह न झाला तर आपले जीवन व्यर्थ आहे. त्याला असेही वाटले की सामन्त राजाच्या कन्येला आपल्याशी विवाह करायला कसनीच हरकत वाटू नये. तिने नकार कळवला, तर त्याचा अर्थ असा होईल की, ती शिवमलच्या प्रेमात पडली आहे. विजयसेनच्या मनात अशा प्रकारचे विचार येत असताना, आता पुढे कशी पावले ुकलावीत याचा त्याला निर्णय घेता येईना. इतक्यात त्याला गुप्तचरांकडून समजले की, शिवमलचो *राजकुमारीचा अंगरक्षक म्हणून नियुक्ती झालीसुद्धा. आतामात्र त्याला वाढले की, आपण यापुढे विलंब केला तर

अमृता हातची निघून जाईल. पुढे तिच्याशी

चांदोबा

म्हणाली, **फुरसत झाली की एकदा

विवाह अशक्य होईल, त्याने तिच्या पित्याला पत्र पाठवून तिला मागणी घातली. मांडलीक राजा कदाचित नकारही देईल असे वाटून त्याने पत्रात पुढे असेही लिहिले की, स्वीकृती न दिलो तर आपण कैवलपुरवर आळमण करून त्याला जिंकू अन्‌ राजकुमारीशी बळजबरीने बिवाह करू. ‘विजयसेनने पत्र एका दृतावरवी रवाना केले, पत्र पाहून धीरसेनच्या आनन्दाला सीमा राहिली नाही. त्याची आपल्या महाराजां. कडून अशी मुळीच अपेक्षा नव्हती. त्माने ते पत्र कन्येच्या हाती देत म्हटले, “बघ बाळे, महाराजांची तुझ्याशी विवाह करायचो इच्छा आहे. तुझं भाग्यच अुजळलं पहा!’’ पण पत्र वाचून अमृताचा चेहरा क्रोधाने लाल झाला. काही वेळ तौ गप्पं राहिली,

२७

पण स्वत:ला संयत करत ती बोलू लागली, *‘बाबा, हे पत्न तर आपल्या मांडलिकाला दिलेल्या ना्हानासारखं वाटतेय. ते माझ्यावर प्रेम करत असतील असं नाही बाटत यावरून! असल्या अहंमन्य प्राण्याबरोबर मी कशी सुखानं नान्दू शकेन?” पत्राचे भुत्तर ‘तिने स्वतःच लिहूत विजयसेनकडे पाठवले.

अमृताचे पत्र वाचून विजयसेन भडकलाच! पत्राचा सारांश असा होता - निकट भविष्यात लग्नाचा माझा विचार नाहीय; क्षमा असावी. जबरदस्तीनं तो करायचा वित्तार सोडून द्या, आपल्या विशाल सेनेच्या साह्याने आम्हाला चिरडून टाकणं आपल्याला सहज शक्‍य आहे. पण जिंकण्याचा अर्थ असा नव्हे की आपण माझ हृदयही जिंकलं! नीट विचार कहुनच काय

तो निर्णय च्या.’’

पत्र एक-दोनदा वाचल्यावर ‘विजयसेनच्या रागाचा पारा उतरला, त्याचा आवेश नाहीसा होऊन तो शान्त चित्ताने विचार करू लागला. परस्पर प्रेम व अनुराग याशिवाय सैस्वबळाच्या आधाराने

$ जबरदस्तीने राजकुमारीशी विवाह करणे

त्याला अनुचित वाटले. त्याला ते ‘राजाला बोग्य’ कार्य वाटेना.

इकडे धीरसेनला भीती पडली होती की

आपल्या कन्येचे पत्र वाचून विजयसेन लगेच चालून येईल. परन्तु दोन-तीन महिनेपर्यंत आक्रमणाची काही चिन्हे न दिसल्याने ‘विजयसेन बहूधा दुसर्‍याच कुणा कन्येशी विवाह करणार असेल असे त्याला वाटले, अमुता पित्याला म्हणाली, ‘‘पत्र बाचल्याबर बिजयसेन युद्धाचा विचार सोडून देऊन माझ्याकडे जास्तच आकर्षित होतील अन्‌ त्यांचं प्रेमही अधिकाधिक गाढ होत जाईल असा माझा जो अन्दाज होता, तो खरा ठरला बाबा ! मी विचार केल्याप्रमाणेच घढलं”’ काही दिवसांनी एकदा अमृता राजवाड्याच्या उद्यानवनात फिरत होती. शिवमलही अंगरक्षक म्हणून द्वाराशी उभा असलेला तिला दिसला होता. इकडे-तिकडे फिन वाळक्या पानांखाली असलेल्या एका सापावर चुकून तिचा पाय पडला. तो ताबडतोब तिला डसला.

आर्तपणे किंचाळून अमृता बेशुद्ध होत जमिनोबर कोसळलो. शिवमल विजेच्या वेगाने धावत तिच्याजवळ पोचला. अन्‌

3)

ने मारून टाकले. कर्ता कळून राजाराणी,

वाटलेंगदंश्याच्या जागी त्याने झाडपाल्याचा रस-ज्योपडलाः अन्‌ धोरसेनला म्हणाला, *‘महासज,। राजकुः शुद्धीवर येतोल. परन्त्‌ विषप्रभावाने त्या कायमच्या अंध बनतील. त्याना चावलेला ‘हा साप सर्वसाधारण साप नव्हे. रक्तजबोज नामक महासर्पच आहे तो, मी पूर्वी असं ऐकलं आहे की इथून पूर्वेकडे जो रक्तपिपासी पर्वत आहे, तो या सापांचं निवासस्थान आहे. असा विषारी साप येथे उद्यानवनात येणं, म्हणजे राजकुमा म्हणायला हवं !’’

इतक्यात सावघ झालेली अमृता डोळे चोळत गदगदल्या आवाजात म्हणाली, **शिवमल, मला तर काही दिसत नाहीय. मी. आंधळी झालेय ठार !’’

शिवमलला काय बोलावे सुचेना ! तो बिचारा दोषो असल्यासारखा मान लाली घालून उभा होता. राणी लेकीचे मस्तक आपल्या खांद्यावर थोपटत रडू लागली. राजा मात्र आपल्या दुःखावर कसाबसा ताबा ठेवत राजवैद्याला विचारू लागला, “वैद्यराज, साजलसारीला पत्टा दिस लागेर शमा सादी उपाय नाहीच का ?”’

आपला धसा साफ करत राजवैद्य उत्तरला, *‘रक्तबीज सर्पाच्या दंशाने अंध झालेल्याला पून्हा दृष्टी प्राप्त करून देण्याचा

चं दुर्भाग्यच

चालच -

‘फुलझाडातून पळणाऱ्या सापाला त्याने

ला. मेह्ेल्यकसापाला पाहून राजव्रैद्याला आश्‍चर्य

कुमारी बोड्याच वेळात

एक उपाय वैद्यक तो म्हणजे सर्पगस्ध पुष्प डोळ्यांवर ठेवणे,” मोठ्या आतुरतेने राजा म्हणाला, ‘*मग

अशौर कसला ? लवकर करा न ते कामं !”’ राजवैद्य खोल सुस्कारा सोडत म्हणाला, ‘महाराज, मी अगोदरच म्हटलं होतं की, कोणी साहस करून रक्तपिपासी पहाडांमधे असणाऱया कालीमन्दिरा-जवळ जो सर्पगन्ध वृक्ष आहे, त्याचं फूल तोढून आणलं, तरच हे शक्य आहे. माझ्या लहानपणी माझ्या आजोबांनी मला हे सांगितलं होतं. असं सांगितलं जातं की त्या वृक्षावर पन्नास वर्षांनो एकदाच फूल उमलतं अन्‌ उपचारासाठी त्याचा एकदाच उपयोग करता येतो. शंभर फूट अुंच वाढणाऱ्या त्या झाडाच्या चारही बाजूंना रक्तजीज सर्प

क असतात, त्यांच्यापासून स्वत:ला वाचवून फूल तोडून आपणं, ही सर्वस्वी अशक्‍य गोष्ट आहे. थोडा विचार करून राजा धौरसेनने घोषित केले की, ‘‘ते फूल तोडून आणणार्‍्याशी मी आपल्या कन्येचा विवाह करून देईन,’’ राज्यभर तशी दवंडी पिटवण्यात आली,

जराही संकोच न दाखवता शिवमल म्हणाला, ‘महाराज, मी ते फूल आणायचा प्रयत्न करतो. आशीर्वाद द्या मला, “तुला सफलता मिळो !”’ राजाने हात अुचलून आशिर्वाद दिला. शिवमल अश्‍वशाळेतून एक भृत्तम घोडा घेऊन त्यावर स्वार होऊन वायुवेगाने रक्तविपासी पर्वताकडे निघाला.

हौ वार्ता दुसऱ्या द्विशी सकाळी प्रणवपुर राजा विजयसेनच्या कानी पोचली. तोही.

त्वरित सर्पगन्ध पुष्पाच्या शोधाला निघाला. शिवमल फक्त रात्रीच एकाद्या झाडाखाली

त्या पडोक कालीमन्दिराजवळ पोचला, अन्‌

त्याला तो सर्पगन्व वृक्ष दिसला, आकाशाला स्पर्श करणांर्‍्या त्या

वृक्षाभोवती रक्तबीज सर्प संचार करत

:. होते. त्यांच्यापासून स्वतःला वाचवून

वृक्षाजवळ पोचणे अशक्‍य असल्याचे शिवमलने जाणते. त्या वृक्षाला पानेही जास्त नव्हती अन्‌ फांद्याही नव्हत्या जास्त. सरळसोट असणाऱया त्या झाडाच्या टोकावर नक्षत्रासारणे दिसणारे चमकदार अरुण रंगाचे एकच एक फूल दिमाखाने डोलत होते !

‘शिवमल अपलक या फुलाकडे पहात राहिला. नंतर आपल्या धनुष्यावर बाण चढवून त्याने फुलावर नेम मारला. फूल तुटून वार्‍यावर लहरत खाली येऊन पडले, अन्‌ ताबडतोब विषसर्पानी त्याला घेरले ! काय करावे हे न समजून शिवमल’ त्या फुलाकडेच. एकटक पहात राहिला.

अतक्‍यात त्याला घोड्याच्या टापांचा आवाज ऐकू येळ लागला. घोड्यावर स्वार असणारा विजयसेन थोड्याच वेळात तेथे. बेऊन पोचला. घोड्यावरून उतरण्यापूर्वीच जमिनीवर पडलेले अन्‌ सर्पांनी घेरलेले ते फूल त्याला दिसले. तो शिवमलला म्हणाला, “अरे बा ! माझ्याआधी येऊन तू. फूल खालीही पाडलंस होव ?”*

चांदोबा

“मला वाटलं होतंच की आपण इथे नक्की बाल. महाराज, जापण फुलाजवळ जाऊ नका. धोका आहे त्यात*’ असे म्हणून शिवमलने फुलाकडे ज्ञेप घेतली. पण फूल अुचलताच साप त्याच्या हाताला चावला, घढपडत परत येऊन फूल विजयसेनच्या हाती देता देता’ तो म्हणाला, **राजकुमारोंना कायमची आंधळी होण्यापासून वाचवा. त्याच्याशी विवाह करून सुखात रहा.” विषप्रभावाने इतक्यात तो बेशुद्ध झाला. थोब्या वेळाने तो शुद्धीवर आला, तेंव्हा आंधळा झालेला होता.

राजा बिजयसेन त्याला आपल्या मिठीत सामावत म्हणाला, ‘*शिवमल, तुझ्या त्यागाला तुलना नाही. तुला समजण्यात चूक झाली माझी, क्षमा कर ! माझ्या दरबारात केवळ आयुर्वेदच नव्हे, तर अनेक वैद्यक शोस््रांचे जाणकार आहेत. रक्तबीज

सापाच्या दंशावर हे फूल म्हणजे भेकुलता एक इलाज समजू नकोस.”

शिवमलला घोड्यावर पुढे घालून विजयसेन राजधानीकडे रवाना झाला,

इतकी गोष्ट सांगून झाल्यावर वेताळ विक्रमराजाला म्हणाला, ‘*राजा, शिवमलचं वागणं अनैसर्गिक आहे, यात शंकाच नाही, कधीतरी तिच्याशी विवाह करता वेईल या उद्देशाने तो राजकुमारीचा अंगरक्षक बनला, कूल मिळवल्यानंतर आपल्या असामान्य सशाच्या बदल्यात त्याने अमृताला धर्मपत्नी बनवायला हवे होते. त्यासाठीच तो आंधळाही बनला होता. तरीही फूल’त्याने विजवसेनला दिले, ही त्याच्या मूर्लपणाची पराकाष्ठाच नव्हे तर काय । शिवाय विजवसेन तेथे पोचेपर्यंत फूल अुचलायचा प्रयत्न त्याने का केला नाही ? विजयसेनचा फूल मिळवण्याचा प्रयत्न थांबवण्यात त्याची

विचित्र मानसिक ठेवण समजते ना ? त्याच्या वागण्यात सुसूवता कुठेच नाही. अशा माणसाला विजयसेनने ‘त्यागी’ म्हणून कसे गौरवले ? विचित्र नाही हे मारे ? *जञञाता राहिली विजयसेनची गोष्ट. प्रथम हो जवजसतीनेही ममृताती निनाह पहनार होता. पण पत्र वाचल्यावर त्याने आपला बिचार बदलला. हे विचारपरिवर्तनही विचित्रच ! राजकुमारीबद्दलचं त्याचं प्रेस कमी झाल्याचं द्योतक ना हे ? हे जर खरं असेल, तर सर्पगन्ध फूल आणावचा प्रयत्न त्याने का केला ? शिवमलबद्दलचा त्याच्या मनातला हेवाच याला कारण आहे का ? माझ्या या शंकांच उत्तर जाणत असूनही ते सांगायचं टाळलंस तर तुझ्या मस्तकाच्या चिंधड्या होतील,” विक्रमने अत्तर दिले-‘‘शिवमल विवाह करण्यासाठीच राजकुमारीचा भंगरक्षक बनला हा समज मुळात चुकीचा आहे. णे ही शिवमलवर पेम गृहीत धरणे चूक आहे. धनुष्य चालवायचे त्याचे कौशल्य तेवढे तिला फार भावडले, दाखवून

तिच्याशी क. ळा ह करू विजयसेनच्या दिले, त्याचे डोळे अुष साठी फूल आणावला निघाला, यावरून सिद्ध होते की तिच्यावरचे त्याचे प्रेम तिळमात्रही कमी झाले नाही.

*‘कूल ख्राली पडल्यावर शिवमलच्या लक्षात आले की सर्पांनी वेढलेले ते फूल स्तगत करणे अशक्य आहे. ते तर मर ते आणायला जाऊन ळा झाल्यावर राजकुमारीकडे ते पोचघवणार कोण? पोचेपर्यन्त ते मुचलायचा प्रयल त्याने केला नाही. बिजयसेन सापाची शिकार बनावा अशी त्याची इच्छा नसल्यामुळेच त्याने त्याला अडवले. आपले कर्तव्य बजावण्यात

क्ष असलेल्या शिन चो बिजयसेनने केलेली प्रशंसा योग्यच काय ? त्या- क्रेच आपली चूक कनूल करून तो त्याला आपल्याबरोबर घरेऊन गेला.’’

अशा तर्‍हेने विक्रमराजाचे मौल भंग यात सफल झालेला वेताळ पुन्हा एकदा त्याच्या हातावर तुरी देऊन निसटला.

समुद्र किनाऱ्यावर सहल: १४

परत मुख्य भूमीवर ९ल अब्दांकन : मीरा नायर % चित्र : गोपकुमार बघनामपुरम अ्रबाळ-डपांच्या लमूह लक्षद्रीपचा निरोप घेजून आपण परत कन मुख्य - भूमीवरील पद्चनामपुरमूला पोचू. तिरुअनन्तपूरम्‌पासून हे शुर्चीरम स्थान जवळजवळ ५५ कि.मी. दक्षिणेकडे आहे. कन्याकुमारी सध्या तर हे हर तमिळनाडूचा भाग आहे; परन्चु १६ ऱ्या 2

बाखून १८ ब्या शतकापर्यन्त हे शहर चौ राजधानी होते.

जावणकोर (तिरुकितांकुर)

या शतकाच्या पूर्वार्धापर्वत्त जावणकोरचे राजे पद्मनाभपुरमूच्या

ब्रासादातजञ रहात असत, हा महाल पद्यनाभपुरम्‌ किल्ल्याच्या मध्यावर आहे. पश्‍चिम समुद्रकिनाऱयावरच्या सुप्रसिद्ध काठ - वास्तुकलेचा तो बृत्कृष्ट नमुना मानला जातो.

मह्ाच्या भिंतीचा एकमेकींशी अशा प्रकारे कोन साधला आहे की सूर्याचे सरळ किरण व

अुष्णता महालात प्रवेश करूच शकत नाहीत. अमीन काळ्या संगमरवराचो वाटते, पण प्रत्यक्षात तौ नारळाच्या जळक्या करवंट्या आणि अंड्यांचा

घांढरा बलक यांच्या मिश्रणापासून बनवलेली आहे. राजाचा पतंग पोर्तुगीजांनी भेट दिलेला असून तो ६३ प्रकारच्या भौषधी लाकडांपोसून अववलेज्ञा आहे अन्‌ राणीच्या प्ंगाला हस्लिदंताचे सुंदर जहातकाम केलेले आहे. महालातल्या एका शांबावर एक लोशंही गोळा डेवलेला आहे. जुन्या काळी सैन्यात भरती होण्यासाठी आलेल्या तरुणांच्या ताकदीची परीषषा बा गोळ्याच्या साह्याने मेतलो नाई, जो हा गोळा

एतरनाभपुरसूच्या प्रासादाचे प्रबेशडार

परब आहे. पात ३० देव-देवतांची देवकुळे आहेत. अलल म्हटले जाते की आपल्या पापाचे पायचित करण्यासाठी देवराज इन्दराने येथे भुकळत्या तुपात आपला हात बुद्वला होता, अलिकडे कही दशके पूर्वीपर्यन्न येचे संशयित अपराधी आपला हात आुकळत्या तुपात बुडवून परोक्ष देत असत. अशा परोक्षेपूर्वी त्यांना भुपासही करावा दिल्यावर तीन दिवसपर्यंत हाताला फो संशविताला निर्वोष मातले जाई. मन्दिराच्या गोपुरासमोर ढोली असलेल्या लोडाचे एक आहे. ते २५०० वर्षाचे असल्याचे सांगण्यात येते. या डोलत बह्म, विष्णू व महेश यांच्या मूर्तो निंगरूपात स्थापन केलेल्या आहेत. मंदिराच्या आवारात हनुमानाची एक विशाल मूर्ती आहे, दररोज गंगाजन व गुलाबजलाने त्याला अभिषेक केला जातो ब ते जल ‘चरणामृत’ म्हणून अक्तांना वाटले

अन्दिराच्या भुत्तरेकडोत न्हरांर्‌यात दगदाचे चार खांब आहेत. ते ग्रेनाइटच्या एका दगडातून बनबल्ले असून त्यात निरनिराळया जाडीचे गज कोरून काढलेले आहेत. वा गजांबर आपात केल्यावर त्यातून निरनिराळे स्वर ऐकू येतात, काही

देवी कन्याकुमारी लतरंगासारजे, याही तानपुऱ्यासारणे ‘ काही. मुदुंगासारखे, तर काही बोशे-मारणे ऐकू येतात.

देशाच्या शवर्वाति टोकावर - जेथे अरबी सागर, बंगालचा भुपसागर ब हिल्ती महासागर आपसात. मिळतात तेथे कन्याकृमारीचे सुविख्यात गन्दिर आहे.

अशे सांगितले जाते की शुचोरूम स्वराच्या झत्राचे ह्पकतो न्याकुमारीवर प्रेम,

श्र्णि

भगवा

देवी

जवळ व्यक्त केली, त्यांना असे भय. शक्ती नाहीशा होतील; म्हणून हा

त्यांनी तिच्याश अडले की देवोचा विवाह ज्ञाला,

करायची आपली इच्छा अन्य तिच्यात असलेल्या विशेष

विवाह थांबवायचो त्यांनी नारदाला विनर

ल्तो केली. नारदाने नवरदेवाला विवाह-मुहूर्त बरोबर सूर्योदयापूर्वीचा असल्याचे सांगितले, नंतर त्याने कोंबड्याचे रूप धारण केले त नवरदेढ विवाहासाठौ नवरीच्या घरी पोचण्यापूर्वी च बरोबर हा कोंबड जोदयने आरवला. त्यामुळे विवाहमुहू्त टळून गेल्याचे जाणून शिव कऱहाडासहित शुचीन्हरमला परत जला. दवेको कन्याकुमारांला अतिशय ताग येथून त्या दिबशी नेजबानो म्हणून बनतेले सारे अन्नपदार्थ तिने खसुद्रकिलाऱ्यावर जुधळून दिले. तेच शंख, शिंपले व बिविध रंगांच्या रेतीत परिवर्तित आले.

‘कल्वाकुमारीच्या तटाकर लाल, भुरकट, पिवळी, स्पेरी, नारिंगी, गडद तिळी, आणि किरमिजी रंगाची वाळू सापडते. बात मो असते, या रेतीतून युरे ह्याचा जुपयोग रमाण बूर्जेच्या अुत्पादनासाठो केला जातो.

कन्याकृमारीच्या प्रेक्षणीय स्थळांपैी एक ‘गांधौसंडपम्‌’ हे गांधीजींची रक्षा ठेवल्याजागी यांधण्यात आलेने स्मारक होय.

हो एक साधीशो इमारत असून त्यात बरोबर ज्या ठिकाणी अहात्माजोंची रक्षा ठेवतो होती तिथे एक काळ्या संभमरअराची शिला ठेवलेलो आहे.

वरखर्षो २ ऑक्टोबरला मंडपात. बनवसेल्या एका भोकातून सूर्वीकरण बरोबर था शिलेवर पडून मंडपात प्रकाश पसरतो. हे दृश्य पहाण्यासाठी त्या दिवशी शेकशे लोक तेथे हजर असतात.

नियम काढले जाले.

तरापाथून अर्धा कि.मो, दूर समुद्रात एक खडक डोके अुक्‍लून मुना आहे. असे सांगतात की देवी अल्याकुमारीने यावर भगवान िबाची प्रार्थना केली होती. महान. संन्यासी व समाजसुधारक, स्वामी विवेकानन्दांनी १८९२ च्या

‘शि्िंबरमधे इवे बसून तौन सत्री व तीन दिवस ध्यान केने होते.

विवेकानन्द शिला स्मारक दृत्ट ने वा खडकावर विवेकानन्द केन्डाची स्थापना १९७० मधे केली. या खड्काजवळच आणखी एक खडक आहे, त्यावर ठिर्कुरळचे र्वपिता संत ठिबक यांची तीन मोटर भुंचोचो प्रतिमा स्थापित

गान्यी मंडषम्‌ केली जाणार आहे, नीती व सदाचार यांची शिकवण ‘देशार्‍या ‘तिर्कुरळ’ या ग्रन्याला ‘तमिळ वेइ* मानने जाते,

कन्याकुमारी पासून थोड्याच अंतरावर ‘मासतमले’ ताजाचा पहार आहे. त्यावर अनेक वनस्पती

भुगयतात अन्‌ भायुर्वेविक औषधे बनवण्यासाठी त्यांचा भुपयोग केला जातो. स्थानिक पुराणानुसार, रावणाच्या विषारी बाणाने मूर्च्छित झालेल्या लक्ष्मणासाठी संजीवनी मुळी आणायला हिमालयात गेलेल्या हनुमानाला भौषधी बरोबर भोळखता न आल्याने पूर्ण पहाद्च त्याने भुचलून आणला. या पहाडाचा एक तुकडा खाली पडला. तोच हा मरतमलै. यावर एक शिवलिंग आहे. स्वतः हनुमानानेच त्याची प्राणप्रतिष्ठा केली असे मातले

जाते. “ळा

. वरप्राछपुत्रवकन्या

पुरोहित रहात असे. त्याला दोन मुली होत्या. पण आपल्याला एकही मुलगा नसल्याचे त्याला नेहमी वाईट गावातल्या एका विवाहाचे पौरोहित्य करण्यासाठी कोदाड नावाच्या गावातला पुरोहित लघुशाख्री एकदा तेथे आला व कामशास्त्रीकडेच अुतरला. बोलता बोलता आपल्याला मुलगा नसल्यात्रे दुःख त्याने लघृशास्त्रीजवळ प्रकट केले. नघुशास्त्री म्हणाला, ‘‘आमच्या गावची ग्रामदेवी आहे मालविका. अुत्सवाचे वेळी तिच्या समोरील पेटत्या अभ्निकुंडावरून डोक्यावर घडा घेअून चालत जाणाराला इच्छित संतानप्राप्ती होते. यासाठी तेथल्या ‘पुजाऱ्याची अगोदर परवानगो घ्यावी लागते. कोणत्याही जातीच्या व्यक्तीला तशी ‘वर्वानगी मिळू शकते, फक्त व्यक्ती खरी भक्त

असावी, गोकुळाष्टमीपासून दहाव्या दिवशी आमच्याकडे हा अुत्सव साजरा होतो. मलाही पहिल्या दोन. मुलीच शाल्या, तेंव्हा मी अस्तिकुंडावरून चाललो, तेंस्हा कुडे मला. मुलगा झाला.’’

कामशास्त्रीनेही कोदाडला जाजून अग्निकुंडावरून चालत जायचा निश्चय केला, बास, मुलगा झाला, की नरकबासाच्या शिक्षेवून मुक्ती मिळेल!

काही आठवड्यांनी गोकुळाष्टमीच्या दिवशी त्याने कृष्णाची पूजा केली अन्‌ कोदाड गावाकडे रवाना झाला. अंधार होता होता. जो कोदाडच्या रहद्ीजवळ चित्रा नावाच्या गावात पोचला. आकाश भरून आलेले असल्यामुळे कामशास्त्ीने चित्रा गावातच काढायचे ठरवले. स्वत: पुरोहित असल्याचे सांगितल्याने एवा गावकऱ्याने त्याला तिथल्या पुरोहिताकडे पोचवले.

गावच्या पुरोहिताने कामशास्त्रीचे आदराने स्वागत केले. कामशास्त्रीने आपण कोदाडच्या अत्मवात भाग घेभून अग्रिकृंहावून चालणार असल्याचे सांगितल्यानर आश्‍चर्य प्रकट करत तो म्हणाला; ‘*शाखीजी, स्वत: बेदपंडित असूनंही आपण केवढ्या अज्ञानात आहोत! तुम्हाला दोत मुली आहेत. देवीचा आशिर्वाद मिळून अम्निकृडावरून चालल्यावर मुलगाच ज्ञाला तर अुत्तम! पण पुन्हा मुलगीच झाली तर? तिथींचे विवाह करायला आपणाला किती त्रास होईल! आपली प्रात्ती तोकडी पडेल ना?”

“ज्यानं जन्म दिला, तो पार पाडील सर्व काही. मृत्यूनंतर पितृलोकात सुखानं रहाण्यासाठी एक छोटासा पिंड अर्पण करायला मुलगा मिळाला की सर्व काही

३

पोचलं म्हणायचं’*’ कामशास्त्रीने मनातली इच्छा प्रकट केली. चित्रा गावचा पुजारी बण पणा पणणणया तयारी असल्याचे सांगण्यात आले. दोघेही जेवायला बसले. पुरोहिताची कन्या रमा बाढत होती. कामशात्तीने पुरोहिताकडे

किती अपत्ये आहेत अशी चौकशी

मधेच दखल देत रमा अुत्तरली, “मी माझ्या पित्याची एकुलती एक मुलगी. मला माण बाधले होणा. माद्याली वदणावी दच्ला हाती की सरकतास वाचवण्यासाठी एक. मुलगा असावाच. अग्रिकुंडावरून चालल्यावर त्यांना तो मिळालाही. पण बीस वर्षाचा होभून तो वारला. हाय खाजून माझ्या आईनंही तीच वाट धरली. पौरोहित्याशिवाय माझ्या बाबांना बस्तार्थामाठी दुसरा मार्ग

नाही. पुत्र नसत्यानं जो नरकवास मिळणार, तो वाचवण्यासाठी त्यांना आता एकच आधार

आहे; तो म्हणजे माझा पति. आता तो त्यांचा जावईही अन्‌ मुलगाही.” हे ऐकून कामशाखोनं पुरोहिताजवळ सहानुभूती प्रकट केली. त्याला वाटले की , आपणाला भोजन देणाराशी त्याला बरे वाटेल असे बोलावे. तो रमाला म्हणाला, “मुली, शास्त्रानुसार भोजन करताना गप्प बसावें. पण मला काही सांगावंसं वाटतंव, मला असं वाटतं की, मुलगा काय किंवा मुलगी काव, निसर्गाला दोन्ही समानच. ज्या गायीची आपण पूजा करतो ती खोच ना? आपल्या. विद्येची मूळ देवी सरस्वती ही सुद्धा खी अन्‌ संपदेची देवोही स्त्रीच असते. हे सत्य

चांदोबा

आपल्याला विसरून चालणार नाही. ‘पिढ्यानुपिढया चालणार्‍या अंधविश्‍वासाचे आपण बळी असतो, मुलासाठी आपण हर प्रकारे प्रयत्न करतो. पण मुलासारखेच आपण मुलोलाही सर्व शिक्षण देअू शकतो. अश्रिकुंडावरून चालल्यानन्तरही मला मुलगीच झाली तर मी तिला मुलाखारखीच ‘बाढवीन. अन्‌ सिद्ध करून दाखवीन की मुलगीही कोणत्याच विषयात मुलापेक्षा कमी. नव्हे. परब्रह्म स्वरूप समोरच्या अन्नाला साक्षी

डेवून मी ही शपथ घेत आाहे.

*‘नक्रीच तुम्हाला मुलगा होईल काका! माझी फार आशा अन्‌ इच्छा आहे की, तो दिवस लवकरच याबा, की जेंन्हा मुलगी मुलासारखौच बनावी अन्‌ तिनं मुलाची कमतरता जाणबू देअू नये. ज्या दिवशी

लोकांना असा विश्‍वास वाटेल, तो कित्ती चांगला दिवस असेल’’ रमा आवेशाने बोलली.

दुसऱ्या दिवशी सकाळीच कामशास्त्र कोदाड गावी पोचला. लपुशास्तरीच्या मदतीने तो पुजाऱ्याला भेटला व आगीवर चालून आपल्या गावी परतला,

एक वरषानितर कामकास्तरीच्या घरी जुळ्या मुलांचा जन्म झाला - एक मुलगा आणि एक मुलगी! “जुळी मुलं” म्हणून लोक त्यांना संबोधू लागले. हे बहीण-भाभू केवळ र्पानेच नव्हे, तर सवयींनीही अगदी ‘एकमेकांसारलेच होते. या अजबपणामुळे पणयास पणा

चित्रा गावात भोजनाच्या वेळी अपण बोललो ते आठवून मालविका देवीला

प्रणाम करत कामशास्त्री म्हणाला, ‘‘माते, पुवाबरोबरच मला कन्याही दिलीस, ज्याप्रकारे मौ मुलाचं पालन करांन, त्याचप्रकारे मुलीचंही करोन. कुठेच भुणं पहाणार नाही तिला. दोघांना सारखंच शिक्षणही देईन.’* त्याने त्यांची नावे शिव व रमा अशी ठेवली.

अनेकांच्या विरोधाला न जुमानता कामशास्त्रीने दोघांनाही अगदी सारखेच शिक्षण दिले. शिक अन्‌ रमा दोघंही शाखात एकापेक्षा एक सरस पंडित झाले. त्यांच्या जन्माचे फळ असेल कदाचित्‌, पण कामशास््रीचे भाग्यही पालटले. तो चांगला धनवान बनला जमीनदाराच्या दरबारातल्या पुरोहिताच्या मुलाशी त्याच्या मुलीचा विवाह झाल्यामुळे त्याच्या स्थितीत कायापालट

झाला, दुसऱ्या मुलीचा विवाहसुद्धा विशेष त्रास न होता पार पडला. आता शिव आणि र॒मा तदृण झाले होते. त्यांचाही विवाह चांगल्या घराण्यात व्हावा अशी कामशास्त्रीची इच्छा होती.

शिव, रमा आपल्या पांडित्याने जनतेचे लक्ष आपणाकडे वेधू लागले. आपल्या शीघ्र कविता आणि वाकूचातुर्याने सर्वांची प्रशंसा मिळवू लागले. जमीनदारालाही त्यांच्या विवृवत्ता व पांडित्याबद्दल समजले. त्याने दोघांना आपल्या दरबारात बोलावले. परन्तु दरबारातल्या सॅस्कृत पंडिताला त्यांना असे आमंत्रित केलेले आवडले नाहो. तेथल्या एका संस्कृत कवीने जमीनदाराला म्हटले, “मालक, हे बोधं खरंच पंडित असतील, तर आपण त्यांचा खुशाल सत्कार करा. संस्कृतमधत्या त्यांच्या पांडित्याची परीक्षा मला करू द्या. मारा, नर, पूरा, जारा, परा, हारा या शब्दांनी युक्त असं पद्य जनवायला त्संगात महतां किं भवति” लोकांच्या संगतीत आमच्यासारख्या सहाकयोय लाय भल गागा 0 गजार्मित स्वरात तो बोलला.

त्यांना सांगा,

• वाईट लो

रमा, शिव म्हणाले “आम्ही आपल्या बरोबरचे नव्हेतच, पण देवीच्या करदानामुळे जन्मलेले आम्ही दोघं *स्वी व पुरुष समान शक्तिशाली असतात’ हे सिद्ध करण्यासाठी काव्यपौक्ति ऐकवत आहोत. कुणाला पराजित करावं असा आमचा विचार नाहीय: आपणाला प्रणाम करून आम्ही इतकंच म्हणू इच्छितो - ‘मानपूजापहारा’ .

संस्कृत कवीने आता मान तुकवत जमीनदाराला म्हटले, *मान’ चा: अर्थ आहे सत्कार आणि ‘अपहारा’ चा अर्थ आहे तप. बाईट लोकांच्या संगतीने महाकबींचा आदर, पूजा, लुप्त होअून जातात. मी जे मारा, नर, पूरा, जारा, परा, ह्यरा- शब्द सांगितले, त्यांची पहिली अक्रे जुळवून यांनी मानपूजापहारा म्हणून संस्कृतमधे निराकरण केलं. त्याद्वारे यांनी सांगितलं की आदर, पूजा, सत्कार आम्हापैकी कुणाचा व्हावा; याचा आपणच विचार करा. हे युवक युवती खरोखरच श्रेष्ठ महाकवी आहेत.”

जमीनदाराने अत्यन्त आनन्दाने शिव-रमा यांचे स्वागत व सत्कार केला क त्यांना आपल्या दरबारात श्रेष्ठ असे स्थान दिले.

हेपबित्र िवालप मु सपाटीपासून १३,७०० फूट गुंचोवर बर्फाळ ‘पहाळेच्या मधे आहे. हे शिवलिंबही बकनिच लनलेले आहे. चन्द्राचा

आकर-वाढतअसणार्‍याभुक्‍नपक्षात हहे.शिबलिंगहो मोठे होत जाते व कलपक्षातर्‍याचा भाकर तलारात |. | आातो.हेशिवतिंबकोठेआहेसांगान?

ठु) ऐेतजरतानच्या अद्भूत जैन मन्टिरांपैकी एकमन्िर आहे. १४६९ अशे याचे बोधवाम वेले गेले, यात (४५४शतंभांवर आधारित २९ अँप आहेत परन्तु इतक्या साऱ्या स्वॅमापैकी कोणतेही दोत

जब्या हाताला जी लिपि आहे. तिचा अुपवोग सिल्थू खोरे संस्कृतीच्या काळात केला शेला. शा अर्थ आजप्वत्त ससजूशकतेल् नाहो, मुजव्या बाजूच्या लिपीत व सिंध खोरे संस्कृतीच्या काळातल्या साम्य आहे.

आ, छजातठ 83ावत, छळ शतचा झळा, 1996

गेंदके इस लेल को मजे

अ - देखिस गेंद को दायें हाथ में पकशिये

आ - दोनो हाथो को ऊपर उठाकर अंग्रेजी अक्षर

जाये

ई- अपते हाथ की गेंद को दाये हाथ के ऊपर से तुदकाइये |

अह बोहतो, शुजा, छाती से लुदकती हुई

जायेगी औरं बायी’ भुजा व कोहती से

िषसती हआयेहाप ने विशी) सान

रूप से अगर भाष ऐसा कर सके तो गेंद फो

बायें हाथ रे दापें हाथ मे पहुंचाने की

कोशिश कीजिये

टेडी बेर की तस्वीर

आवशपक बर्तु

पुराना प्लास्टिक डी अर, व्लास्टर आफ पारोस, कैंची,

धागे का एक दुकहा, कुछ रंग

बनाने की पद्धति.

१. प्लास्टिक टेही बेर को सीघे दो भागो मे कतस्थि।

२. प्लास्टर आफ पारीस में पानी मिलाइवे | खूब मतने के बाढ पिंड-सा बनाइवे।

३. कतरे गवे बेर के दोनो भागो मे पिढ को भरि्े	दोनों
को एक अनाकर धागे से धिये

४. प्लास्टर आफ्र पारीस जन तक सख्त नहीं होता तब. तक बराल मेंरसिये |

[५ उसके बाद श्रीरे-धोरे प्लास्टिक की तस्वीर को निकालिये | अच प्लास्टर आ पारोस को टही वेर का झाकार मिल जायेगा ॥

६. आलि टेट नेर की आखो, नाक और मुंड पर रंग पोतिवे

2००८० ७००७०००२०००००%

शक वर्ष के अरण्यवास के बाद अर्जून इंडलोक गया | वही से लौटते-लौटते पांच साल गुजर गये । उसके लौटने के बाद चार सालों तक वै गंधमादन पर्वत प्रातो में रहे । कुबेर की अनुमति पाकर और उससे नियुक्त किये गये बक्षों की सहायता से पांडवों ने दिव्य उन प्रदेशो के सौंदर्य को भली-भांति तिहारा | उनके अरण्यवास के दस वर्ष यों गुजर गये । यहाँ ग्यारहवां वर्ष भी पूरा हुआ । शोर ही बारहवां वर्ष भी समाप्त होने जा रहा है । अपरांत अज्ञातवास भी पूरा करेंगे और कौरवों से युध करके अपने प्रतिशोध कौ अभ्नि जुज्ञागे । उस्त समय की बडी ही आत्रता से प्रतौक्षा कर रहा है भोम । उसने एक दिन अग्रज धर्मराज से अपने मन की बात ‘नित्संकोच बता भौ दी । अर्जुन, नकुल, सहदेव ने भीम का समर्यन किया । उनकी बातो से स्पष्ट गोचर हो रहाथा किवे भो

इसी समय की प्रतीक्षा में है

धर्मराज ने भाव भाप लिये और उन देवपौतों को छोडकर चले जाने का निश्‍चय किया । भीम ने जैसे हो स्मरण किया, घटोत्कच अपने अनुचरो के साथ बहा उपस्थित हो गया | पांडवो को उन्होने वृष पर्व के आश्रम में पहुंचाया । वही से वे बदरिकारण्य में आवे । उस सुंदर अरण्य में बे एक महीने तक रहे । वहा से वे किरात देश सुबाहपुर में आये । इंद्रसेन, विशोक आदि पांढवों के सहयात्री वहीं ठहर गये । घटोत्कच और उसके अनुचरो को भौ उन्होने वहा से भेज दिया और वैदल चलते हुए हिमालय के ‘विशाखूप पर्दैचे ।

उस प्रात में आख्लेट करने बहुत ही मुग है | आखेट करने में उनकी बडी रुचि है, अत: एक साल तक पांडव वही. रह गये ।

भम एक दिन हंथियार लिये आखेट

भीम समय पर नहों लौटा तो धर्मराज ती में गया, शा में भीम ग॒या जुन, नकुल और सहदेव को द्रौपदी सौंपा । दौम्य भो उसके सांथ-साथ मया | मार्ग में भौम से मारे गये ओं के ढेर थे, इसलिए उन्हें उसे खोजने नहों हुआ । धर्मराज नै देखा क्रि भौम्‌ सर्प के पाश आ है और अब वह असहाय होकर चहा है । धर्मराज की समझ मे आया कि भीम क्यो और कैसे सर्प के मुंह मे फॅस गया | उसने सर्प को संबोधित ्पराज, तुम्हे आहार हो. चाहते हो । तुम जो भी घाहोगे, दैंमा । मेरे भ्राता को छोड दो |” करते निकला । उसने नहुत-से जंतुओं को सर्प ने महाशय, तुम्हारा ध्याता मार हाला । जब वर क्रिया गे मग्न था, संयोग मॅ फैस गया ।.मै उसे तब उसने अचातक एक महासर्प को देखा । किसी भी हालत में नहीं छोडूंगा । तुम भौ. रंग का र्ष था । उसका मुंह पर्वत. «हना चाहते हो तो रहो । तुम्हे कल विशाल था | उसके मुंह मे निगल डालूंगा “१ उनके उत्तर को सुनकर धर्मराज. बताओ, तुम हो कौन?” तुम्हारा पूर्वज हू. | मेरा नाम नहुष हे । चंद्र की सातवी पीढी का हँ | अपने मे पुण्य कार्य किये |

भौम भिढ़ गया । उ

को लपेट ल्या । क्षण भर के लिए निर पाया | इंड का भीम ने उससे छुटकारा पाने की पाते हो मै पममंडी अन गया | अपती कोशिश की । भीम का बल हजार हाचियो सीमा लौच गया । बाह्मणो का अपमान

किया । अगत्त्य झे सर्प बन जाने

जें असफल

और असीम बल प्राप्त हुए । उन्होने ने मुझसे

कहा भी कि जो मेरे प्रश्‍नो का सही उत्तर

देगा, उससे मुझे शाप से मुक्ति मिलेगी |” सर्प ने कहा ।

“तो पूो, यथाशक्ति मै सही उत्तर

, का प्रयत्न क्ंगा । प्रश्‍न पूळो’’ धर्मराज ने कहा ।

*‘ज्ञाह्मण कौन है? उसे कया जानना आवश्यक है?”’ सर्प ने पूछा | *‘जो उत्तर मुज्ञे सही लग रहा है, बता रहा हू | ब्राह्मण बह है, जिसमें सत्य, दान, सहतशक्ति, तपस्या, दया, करुणा आदि गूण हॉ । कते जो जानना चाहिये वह है - उस परब्रह्म तत्व को जिसमें न ही मुल है, न ही दल ।’” धर्मराज ने कहा |

राजन्‌, तुमसे बताये गये सन गुण अगर

6 संसार में कुछ है तहो । इन दद्वो ह| हो है और वह है परब्रह्मा.

शूद्र में हो तो उसे क्या ब्राह्मण जट जा सकता है? तुमने कहा कि परबह्या-तत्त्व सुख-दुबो से परे है । क्या संसार में ऐसा कुछ भौ नही, जो सुख-दृखो से परे हो?”’ सर्प ने पूछा।

“।न्िसमें सत्य, दान, दया आदि गुण हो, वह शूद्र नहीं । अगर ये गुण बाह्यमण में नहों हों तो वह ब्राह्मण नहीं है | सदाचार सर्वोसतम है | जिस प्रकार शीतोष्ण के मध्य शून्य है, उसी प्रकार सुख-दुखो से भिन्न इस

स

ने कहा | *‘तुमने कहा कि सदाचार सर्वोत्तम है । सदाचार मात्र से अगर कोई ब्राह्मण बन जाए. तो वर्णाधमो की क्या आवश्यकता? सर्प ने पूछा।

धर्मराज ने कहा ‘बोलना, पैदा होना, मर जाना, बच्चो’ को जन्म देना सने मानवो के लिए समान व सहज है । किन्तु पूर्व जाति- सांकर्य के कारण वर्ण-विभाजन अवश्यंभावी हो गया । वेद के ज्ञाताओ का मुख्य गुण हो - उनका सदाचार, उनकी ब्यवहार-शैली | ब्राह्मण स्री की कोख से जन्मा प्राणी भी तब तक शूद्र के समान हो है, जब तक वह संस्कारी नहीं होता । अपने जीवन-काल में सत्य आदि सद्गुणो को ग्रहण करने पर ब्राह्मण बनता है । ऐसा गुण- ग्राही शूद्र भी ब्राह्मण है, स्वयं मनु ने बहुत पूर्व कहा ।’’

तब सर्प ने कहा ‘‘तुम्हारे समाधानो ने. मुझे संतृप्त किया | मै तुम्हारे भ्राता को

अन्दयामा

निगलूँगा नही ।” तब वह स्वयं शाप से मुक्त हुओ और पूर्व नहष रूप प्राप्त किया । इतने भेस्तर्ग से विमान आया, जिसमें बैठकर नहुष स्वर्ग चला गया |

चर्मराज ने यो अपने भाई को सर्प से छु्डाया और दौम्य सहित अपनी पर्णशाला बहूंचा । फिर सब से सवित्तार बताया, जो हुना । सनको भौम के दुत्साहस पर और. धर्मराज के ज्ञान पर आश्‍वर्य हुआ ।

वर्षा काल के समाप्त होते तक पांडव ड्वैतवन में हो रहे | ब्राह्मणो व परिवार को लेकर वे काम्यकवन पटटचे । ‘कॉपियो ने वही. उनका स्वागत किया ।

श्रीकृष्ण, सत्यभामा को लेकर पांडवो को देखने वहा आया । सब पांहवों की उपस्थिति में थरौकृष्ण ने धर्मराज से कहा “राजन्‌, यद्यपि इतने वर्षो तक अरण्य हो तुम्हारा निवास-स्थल है, पर तुमने अरण्य -धर्मो का पालन नहीं किया | राजधर्म निभाते रहे । धर्मराज तुम्हारा सार्थक नाम है । जैसे ही निर्णीत काल पूरा होगा, हम सब तुम्हारा साथ देंगे और स्वार्थी, कपटी, दर्ष्यालू उन कौरवो का समूलर नाश करेंगे । यह निश्‍चित है कि तुम राजा बनोगे ।’’ फिर उसने द्रौपदी सै कहा *‘पांचाली, दुर्योधन के सिर पर मंडरा रही है । सुभद्रा तुम्हारे ब्लो की अच्छी तरह से देख-भाल कर रहो है । प्रथुम्न धनुर्विद्या सिखा रहा है ।’”

धर्मराज ने कृष्ण. को प्रणाम करते हुए कहा **तुम ही हमारे आधार हो | अरण्यवास समाप्त होनेवाला है । तुम्हारी दया से अज्यातवास का एक वर्ष भो सफलतापूर्वक

समाप्त हो जाए तो तुम्हें ही हमारा मार्ग- होगा । तब तुम ही आज्ञा दो क्रि हमें क्‍या करना चाहिये ।’’

कृष्ण जन वहाँ था, तब मार्कडेयं भी आया । उसकी आयु दौर्घ है । परंतु देखने में बीस वर्ष की आयु का लगता है | उसका मुख तेजस्व से भरा हुआ है । मार्कंडेय चाहता. है कि वहां उपस्थित सबो को अनेको कथा सुनाऊं और अनुकरणीय धर्म-सूत्र बताऊं । आश्रम के बाहर यह गोष्ठी चल रही थी तो अंदर सत्यभामा और द्रौपदी बातों में मग्न थो

सत्यभामा ने द्रौपदी से पूछा ‘‘तुम्हारे पति शूर-वौर हैं । दिकूपालो से कुछ कम नहीं हे । मुझे आश्‍चर्य तो इस बात का है (कि ऐके बलवान पांच पति कैसे तम्हारे वश

द

मे रह रहे है । बे तुम्हारे मन को कभी नही इुखाते । ऐसा कोई काम नहीं करते, जो तुम्हें पसंद न हो । तुम्हारा बडा आदर करते है । इसका क्या कारण है? उन्हें अपने वश मे रखने के लिए क्या तुमने पूजाऐ रणे? मंत्र या जडी-सूटियो का अपने वश में रखा? मुज्ले भी यह र॒हेब्य बताओ, जिससे मै अपने पति को अपने वश भेंरख सक | मेरे पतिदेव का स्वभाव तुम तो जानती ही हो ।’’

द्रौपदी ने कहा ‘‘सत्यभामा, तुमते वशीकरण के जिन मंत्र-तंत्र की बातें की, उनका उपयोग बुरी स्रौयां हौ करती है । हुए ऐसी बातें करना तुम्हे शोभा नहीं देता । मेरे बारे मन में उत्पन्न संदेह भौ वृटिपूर्ण है । पत्नी,

पति को अपने वश मे करने के लिए मंत्र-

संत्रो का सहारा ले और पति को यह मालूम हो, तो क्या वह उसकी ऑंलयो से निर: नहो’ जायेगी? पति की दृष्टि में ऐसो खी का मूल्य ही क्‍या रह जायेगा । कया वह पत्नी उसे विष-भरौ सांपिन नही लगेगी? सुनो, जानो कि पांडव क्यो मेरे प्रति इतने प्रेम से व्यवहार करते है । मै अनावश्यक मांगे प्रस्तुत नही करती | अगर मेरी उचित मांगे भो वे पुरा नही कर पाते तो मै ख्व्ती

$ नहीं

मेरा विश्‍वास है कि मेरे पति मुझे

‘हृदयपूर्वक चाहते है । इसका यह मतलब नहीं कि उनकी सेवाऐ न क॑ । अपने कर्तव्यो में कभी ढिलाई नहीं आने देती । उनकी सेवारऐ मै स्वयं करती हँ | दास- दासियो के भरोसे कभी नही छोडती । जिस प्रकार का भोजन व पदार्थ पसंद

४, स्वयं बनाती है और खिलाती हॅ । वे. जब भी कुछ कहते या करते है, तब मै उसका विरोध करतौ ही तही | अकारण मै नहीं हैसती । अपनी सौतनों को देखकर कभी ईर्ष्या नहीं करती । श्री धर्मराज इंद्रपरथ मे जब राज्य करते धे, तब हजारों ब्राह्मण, ब्रह्मचारी, सन्यासी अतिथि बनकर आते-जाते थे । मैं स्वयं उनके सत्कार का कार्य संभालती थौ । ये हौ नहौं, बल्कि पांडवों की और पत्तिया, हजारो दास- दासिया, पशु-पालक आदि रहते ये । उनके कुशल-मंगल की देखरेख भी मै स्वयं संभालती थी । आलिर खजाने का हिसाब भीमैं ही देखा करती थो । संक्षेप में परिवार का पूरा भार मै ही संभालती थी । इसी.

, भालं, तेंव्हा देव तेथे रहात असत.

परत इन्द्राने अर्जुनाला अनेक दिव्यास्रे दिली होतो. तो त्याने द्रौपदोकडे दिलो, आणि धर्मराजाजवळ बसून तो स्वर्गातले आपले अनुभव सांगत राहिला. अर्जुन म्हणाला, “दितीला दोन मुली - ‘पुलोमा आणि कालका. त्या दोघोंनी तपस्या करून ब्रह्मदेवाला प्रसन्न केले. त्यांनो दोन वर मागितले. एक - त्यांच्या मुलांना देव ‘किंवा दानव कोणीही मारू शकू नये. आणि दुसरा-हिरण्य तावाचे शहर त्यांना रहाण्यासाठी देण्यात यावे. त्याप्रमाणे पौलोमी अन्‌ कालकेय त्या नगरात राहू लागले. ते देवाबद्दल बैपवर्शि दाखवू लागले. त्या राक्षसांना मारून टाकल्यावर मौ शहरात प्रवेश केला, मार्गात प्रेतांचा खरच असल्याने मला रथ चालवणंही कठीण पडू लागलं. नगरभरात राक्षस स्वरियांचा आक्रोश धुमत होता. रथाच्या आवाजाने घाबरून त्या घरात लपून असत्या. प्रथम जेव्हा ते नगर तयार

‘बह्यदेवाच्या वराचे फळ म्हणून राक्षसांकडून त्यांना तेथून पळवून त्रावण्यात आलं अन्‌

मातलीनं या सर्व गोष्ट मला सांगितल्या.

इन्द्राने पौलोमी व कालकेयांच निर्मूलन कसे करावे याल जेंव्हा ब्रह्मदेवाला विचारले, तेव्हा देव-दानेव जातीच्याच कुणा व्यक्तीकडून हे शक्‍य “होईल, असे त्याने सांगितले. इत्द्रानं हा कार्य-भार माझ्यावर सोपववा आणि कालकेयांना समाप्त करण्या- साठी मला दिव्याखं दिली, या अस्तरांच्या मदतीनं मी कालकेयांचा विध्वंस केला अन्‌ नगरात प्रवेश केला.

दुसर्‍या दिबशी प्रात:काळी धर्मराजाने अर्जुनाला बोलावून त्याला मिळालेली दिव्यासे दाखवायला सांगितली, अर्जुनाने देवदत्त नाबाच्या शॅख्रासह आपली सारी विव्यासे दाखवली. त्याच घेळी नारदाने गोथे येथून अर्जताला म्हटले, ‘‘अर्जुना, तसंच काही विशेष कारण नसेल तर यांचा अुपयोग अजिबात करू नको. कारणाशिवाय यांचा वापर केला तर मोठा अनर्थ होईल, युद्धात जेंव्हा तू यांचा भुपयोग करशौल तेंव्हा मौ स्वतःयेअून पाहीन.” आणि नारद तेथून निघून गेला.

च

झांति विश्वविद्यालय

शतूला तोंड कसे द्यावे, अचानक हळा कसा करावा, पुद्ध कसे करावे इ. तिषवांचे प्रशिक्षण देणाऱ्या संस्थांबद्दल आपल्या ऐकिवात लाहेच. अश्षाही काही संस्था भाहेत, की जिये भुत्साही तरुण-तरुणींना पुदधकनेचे प्रशिक्षण दिले जाते. पण शेजाऱ्यांशी मैत्रापूर्ण व्यवहार कसा कराना, सहजीवन कसे व्यतीत करावे, शान्तततापूर्ण बातावरणात कसे रहावे-याबहलचे शिक्षण देणाऱ्या संस्थांबददल आपल्याला काहोच माहिती नाही. पण अशा प्रकारच्या शास्ति विश्‍्वतिद्यालयाच्या स्थापनेचे प्रयत्न चालू आहेत. त्याचे नाव आहे- युनाइटेड अर्थ पौस युतिस्हर्सिटी, (लमैक्व बिश्‍वशात्ति विश्‍व विद्यालय), महाराष्ट्रातील पुण्याजबळच्या, सुप्रशषि्ध तंत शानेश्‍वर यांचे ‘निवासस्थळ आळंदी या एका लहान शहरात या. विश्‍वविद्यालयाची स्थापना होत आहे, हो योजना कार्वान्थित करण्यासाटी जवळजषळ ३७ कोटी. अमेरिकन हॉल्स सर्च होतील.

कवितांची भिंत

चतच्या हुनान पाऱ्ताच्या मध्यावर चांगहे नमतात फूर रोखण्यासाठी २.५ किमी, लांबची एक निंत मुभारण्यात येत आहे. नगरननांचा असा विचार आहे. की, भिंतीचा मुपयोग केवळ पूर रोखण्यासाठी न कर्ता दुल्वया एकाद्या कामासाठीही व्हावा. यासाठी ते या बांधाच्या भातील भाग कवितांनी सुशोभित करणार आहेत. त्यांनी असे ठरवले आहे. की त्यावर १००० कविता लिहित्या जाव्यात. त्यामधे पाचीन व

1 कविता असती. १९४९ ते १९७६ र्यन्तावीनचे शासन चाल्यणाऱ्या भाळओत्ये तुंग यांचा

जत्ल/चांग्डे जवळच झाला होता. इथे हे सांगणे संयुक्तिक होईल की गाओ स्वतः एकत महान कनि डोके

चान्दोबाच्या?

बातम्या धुरापासून ऊर्जा

शहरातला केरकचरा जमा करून नंतर तो जाळण्यात येतो ब त्यापासून धूर निघतो. धुरातही एक शक्ति असतेच, पण आजवर तिचा मुपयोग केला नेला नाही. तायवानमधे या. अक्‍तोच्या भुपयोगाचाही मार्ग शोधण्यात आला. आहे. पैरोन नगराच्या सरहहोबर कचरा जाळला. जातो. त्याच ठिकाण एक रेव्टोरेट बनवले जात आहे, येथे १५० फूट भुंबीचो एक पुराची शिमणो आहे. येथे निर्मित होणारे रेस्टोरण्ट १२० फूट शुंचोबर असेल, अन्‌ ते बा चिमणीच्या भोवती फिरत राहील, घात शंभर माणसे बू शकतील. वरच्या सजस्याबर बारा दुर्बिणी असतील. याचे बांधकाम पुरे होईल. तेव्हा जगातले अशा प्रकारचे हे पहिलेच रे्टारण्ट असेल.

घरामधे परिवर्तित होणार्‍या गुहा

‘चौत मधे जवळ जवळ चाळीस लाक्ष लोक गृहांमधे रहात आहेत. ते शहरांकडे आकर्षित होऊन नोकरीसाठी शहरात राहू लागले आहेत. या रिकाम्या गुहांचे घरांमधे रहाण्यालायक सुन्दर घरांमधे परिबर्तत करण्याचे प्रयत्न चालू आहेत. हे प्रम स्वतः सरकारनेत्र आपल्या हाती घेतले आहेत. सरकारचे असे म्हणशे आहे की पक्यांच्या घरटवांमारख्या संकुचित फ्ॅटमधे रहाष्यापेश्ा लोक अश्या गुहांमधे रहाणे पसन्त करतील. चौनच्या लॉस. ठारातीत गुहांचे आधुनिकीकर चालू आहे, गृह- निर्माण-शात्याचे मजूर या कामाला लागले आहेत. गात्य, हेनात, पान्सी या प्रान्तातत्या मुहा जाता. *करांत’ परविर्तित होत आहेत. यामुळे विने अन्नत व निसर्गाचे रक्षणही होत आहे. गुहांची हौ. घरे आंतरराष्ट्रीय वास्तुशास्त्रज्ञांना आकर्षित करत आहेत.

*आपल्या देशचो वृक्षसंपदा’ या शोर्षकाखाली आपणज्याज्या वृक्षांची माहिती मिळवत आहोत, तेसर्वचे सर्व आपल्याच देशात अुत्पन्न झालेत असे नव्हे. बरेच वृक्ष दूर-दुरच्या देशातून इथे आणले गेले व ते इथे विस्तारले. परन्तु आकारात चांगला मोठा असणारा कर्माल हा वृक्ष मात्र आपल्याच देशातला आहे. वृक्षशास्त्रात याला ‘दिल्लेनिया इंडिका’ असे म्हणतात. *

हिन्दोत याला ‘चल्ता’, बंगाली व मल्याळीत | “बलिता’, भुरिया भाषेत ‘बलोता’, गुजराचीत

सें.मी, इतका असतो, वरचे कवच कडक असते. सफरचंदाप्रमाणेच आतील गराच्या मधोमध बिया असतात.

आपल्या देशाच्या पश्‍चिम भागात आढळणाऱ्या दिल्लिनिया जातीच्या झाडांची पाने केळ्याच्या पानांप्रमाणे लांब व हुन्द असतात.

“कारंबाल’, कानडीत ‘बेट्रद कनगाल’ व तेलगूत

बेह कालिंगा’ असे म्हणतात.

प. बंगाल, बिहार, आसाम राज्यात हे वृक्ष

जास्त करून आढळतात, अन्य प्रात्तातही कुठे कुठेआढळतात. सरळ करक नला फांद्या गोल मुकुटासारख्या पसरतात. वृक्षा साल मभू असते. वृक्ष (०-२० मोटर भुंचीपर्यंत वाढतात.

पाने हिरवीगार असून नेहमी चमकत असतात. फांद्यांचे शेवटचे-भाग रुन्द व टोकदार असतात. पाने क्रमवार असतात, आणि त्यावरील रेषा समानांतर असतात.

सुगंध पसरणारी याची मोठमोठी फुले पांढरी

असतात. आणि डहाळ्यांच्या शेवटांना एकेकटी

फुलतात. फुलांचा बहर जून-जुलेत असतो. बांच्या मोठ मोठ्या फळांचा व्यास ८ ते १२

आयले प्राचीन गुनि जिज्ञाहू असत. त्यांन सर्व काही माहीत असले तरीही आणणो जाणण्याची त्यांची इच्छा असे. अत्यन्त नग्न अस्त ते.

परतु मुनिकृमार बलाकी वाचा स्वभाव मात्र अुलट होता. विद्याभ्यास लंपल्याबरोबर त्याला असे वाटू लागले वी आपण सर्वभाती झालो. मोट्यात मोठ्या जञानो माणसालाही काहो शिकायची आपलो यो्यता सा गर्व त्याला वाटू लागला. वामुळे सर्वजण त्याला ‘भर्विष्ठ अलाकी’ असे म्हणू लागले. काशीचा राजा अत्यंत जिनालू ब जातपिपासू होता. बलाकीला हे कळल्यावर ताबडतोब काशीला जाजून तो राजाला भेटला, आपण राजाला बह्यज्ञानाचा जध करू शकतो असा दावा त्याने केला. त्याच्या बोलण्यावर प्रसन्न होजून राजाने त्याला तशी परवानगी दिली. परंतु प्रत्यक्षात बलाकीने एकादा मंत्र किंवा शलोक म्हणावा, यापुर्वी राजाच तो म्हणून दाश्वू लागला, अन्‌ त्यांचा अर्थ व्यास्वेसह सांगू लागला. महाराज आपल्यापेक्षाही. मोडे आनी असल्याचे बलावीला कळाबना वेळ लागला नाही. भापला गर्य न अशानाची त्याला ताज वाटली. काशीराजाची क्षमा मागून त्याने त्याचे शिष्यत्व पत्करले.

एक दिवस राजाने बहावीला एक सुपुसावस्थेतला माणूस दाखवून विचारे की, ‘सुपुसतावस्येत त्याची तना कुठे असेल्र?’ अज्लाकी भुत्तर देभू शकला नाही, तेव्हा स्वत: स्पष्टीकरण देत राजा म्हणाला, ‘‘नुपुभावस्येत, म्हणजेच गाइ निद्रेत भसताना माणसाला चेतना नसते. तरीहो तो अनिर्बबनोब तूरयानन्द (बह्मलीतता) भगुभव अश्तो, कारण या स्थितीत त्याचा आत्मा भगवंतासभप संचार करत असतो. जाणृतावस्थेतही जर माणूस अशा तूर्यानन्दाचा अनुभव पेभू शकला, तर त्याचा अर्थ असा की, त्याच्यात खरोखरच आत्मज्ञान व आत्मनिग्रह आहे.

२ आहमामुहहक

ह डे सरित्सानर’ चे रचिता कोण? झञवनामाईट मधला मुख्य रासायनिक पदार्थ कोणता: होमर, मिल्टन, हेलन किलर व वैद मेहता यांच्यात वोणते साम्य आहे! आरताच्या सांविधानिक शासन- पत्रात संपत्तीचे अधिकार व प्राधमिक अधिकारातून हटबलेले कलम कोणते?

४. सकनैतिक नेता असून शिवाय ‘भारतीदास’ नावाने प्रसिद्ध लेखक कोण?

६. ‘मॅगसेसे’ पुरस्कार मिळवणारे पहिले भारतोय कोण?

क. सर्वप्रथम नोबेल पुरस्कार मिळवणाऱ्या संल्थेचे नाव काय?

दर वर्षी १० दिसंबर रोजी नोबेल पुरस्कार दिला जातो,

। या दिवसाचे वैशिष्टय काव?

९. ‘लिबटी’ मूर्तीच्या ल्थाची कल्पना कोणाची?

क >. राष्ट्रसंघाच्या अधिकारिक भाषा कोणकोणत्या आहेत?

संधुक्त राष्ट्रसंघाचा ‘घार्टर’ बेंब्हा अमलात भाणला गेला?

सुरक्षा समितीत आपणाला कावम स्थान हवे’ अशी मागणी भारताने केव्हा केर ‘रेवेन्यू स्टम्यची आत्मकथा’ कोण सिहिलो आहे?

इंगजी भाषा ही राजभाणा म्हणून स्वीकारणारे धारतातले राज्य कोणते आपल्या देशातला ! नंबरचा राष्ट्रीय मार्ग ोणता?

पुढल “वर्ल्ड कप किकेट’ कोणत्या देशात होणार आहे?

“४४१५१५१ ५४ ७४८ ७११७ ४७००॥७०५४०६ जा: 19-४४

1४४१८ 83९१ 92%

499 891 १४: 2098

”>

ादळ तुवा ण इक

॥४५०७७०७५५५७ ह 33 यवन जयभ कडक 3 शा…

असिकायाचे बळ

लन नावाचा पुर शिलकजवनन थहएत जात: ण्यासाठी लाने रणशाळेत पावते, तेतर अंड लूहोता, काही गाणसंत्ते कुटत होती, तर काही दापोत बसली होतो, हो घर्मशाळा, की गु्त?’ असा त्याला. अम पडला. इतकयात कोणीसा ओरडला, ‘‘शूरबीर आला शूरवीर!”

बास, सगके दाल्डे आणि जुगारी भुपड्या दरवाजातून बाहेर पळाले. त्याच वेळी दुसचा बाजूने नन्द दरवाजाला आपल्या पूर्ण बळाने कोणीतरी जोरदार लाथ मारली. दरबाजा तुटून पडला.

जावहभ सत्व होमर तिकमेच पाह सागता. एक घटा सहा कूट मंचमागूलतेचे मालेत! त्याच्या निका मिश्या अन्‌ आग ओकणारे डोळे पाहूनच जटावट्वभ झाला. आत आल्याबरोबर जटावट्टभकडे पहात तो. ओरडला, ‘‘तहान, तहान! अरे त्या लाकडी टेबलावरचा पाण्याचा घडा दे मला.” ‘बाषरे! चांगला भश्‍कलो की! शेबटी वाच्या हातो अडकणं नशिब होते माझ्या!” मले स्वत; धडा भुलून त्या शूरबोराला दिला. त्यावेळी हात कापत होते बिाच्याचे.

पडा मुचलून शूरबीराने सगळे पाणी एका दमात घटाघटा पिजून टाकले. ‘याज्साशी दोस्ती करणं बर” असा कचर.

नटावहभने विचारे, ‘‘तुम्हाला भाण पाणी हबं? खाण्याचो काहो व्यवस्था कशन?”

हवंय अनुखापलाही हकंय, पण अरे बहिऱ्या, ऐकलंनाहीस ? सत्तार भाता येतोच आहे, बघ. आलाच तो!” असे म्हणत तो्‌ तेथून पसार काला,

इतक्यात एका शुटक्या माणसाने तेथे प्रचेशकेला, त्याच्या पाठीमागे दहा हत्यारनन्द शिपाई हाते. तो आणल्या नारौक आंबाजात म्हणाला. ‘‘इयल्या दारदूका भाणि जुगारी लोकांना माझ्या येण्याची नर लागलेली दिशतेयं. म्हणून सगळेच्या सगळे शेपूट पालून पळून गेले. जारे, त्यांचा पाठलाग करन पकडून आणा. तोबर मी इथल्या मालकाला पकडून

*‘सर्वसाघारण जनता केवळ देहबळ पाहू नव्हे, तर त्याचा अधिकार पाहून पाबरते’’ हे सत्य जाणून जटाषळभ स्वतःशी हसत हिला.

॥,,

ख्यूस्यवा-तुत्णवा दोनही) वाळला छ्त्या

सुरज कामासाठी शहराकडे निघाला. वाटेत खाण्यासाठी त्याच्या बायकोने तीन भाकरी दिल्या. जवळचा रस्ता म्हणून तो जंगलाच्या बाटेने निघाला. जंगलाच्या मधेच एका तरुणाने त्याला अडवले.

तरुण दिसायला मोठ्या घरचा वाटत होता. त्याचे कपडे किंमती होते, पण ते मळलेले, चुरगळलेले होते. “आपल्याला प्रथम काही खायला हवं’. अशी सूरजकडे त्याने मागणी केली. सूरजने त्याला द्यायला नकार दिला. तेंन्हा तरुणाने जबरदस्तीने भाकरी

काढून घेतल्या. फार भुकेला असत्याने तो

बकाबका ख्लामू लागला. इकडे स्वत:ला काहीच जुरत नाहीय असे पाहून सूरज ओरडत राहिला. पण त्या तरुणाने त्याच्या औरड्याआरड्याकडे मुळीच लक्ष दिले नाही. नंतर त्याने विचारले, “जवळचं भद्रगिरी गाव माहीत आहे नं तुला?’’ सूरजने डोके हलवून

ह 7”

म्हटले, ‘‘हो, माहीत आहे.’’

तो म्हणाला, **शहरातून आलोय अन्‌ मला भद्रगिरीला जायचंय, वाट चुकलो अन्‌ या जंगलात अडकलो. तू मला भद्रगिरीला पोचव, तिथले जमीनदा आहेत. तू मला पोचवलंस तर ते तुला छातशी देणगी देतील,’’

देणगी मिळायच्या आशेने सूरज तरुणाला भद्रगिरीला घेअून गेला, जमीनदाराने खूश होजून त्याला एक मोत्याची माळ बक्षीस दिलि.

एवढ्याशा कामासाठी आपल्याला एवढे मोठे बक्षीस मिळेल अशी सूरजला कल्पनाही नव्हती. माळ मूल्यवान, आहे, हे पाहूनच कळत होते. सूरजचा आनन्द वर्णनातीत होता.

माळ गळ्यात घातल्यावर शहरात जायचा आपला विचार त्याने -सोडून विला. लवकर

गावात पोचून परिचित लोकांसमोर आपले भाग्य मिरवावे असे वाटून त्याने परतीचा रस्ता पकडला.

सूरजला सर्वात आधी दिसला गोविन्द. जरूरी कामासाठी निघालेल्या गोविन्दला अडवून तो म्हणाला, “पाहिलोस माझ्या गळ्यातली ही मोत्यांची माळ? भद्रगिरीच्या जमीनदाराकडली आहे ही, त्यांनी बक्षीस दिलीय मला.’’

गोविन्दने त्याच्या बोलण्याकडे लक्ष दिले नाही, कारण तो गडबडीत होता. तो म्हणाला, *‘अरे लक्ष्मणच्या मुलीचं लग्न ठरलंय. गावचे सगळेजण ही बातमी ऐकून खूश आहेत. मौ त्याला भेटून सांगायला निघालोय की - माझ्याकडून जमेल तितकी मो तुला मदत करीन, येतोस तूही माझ्या

ढ्&

बरोबर?” लक्ष्मणची मुलगो चांगलो डि हेत, घरकामात दक्ष होती… दिसायलाही सुंदर होती. पण मुजवा होळा तिरळा असल्यामुळे तिचा विवाह लांबणीवर पडत होता. गावच्या लोकांना लक्ष्मनबइल सहानुभूती वाटत होतो. मुलीचं लग्न कुळे पक्कं झालं म्हणजे बिचारा लक्ष्मण निश्‍चिन्त होईल असे वाटे सर्वाना. सूरजलाही हे सारे माहीत होते. पण गोविन्दने त्याच्याकडे लक्षच दिले नाही, आणि मुलट तो लक्ष्मणच्या मुलीच्या यण पण पण पिप्णणा वैषम्य वाटले. तो म्हणाला, मला आत्ता एक जरूरी काम आहे. मौ नाही येभू शकणार यावरोजर, थोडा पुढे गेल्यावर सूरजची गाठ पडली. शिक्षक पू्णानन्दशी, त्याला आपल्या गळ्यातली माळ दाखवत तो म्हणाला, “ही काही साधीसुधी माळ नव्हे! भद्रगिरीच्या जमीनदाराची आहे ही. त्यांनी बक्षीस दिलीय मला!” काहीतरी बोलायला हव, म्हणून पूर्णानन्द म्हणाला, “छान की!” पण पुढे लगेच तो म्हणाला, *‘आपल्या गावच्या पंडित रामशास्रंचा राजधानीत सत्कार जञाला ना. त्यामुळे आपल्या गावची. मान अुंचावली, रामशास्त्री कालच परत आल्याचं कळलं. मी त्यांनाच भेटायला निघालोय. येतोस तूही? सूरजला वाटले की आपण आपल्या माळेबद्दल बोललो अन्‌ हा आपला तिकडे लक्षच न देता रामशाखीचे गुण गात बसला आहे. आपलो चौड लपवत तो म्हणाला, “मी

अांदोबा

काहेकामासाठी चाललोय. आत्ता नाही येजू शकत.” आणि तो पुढे निघाला.

सूरज पुढे मेला आणि जवळच्या. गीत वळला, तर नेमका समोर नागराज त्याला दिसला. तो गडबडोत होता. तरीही सूरजला पाहूत जरा थांबून म्हणाला, *‘तृझ्या गळ्यात ‘काय चमकतं आहे?

आपण काही न बोलताच नागराजने

आपल्या माळेबद्दल विचारल्यामुळे सूरजला $

आनन्द वाटला. खूश होजून तो म्हणाला, *ही भद्रगिरीच्या जमीनदाराची माळ आहे, खर्‍या मोत्यांची आहे. जमीनदारांची माळ खरौदणं काय माझ्या ऐपतीत बसेल?’

नागराजने आणखी काहोच विचारले नाही. सूरजने दिलेल्या माहितीकरे दुर्लक्ष करत तो म्हणाला, ‘‘तू ऐकलंस? तुला तर माहीत आहेच, की आपल्या विराटची जमीन कोरडी पडलीय. गेली दोन वर्ष पाजूस न पडल्यानं कसलंच पक आलं नाही तिथे. पण कालच त्याच्या विहोरोत पाणी भरलंय. विराटचे वाईट दिवस नाहीसे झाल्याने सगळेच खूश आहेत. मी त्याच्या आनंदात सहभागी होण्यासाठी त्याच्याकडे जायला निघालोय. चल, तूपण येतोस बरोबर?

आता सूरजचे मन आकरोशून अले. आपल्या भाग्याचं कोणीच कौतुक करत नाहीय! जमीनदाराने माळ का दिली, हे हो कोणीच विचारत नाहीय. नाराज होभून तो सरळ आपल्या धरी गेला.

सुरजच्या बायकोने माळ पाहिली आणि त्याच्या तोंडून हकिकत कळल्यावर म्हणाली, ‘हौ तर मोठ्या भाग्याची गोष्ट! फारा

दिवसांपासून अशी मोत्यांची माळ त्रनवायची माझी इच्छा होती, ती आता अशी मिळाली मला.’’ ती फारच आनन्दली.

“हो माळ तर पुरुषांचो आहे. जमीन- दारानं स्वत:च्या गळयातनं काढून दिली .’ सूरज ताबडतोब ओलला.

बायको हसत म्हणाली, “’माळ काय पुरुषांची अन्‌ बायकांची अशी निराळी भसते काय? श्रौमन्त वर्गात पुरुष या माळा तर मध्यमवर्गात बायका . वापरतात. कारण अशा घरात पुरुष काही घालतच नाहीत.’’

“हः! माझी श्रेष्ठता आणि सद्गुण पाहून जमीनदारानं माळ मला बक्षीस दिलीय. तेंव्हा ती मौच पालणार.”’ सूरज म्हणाला.

“तुमचा असा काय मोठा पुरुषार्थ? अशा

होर

ब्र

कोणत्या आपल्या सद्गुणाचा अभिमान आहे. तुम्हाला? त्या मुपाशी माणसाला आपण होजून भाकरीही दिली नाहीत तुम्ही! त्यानं जबरदस्तीनं घेतली तेंव्हा मुळुमुळू रडत बसलात! त्याला घरी पोचवलं, ते सुद्धा जमीनदार काही देईल या आशेन! ही तर. सगळी भाग्याची गोष्ट, यात तुम्ही कोणती मर्दुमकी केलीत? मी भाकरी करून दिल्या नसत्या, तर तुमच्याशी बोलायचीही ताकत नव्हती त्या जमीनदाराच्या मुलाची’ लर तर तुमच्या या भाग्याची खरी अधिकारी मीच!’’

*‘गावच्या इतर माणसांप्रमाणे तुलाही माझा हेवा वाटतोय. सूरज म्हणाला,

“गावचे लोक हेबा करतात तुमचा? असं काय विशेष आहे तुमच्यात, की ज्यामुळे त्यांनी किंवा मी तुमचा हेवा करावा?’’ बायकोने बेधडक सूरजला विचारले.

तेंब्हा सूरजने गावात प्रवेश केल्यापासून

जे जे घडले, ते सर्व तिला सांगितले आणि म्हटले, ‘*एक-दोन नव्हे, तर चांगली पाच माणसं भेटली मला. कोणी एकानंही माझ्या भाग्याचं कौतुक केलं नाही. हा हेवाच नाही. काय दुसर॑?”’ *‘हा हेवा तर नक्कीच नव्हे. नोट विचार कडन सांगा. गावच्या कुणाचं काही भले झालं, तर तुम्हाला कधी त्याचा आनन्द वाटला? तो जाहीर केलात? त्यांच्या भाग्याचं कौतुक केलंत? त्यांच्या आनदात, सुखात भाग घेलात? तुम्ही जर असं काही केलं नाहीत, तर त्यांनी का करावं? आनंदातही देणं आणि घेणं दोन्ही जस्रीचे असतं.’” सूरजच्या बायकोने त्याची कानभुघाडणी केली.

बायकोचा सल्ला आणि वास्तविकतेने भरलेल्या या गोष्टी जैकून सूरज गष्पच झाला! त्याची बायको पुन्हा म्हणाली, ‘‘तुम्हाला जो जो भेटला तो प्रत्येकजण दुसऱ्या कुणाच्या

‘चांगल्याबद्दल, भाग्याबद्दल बोलला. तुम्ही क्त स्वतःबद्दलच विचार करत राहिलात! डुसऱ्या कुणाबद्दल विचार करायला तयारच नव्हता तुम्ही! इतकी वर्ष एकत्र नान्दलो आपण! पण कधी माझ्यासाठी एकदा दागिना तुम्ही बनवलात? खरीदलात? अचानक ‘तुम्हाला ही माळ मिळाली. पण प्रेमानं हो ब्रायकोला द्यावी, असं मनातही नाही आलं तुमच्या’ नुम्ही तर एक नंबरचे अप्पलपोटे आहात.”

सूरजने ताबडतोब माळ काढून तिच्या ‘हातात देत म्हटले, ‘‘मी हो गळ्यात घातून काव करू? तुलाच तर द्यायची मनात होतं माज्या. मुगीच नाटक करून पाहिलं ग! पण इतक्यात रागावून तू खुशाल ‘मी स्वार्थी आहे, आपलाच विचार करतो’ असा आरोप केलास माझ्यावर.”

सूरजच्या बायकोने माळ आपल्या गळ्यात खघातत्री अन्‌ त्याच्या दोन्ही पायांना हात ‘ल्लावत म्हणाली, **हो, माझीच बुद्धी कोती आहे, लहान आहे; म्हणूनच असं बोलले मी! तुमची बुद्धीच लरी मोठी, म्हणून चस्रगिरीच्या जमीनदारानं तुम्हाला माळ

दिलो. केवडं माझं पुण्य खरोखर!”

तिच्या बोलण्याने सूरजच्या भाशचर्याला पारावार राहिला नाही. आपल्या बायकोच्या तोंडची प्रशंसा ऐकून तो खरोखरच फार खूश झाला, नंतर ताबडतोब लक्ष्मणच्या घरी जाभून त्याच्या मुलीचं लग्न ठरल्याबद्दल सूरजने त्याचे अभिनन्दन केले आणि आपल्याकडून होईल. तितकी मदत करायचे कनूल केले. तिथून तो सरळ रामशास्त्रीच्या घरी गेला व त्याच्या तोंडून राजधानीत झालेल्या त्याच्या सत्काराबद्दल चौकशी करून त्याचेही अभिनन्दन केले. तेथून विराटकडे गेल्यावर त्याला दिसले की तो आपल्या विहीरीचं पाणी शेताला देत आहे, त्याचेही अभिनंदन करून सूरजने त्याच्या बिहिरीचे पाणी चाखले. आज सूरज भगदी वारादूर शोषला, दुसऱ्या दिवशी सकाळी भुठून बाहेर येतो, तो त्याला दिसले की गावचे सारे लोक त्याच्या धरासगोर भुभे आहेत! चंद्रगिरींच्या जमीनदाराकडून बक्षीस मिळालेल्या मोत्याच्या माळेबद्दलची हकिकत विचारायला आले होते ते!

कमलाचा बाप गरीब होता, बायको मेल्यावार आई आणि बाप दोन्ही भूमिका निभावत त्याने मुलीचे पालनपोषण केले. देवाने तिला पैसा दिला नव्हता, तरी सौन्दर्य मात्र भुदारपणे बहाल केले होते. सर्वजण निया मौन्दर्थाची सुप स्तुती सलत, भाषण ंदर आहोत, हे तिलाही छान कळले होते.

• तारूण्यात पदार्पण करताच तौ स्वर्गलोकात विचरु लागली. आपल्या सौन्दर्यावर मोहित होअून एकादा जमीनदार आपल्याशी लग्न करुन आपल्याला मुखात ठेवील, असे स्वप्न ती पाहू लागली. कमलाशी विवाह करायला अनेक’ युवक तयार होते. पण ते सगळे मध्यमवर्गयिच होते. त्यांना हुंडाही हवा होता, पण तिचा बाप तो द्यायला समर्थ नव्हता. ‘त्यामुळे कोणतेच स्थळ जमेना, अशा परिस्थितीत शहरात काम

करणाऱ्या बँनर्जीला कमला खूप पसन्त पडली. त्याचे आईबाप केंव्हाच मरुन गेले होते. हृ्याशिवाय लग्नाला तो तयार होता. नातेवाईकांनी तिच्या भाग्याची तारीफ केली. पण कमला मात्र खूश नव्हती. लग्नानन्तर आपल्या स्ितीत आकाश

पाताळाचे अंतर पडेल अशी स्वप्ने तिने ₹ंगवली होती आपल्या सौन्दर्याच्या बळावर आपण भुज्च स्थानावर आरुढ होजू अशी तिची अपेक्षा होती,

कमला संसार मांडावला बॅन्जो बरोबर शहरात आली. त्याचे स्वत:चे घर होते, ज्ञायची-प्यायची कमतरता नव्हती… कमलावर त्याचे फार प्रेम होते. पण कमलाचे मन मात्र अुदासच होते. तिला नेहमी कशाची तरी कमतरता वाटे. रेशमी साड्या आणि दागिने आपणाजवळ नसल्याचे तिला खटके.”

तकदा बनर्जींचा एक नातिवार्डन लग्नाचे

द्यायला त्याच्याकडे आला. या माणसाने त्याला पूर्वी रूप मदत केली होतो. बॅनर्जी कमलाला म्हणाला, “’या लग्नाला आपल्याला जायलाच”हवं.’* कमलाने.यावर काहीच भृत्साह दाखवला नाही.

ती म्हणाली, “कोणत्या तोंडाने मला “लग्नाला चल’ म्हणताय? माझा गळा ओकाबोका आहे. लोक पाहून हसायचे नाहीत? नेसायला बरौशी साडीही नाही माझ्याकडे. सगळ्यांत आपली चेष्टा कल्न घेभू मी? मौ नाही यायची. तुम्हाला हवं तर आा.’

काही न बोलता बॅनर्जी आपल्या मालका कडून कर्जानू रक्कम घेजून एक सुंदर साटी खरीदूत आला. निळ्या रंगाची ती साही फारच सुंदर दिसत होती. वाटेत चमेलीचा गजराही खरेदी कलून तो घरी आला.

नवी साडी आणि गजरा कमलाच्या हाती

देत तो म्हणाला, “कमला, कुठलाही दागिना तुझ्या सौर्न्यापुढे नगण्य आहे. हां, मला इतकं कबूल आहे की एकाद्या ठसटशौत दागिन्या- शिवाय जाणं बरं दिसणार नाही-आपण असं करु-शेजारच्या चन्द्रकान्ताकडे दागिनेच दागिने आहेत, आपण दोन-तीन दिवसात परत येभूच. तेवढ्यापुरता ती एकादा दागिना अुसना देतेका विचार.”

कमलाला ते बरे वाटले नाही; पण तिने दागिना मागितला, चन्द्रकाल्ताने दागिन्यांची पेटीच तिच्या समोर ठेवली. चन्द्रहार कमलाला सूप आवडला. दोन-तीन दिवसात तो परत करायचा वायदा करुन कमला घेबून आली. हीने तोन तासांचा प्रवास कहत दोघेजण त्यांच्या त्या नातेवाइकाकडे पोचले, पण पणा सणशाणाता शणाशा यावया होता. सकाळीच स्नान अुरकून कमलाने नवी

॥ ्न्ळ ल

साडी नेसली अन गळयात चस्द्रहार धातला. डोक्‍यात फुल्रे माळली. तशी तौ सुर होतीच, पण या साजशेंगाराते त्यात खूप भर पडली, लग्नाला आलेल्या सर्वांचे लक्ष तिने बेधून घेतसे, कमलाने हे जाणले आणि ती फारच आनन्त्दली,

लर्न झाल्यावर दुस गाय दिवशी पालि पत्नी शहरात परतले, कन्द्रकान्ताला दागिना परत करण्यासाठी कमलाने पेटी मुघडली, आणि पेटी रिकामी पाहून तौ एकदम ओरडली. चन्द्रहार नाहीसा झालेला होता! कमलाला पक्के आठवत होते, की लग्नाच्या दिवशी घातलेला हार संध्वाकाळपर्यन्त तिच्या गळ्यातच होता. संध्याकाळी स्नान करुन तो पेटीत ठेभून तिने कुलूप लावले होते.

डर

दागिना गेल्याचे जाणून करत बनर्जी. म्हणाला, त आलेल्यांपैकी दागिना कोणी चोरला, हे कसं कळणार? आता कन्द्रकान्ताला आपण कसं सांगायचं चोरीबद्दल? भापणच धोकेबाज आहोत असा आरोप करील तो आपल्यावर! आपल्यासमोर आता एकच मार्ग आहे. तो म्हणजे अगदी तसलाच एक हार खरेदी करुन तो चुपचाप तिला द्यावचा-दुसर्‍या कुणाला कढूही देता अुपयोगी नाही याबद्दल.

बनर्जी बाहेर गेला भाणि दुपार आला. त्याने मांगितले की, **मालकाकडून आणखी थोडं कर्ज घेतलं अन्‌ घर गहाण ठेवून रक्‍कम जमा केली, त्या रकमेतून आता. आपण चन्द्रहार आणायला जाअूया.’’ अर्‍्याच्न दुकानात पाहिल्यानन्तर अगदी हुबेहूब तसलाच एक हार एका दुकानात मिळाला.

त्याच दिवशी संध्याकाळो कमलाने चन्द्रकान्ताला हार परत दिला, दोन दिवसांनी तसलाने मोश्‍वरणीजा साउत रावले आणि. सर्व काम ती स्वत:च करू लागली. रिकाम्या परसात तिने भाजीपाल्याचे बी पेरले. आणि घरच्या घरी झाडू बनवून ती इतर दुकानातून विक्रीला ठेवू लागली-बॅनर्जी या सर्व कामात तिल्ला भरपूर मदत करत. असे.

पाच वर्षे अशीच निंघून’ गेली… मेहनत पडल्यामुळे कमलाचे शारौरिक तेज थोडे । कमी झाले. एक काळ असा होता की आरशासमोर मुभी राहून ती तासन्‌ तास त्यात आपलें सौन्दर्य न्वाहाळत असे. आता जोवनाबद्दनची तिची असंतु्टतेची भावना

परेच्य

‘हो नाहोशी झालो.

एके दिवशी कमला आपल्या कमाईचा ‘वैसा पेटीतून काढून मोजू लागली अन्‌ एकदम आनन्दाने ओरडली. चन्द्रहार खरोदण्यासाठी काढलेले कर्ज या रकमेतून फिटण्यासारखे होते! गहाण ठेवलेले घर सोड्वता येणार होते!

घरी आल्याबरोबर तिच्या तोंडून हो खुषखबर ऐकल्यावर बॅनर्जी म्हणाला, *‘कमला, अुसनवारी फार महागात पडते असं म्हणतात. त्या वेळच्या परिस्थितीत मी तुला हे सांगितलं असतं, तर काही फायदा झाला नसता. पण आता माझी खात्री आहे की, तू माझ्याबद्दल गैरसमज रून पणार नारीग., या आनन्दाच्या क्षणी एक सत्य मी तुला सांगणार आहे.’’

“सांगा बरं काय ते?”’ अुत्सुकतेने विचारले.

*‘चन्द्रहाराची चोरी कोणीच केली नव्हती. स्तानाला गेलीस, तेव्हा तूच विसरलीस. मी तो मुचलून लपवून ठेवला. शहरात परतल्यावर मीच तो त्या दुकानात ‘दिला. दुकानदार मित्र आहे माझा, दागिना

मलाने

खरेदी करायचं नाटक केलं मी नन्तर. खरं तर मी न आपलं धर गहाण ठेवलं अन्‌ न कुठलं कर्जेही घेतलं. आता या जमलेल्या रकमेतून तुला हवा तो दागिना खरेदी कल्या आपण.’” हसत हसतच बोलला बॅनर्जी हे सगळे.

एकदोन क्षण कमला आनन्दाने चित्कारली. पण नन्तर नवर्‍याचे दोन्ही हात आपल्या डोळयांना लावत ती म्हणाली, *“अगदीच नासमज होते मी तेंव्हा, आपल्या सौन्दर्याचा अहंकारही होता खूप, देवानं दिलेलं सौदर्य तर वयानुह्प आजही आहेच. आता त्या चमकदार दागिन्यांची अन्‌ साड्यांची काय गरज? य़ा पैशातून आपण एक छोटीशी नारळाची बाग खरीदूया, सावकाराकडची नोकरी द्या सोडून अन्‌ बागेची देखरेख्व करा किंवा एकादा व्यापार सुरु करा. भविष्यात आपल्याला पैशांची गरज आहे खूप! आपण लवकरच दोनांचे तीन बनणार आहोत.’’

बा नव्या कमलात आणि दागिना हरवण्यापूर्वीच्या कमलात बॅनर्जीला आकाश पाताळाइतका फरक जाणवला,

इ आगस्ट, १६९६ तेजी ते अनुषाबीचे शासक

आल ७००००९ ५ (११2०००. 0७ ती बनले. तेल-बिहिरोपासून मिळणाऱ्या ुत्पनातूनत्यांनी

७९४ (कळा ४), लटकत (0८०७४) २०१७, 1556. भु परजाहितासाठी आवश्क योजना बननत्या अन्‌देशाच्या

वा अभिवृद्धोसाठी, खूप प्रयतन केले, बिटतने सिंधू

कलेची ममल, करप्ट नणय शाखांमधन्या आपल्या सैनिक-तुकड्या काढून घ्यायची फळ शिळ ० हाल्छा इतिहासाचा ४भ्यास करणाऱ्या उच्छा प्रकर केल्यामुळे आपसात तहही सहजपणे घतून

‘हुशन्वेकटील सात राज्यांबदन माहिती. नाला. सेर जावेद दानंतर स्वत: बाकी सहा देशांच्या

कही पवा . लिया ररिसरात साग देश आहत स्थाना नेत्यांना ेटले व आपल्या सात देशांच्या फेशेशनची उ. ७१७१ ४७७ ७ शका त हिसट अशे म्हणतात. अतिकडे तता वरक तांबा क ला व कनक फाण्ज ‘ुनाषटेड अर्क एमिरेदन’ (वू.एई.) तफ ऐल आणिता गरा, 4५५५७ मळी गिलयूळ लना (अ > जाते. रत अलका, भुम अत कनान, म्हणवल्या माश्या करत हेल्प नि्ितीचा तिच 1९५. 5७ अलतात; शारशा, पुरव, अवृधाबी अणिफसुळेरानामक् माना, पात्रा एक औैतिहामिक निर्णय म्हणता वेईल, ४.५०, १400-00 “& क आहेत, पलबटेश्‍ अरब चार महिन्यांनंतर २ स्सेंबरला तो अमलात आला, 4: 000009 १७९ ९५७५७1१ एता वह ककेन तका आफत रबतगमत्ती गाजर *देशाबोचे शेख जावेद विन मुलतात एमिरेद्शने अध्यक्ष १७0७१०४ पाण ी ह च्च शव बिच कोक वणीपूरी ला देशांना दशिव टम अमे बा

मधाळ, अढळ: बा म्हणत असत. १८२७ च्या सृश्वातीला बिटनवरोनर

1. 44१0७ हाल हणा एकत ज्ञाता, अन्‌त्यामुळेत्यांना हे नात मिळाने होते.

१७७१७ उक ‘स्वातिक राज्यकत्यांनी जो तह मात्य वेला, त्यानुसार 44७ “दत णय ७०१ हिल आपल्या शेला तेचे ठेवू शकत असे, अमुपा्ीचे ५७७७६४… शष नावे तोफा अल्‌ लास्वान बानो दोपकाळ ह. एकत 4१४ १ १. १७५०५५५ 00७०401005 ित्दीलिते १०९) ्ातनभारसंबाळना, एमिरेटलच्या 584०० ५१५७५ (रन का फाधारी - रः ॥ अध्यक्षांचे बंधु शेख शक हे (९२८ मघे 156 ७, ४६९८. ५११॥१ ९४७४७१ असले. त्यांचे बैधुशेत्र जावेद यांनी धार्मिक नियुक्त झले. यानन्तर दर पाच बर्धानी त्यांचीच निवड

(४१०४५४०७७४ ह 1१1 उदड पाली ‘गुरूकून कि प्र्त कशन घेतली व वाळवंटी प्रदेशात होत आली आहे.

0 या री £ पवास केला. त्यांनी श्रापत्या अल्ूला असे कळवले. केडेेशन बनण्यानन्सर सात देशांनी विविध ोेत्रात आ पात सळी क, वाळवंटी अदेशात तेल- निहित लोदणाऱया विनिध तवरित पणती केलो, शिक्षण ओतायिन गुदाहरण घेथू, *ग.891- 41८014. ब्रिटिश संस्थांना त्याने मदत कराडी. तेल-जुद्योगाचो ९७? मधे तेथे केवळ (४५ शाळा होत्या, ग्यावसापिक

बत. 8… १५१0०५१७४५

त्यानी विशेष माहितो मिळवली, अन. कॉलेज किंवा विश्‍वविद्यालये नव्हतीच, आता ९१०

र प ञ खी या तेत. विहिरीच आपल्या देशाचे भविष्य भुज्वल वेक्षा अधिक शाळा आहेत, अल्‌ अमिनमधे (९७७ मधे.

निरयन कह शकती, एमिरेद्ल्‌ विश्‍वविद्यालयाचो स्थापना झाली. यात

ल्क ते… ग ___ छबढ्यातच ‘पूर्व प्रन्ठांच्या लेत’च्या स्वल्पाता जवळनवळ पेकरा हजार विदयार्थी शिक्षण चेत आहेत.

8 ७००0५ त८९ ऐता नतर 0०. 0९ यातर धाका र 4 आर ०८१७0८ छेळरॉळ/

त्वांड नियुक्ती जाली. त्यांच्या जबाबदार्‍या जास्तच जुल्े्नीव गोष्ट अशी की, त्यात काही परदेशी विद्यार्थीही

1800१९७. अ छळास. क

वाढल्या. अल्‌ अमिन धान्ताला व्यावसायिक भूमो आहेत, देशाची ८ टकके प्रजा साक्षर आहे. मध्यपूर्व ‘अनबण्यात जाले, त्यामुळे त्या ्रान्ताच्या लोकांच्या देशांपैकी बू.0.ई.ची मुलेच आसत निरोगी आहेत, जिकळकत फा री सामान जोवनात मोठेच परिवर्तन घडले, १६९६ मधे युनिसेफने ा गोष्टीला ुजोरा दिला.

ओके काळी क्षेत्रपुर गावात सपतिन्द नावाचा एक भाग्यवान माणूस रहात असे. येण्यार्‍या अतिथीचा चांगला आदर-सत्कार कशन मोठ्या प्रेमाने तो त्यांच्या गरजा भागवत असे, त्याला अगदी खात्रीपूर्वक असे बाटे की आपल्यासारखा भतिथि-सत्कार करणारा दुसरा कोणी नव्हेच!

जे कोणी अतिथि येत, तेः भरपनिन्दची बूप स्तुती करुन निघून जात, यामुळे सर्पानन्दला फारच हर्ष होई, परन्तु चांगला पाहुणचार घेून परत जाताना गोपाळ मात्र त्याला म्हणाली, ‘‘श्रीपुरच्या रंगनाथनन्तर पाहुणचाराबद्दल कुणाचं नाव घ्यायचं तुमचंच घ्यावं लागेल

श्रौपुरच्या रंगनाधला अतिथिसत्काराबद्दल पहिला नंबर ‘गोपाळने सपनिन्दचे मन ले ‘गोपाळला विचारले, “हा रंगनाथ आहे.

कोण? त्याचं खास असं वैशिष्ट्य काय?

आश्‍चर्यचकित झालेला गोपाळ म्हणाला, **ज? तुम्हाला रंगनायनदल आरंच काहो माहिती नाहीय? त्याचं वैशिष्ट्य शब्दात बांधता येणं अशक्य! तुम्ही स्वतःच एकदा श्रीपुरला जाजून आलात, की तुम्हाला त्याचं १शिष्टय कळून जाईल.

आता सर्पानन्दला रहावेना, दुसर्‍याच दिवशी निधून तो श्रीपुरला पोचला, आणि पत्ता काढून रंगनाथच्या घरी गेला,

रंगनाथचे छोटे कौलारू घर होते. तो. बाहेर कट्यांवरच. बसलेला होता. सर्पानन्दला पाहून तो त्याच्याशी बोलला; त्याची चौकशी केली. पण सर्पानन्दने खरी गोष्ट लपवूत ‘भापण हिर्‍यांचा व्यापारी असल्या” चे सांगितले. ‘तुम्हाला हिरे विकायचे असतील तर. शंभुनाथच्या घरी जा. तुमचा जास्तीत लाभ

(जल ण्या नतका सी

बळा असं पाहतोल”ते; हिर्‍यांची चांगली किंमत मिळेल तुम्हाला, हिर्‍्यांची पारख त्यांच्याइतकी कोणालाच नसेल.’’ रंगनाथने सह्या दिला.

सपातिन्दने ताबडतोब विचारले, * पण मी तुमचा अतिथि म्हणून रहायचं म्हटलं तर काही हरकत नाही ना?’’ *‘महाराज, तुम्ही तर फार ‘मोठे’ वाटताय! मी आपला आहे एक गरोज माणूस! तुमचा पाहुणचार रौतसरर करू शकणार नाही मो!’’ आपली असमर्थता प्रकट करत रंगनाथ म्हणाला, *माझो तर तुमच्याच घरो रहायची इच्छा आहे. पण आता तुम्हालाच पसन्त. नसेल तर तसं सांगा; मो शंभुनाथकडे जाजून राहोन, रंगनाथने आता ताबडतोब सरपानिन्दला थरात. बोलावून परसात घेजून जाजून पाय धुवायला पाणी दिले. थोड्याच वेळात

रंगनाथच्या बायकोने जेवणाची व्यवस्था केली. जेवणात पक्कान्न नसले तरी बाकीचे पदार्थ चवदार होते.

भोजनानन्तर सर्पानन्दने शंभुनाथकडे जायची इच्छा दर्शवली, परन्तु त्याला अडवत रंगनाथ म्हणाला, “तुम्हाला माझ्या घरी रहायचंय ना; मग आज माझ्या घरीच पाहुणचार होईल तुमचा. नंतरच कुठं जायचं असेल तिथं जा तुम्ही.

सारा दिवस तिथे कसा काढावा हे कळेना सर्पातिन्दला. त्याच्या मतात आले, *‘रंगनाथचा पाहुणचार अगदी साधाच तर्‌ दिसतोय! मी आपल्या घडी आलेल्या पाहुण्यांसाठी पक्तात्न॑ बनवतो आणि प्रेमानं खायला धालतो. मग गोपाळला या रंगनाथचाच अतिथिसत्त्कार सर्वोत्तम का वाटला बरं?’’ अशा विचारात तो मग्न असतानाच रंगनाथच्या कुटुंबातील, सर्बनण

तेथे आले. त्यात रंगनाथची बायको, मुले अन्‌ भागूही होता.

त्या सर्वानी सपनिन्दकडे कषेत्रपुरबदरल माहिती. विचारली त्याने सांगितलेली माहिती नीट. लक्ष देंभूल ऐकली. बोलता-बोलता सरपतिन्दला संगीताचे ज्ञान असल्याचे त्यांनी जाणले. लगेच खूप आग्रह करून त्यांनी त्याला दोन, गांणीही गायला लावली. त्या दिवसापर्यन्त कधीच, कोणी सर्पानन्दचे बोलणे लक्षपूर्वक ऐकून घेतले नव्हते, त्याची चौकशी करून कोणी गाणी म्हणायला लावले नव्हते की त्याच्या संगीताच्या जानाची तारीफ ही केली नव्हती, त्यामुळे रंगनाथच्या कुटुंबीयांचे स्तुतिपूर्ण बोलणे ऐकून तो प्रसन्न झाला.

अतिधि-सत्त्कार

म्हणजे केवळ

१

चुकले.

विचारून घेतले. रंगनाथ स्वतः चित्रकार

“पाहुण्याला पोटभर खायना डी ह £: इतकाच नव्हे. त्याचे जोलणे श्रद्धापूर्वक ऐकले पाहिजे, त्याला जपली विद्वत्ता प्रकट करायला वाव द्यायला पाहिजे. हेच तर खरे आतिथ्य! सर्पानन्दला हे सर्व मनोमन कळून

यानन्तर त्यानेही रंगनाथच्या कुटुम्बीयांचो वैशिष्टये त्यांच्याकडून जाणून , त्याच्या प्रश्‍नाला अत्तर देताना रंगनाथ म्हणाला, *‘आमच्या गावात. खूपशी जुनी देवळे आहेत, फळबागा एक किल्लाही आहे या.

गावात, तुमची बघायचो इच्छा असेल तेर.

माझी मुलं आणतोल फिरवून तुम्हाला! पण तुम्ही नक्की दमून जाल खूप! चालावं लागेल ‘ना बरंच!

माव फिलून पहायचा सर्पानन्दचा अदेश नव्हताच. त्यामुळे दमल्याचा बहाणा करून त्याने ते टाळले अन्‌ कुटुम्बातले कोणकोण कोणकोणत्या विषयात परवोण आहे हे

होता; चांगली चित्रे काढू शकत असे तो, त्याची बायको छान गायची, भाअू कविता करायचा अन्‌ मुलं मातीची सुन्दर जेळणी चनवत अशी माहितो मिळून त्याला बरे * सर्वांची कला योडीथोडी आपल्याला पहायला आवडेल असे सर्पानन्दने सुचवताच, ते टाळण्याच्या अुह्ेशाने रंगनाथ म्हणाला, “तुम्ही दमला आहातं ना; तेंव्हा आत्ता. तुम्हाला त्रास नको. आज पूर्ण विश्रान्ती

च्या.

र“.

तरीही सपतिन्दने आग्रह केल्यावर रंगनाथ म्हणाला, “आमच्या घरातल्या सर्वांना फार आवडलात तुम्ही. आमची इच्छा आहे की, तुम्ही आणखी काही दिवस आमच्याकडे रहावं. मग रोज आम्ही तुम्हाला आपलो कला दाखवू. जोपर्यन्त हा सारा कार्यक्रम पुरा होत नाही, तोपर्यन्त तुम्हाला रहाबं लागेल नामच्याकडे.’’ सपनिन्दला त्याच्या या प्रस्तावामुळे आनन्द वाटला. स्वतःच्या बाबत पाहुण्याला माहिती करून देण्यासाठी त्याच्याशी कसे वागावे हे त्याला समजले. त्याने आता ठरवले की, यापुढे आपणही आपल्या पाहुण्यांना स्वतःबद्दल आपणहोअून काहो सांगायचे नाहो. घरी आल्या अतिथिला दोन-तीन दिवस आपल्या घरी ठेवून घेण्यासाठी कसे प्रामाणिक आणि तत्पर असायला हवे, हेही त्याला समजले; ‘अतिथि

केंन्हा एकदा परत जातोय’ अशी प्रतीक्षा करणे योग्य नव्हे.

रात्रीच्या जेवणात सर्पानन्दला आवडणार्‍या भाज्या रंगनाथच्या बायकोने अनवल्या. दुपारच्या गप्पांमधे मोठ्या चातुर्याने तिने त्याची आवड जाणून घेतली होती.

जेवणानन्तर सर्वांनी थोडा वेळ गप्पा मारल्या, नन्तर सर्पानन्दला. एका खोलीत घेबून जाभून रंगनाथने विचारले, ‘*तृभतची काही भपुरी इच्छा असेल तर रांगा, मी पुरौ करोन तो.”

हो तर अगदीचं अशक्य गोष्ट झाली! कारण रंगनाथ सामान्य असून सपातिन्द चांगला गबर माणूस! तो काय सर्पनिन्दची इच्छा पुरी करणार! तेव्हा त्याला चांगला घडा शिकवयच्या भुद्देशाने सर्पानिन्द म्हणाला, ‘‘असं बोलणं बरं नाही दिसत

तुम्हाला! तुम्ही पुरो करू शकणार नाही, अशो इच्छा मी का व्यक्त केली, असं वाटेल मला शेवटी! अन्‌ तुम्हालाही वाईट वाटेलच ना? कोणीही आपलं सामर्थ्य पाहूनच वचन द्यावं, हे योग्य नव्हे का?”

“तुमचं बोलणं शंभर टळे खरं आहे. तुमची इच्छा पुरी करू शकेन अशी खात्री असल्यामुळेच ती विचारायचं धाडस केलं मी, तेन्हा अगंदी नेःसंकोचपणे बोला.”

“हेवलोकात पोचून अप्सरांचं मृत्य पहायची इच्छा आहे माझी!” रंगनाथ ती पुरी करू शकणार नाही, असे दर्शवण्याच्या स्वरात सर्पानन्दने इच्छा व्यक्त केली.

क्‍लंगाकडे बोट दाखवत रंगनाथ म्हणाला, ‘ आता जरा आराम करा. तुमचो इच्छा नक्की पुरी होईल.” अन्‌ तो त्या

श्

खोलोतून बाहेर पडला. टप

पलंगावर पडल्यावर सरपनिन्दला दुसर्‍याच क्षणी झोप लागलो. त्याला एक स्वप्न पडले.. स्वप्नात तो देवलोकात पोचला अन्‌ त्याने तिथे अप्सरांचे तृत्य पाहिले. दुसर्‍या दिवशी जाग आल्यावर तो खूप संतृष्ट दिसत होता. रंगनाथजवळ कृतज्ञता व्यक्त करून, आपण बरोबर स्वप्न कसे पहू शकलो याबद्दल त्याने विचारले, ‘‘ते स्वप्न खरंच होतं’’ असे म्हणून रंगनाथने त्याला खरो गोष्ट सांगितली.

रंगनाथकडे एकदा एक अतिथि आला. तो पाहूशचारावर फार खश झाला आणि म्हणाला,. ‘‘पुत्रा, मी तपोसम्पन्न आहे, आपल्या तपस्येचा एक भाग कुणाला तरी अर्पण करावचो माझी तोवर इच्छा आहे. तो आग एकाद्या भूत माणसाला द्यायचं मौ ठरवलं होतं. आज लायक माणूस भेटलाय मला. आजपासून रोज तुझी एक इच्छा-ती ‘किती असाध्य असली तरी नळी पूर्ण होईत. धा वराने असर्याद संपत्तीचा वारस बनून अशाच प्रकारे अतिथि-सत्कार करत राहून सुखी हो.’’

१तपस्व्याच्या बोलण्यावर जराही ने दर्शवता रंगनाथ म्हणाला, “* टी आपण माझ्या घरी आलात हे माझं सौभाग्य,& आपण देअू केलेला वर फार प क आहे. इच्छा हो. मनाशी संबंधित मनावर ताबा ठेवणं कठोण! त्यामुळे वराचा? दुरूपयोग करून कदाचित मौ अनेकांना त्रासच देईन, त्यांना. दु:खो करोन. आपणा-* सारख्या इन्द्रिय-निग्रहीनाच वर. योग्य

शेक

होणार. माझ्यासारल्या सामान्य माणसांना तो योग्य नव्हे.’’* अतिथि म्हणाला, *“मग रोज तुझ्याकडे शंभर सोन्याच्या मोहोरा बर्षाव्यात असा आशिर्वाद देभू का?”

**मला इतक सोनं मुळीच नको. स्वत: झेतात खपून जेवड मिळेल, तेवढंच असावं माणसाजवळ, त्यातून त्यानं गुजराण करावी. मो पाहुणचार केला. तर तोहो त्याच पैशांतून करावा. मला तुमचा हा वरही नको,’’

“मग अतिथोची इच्छा पुरी करायचा वर देअ्‌ का? जसं सोनं, चांदी जवाहिर बगैरे?’’ अतिथीने विचारले.

*‘वण मला आपल्या परिश्रमांचं म्हणून ‘फळ प्राप्त होणार नाही ना. तेंव्हा अतिथीना संतुष्ट करायचा वर द्या मला.” रंगताथ म्हणाला.

*‘अतिथौंना संतुष्ट करायचं असेल, तर धन, वस्तु अन्‌ वाहनांची गरज पडेल ना?’’ अतिथीने विचारले.

“मो तसं केलं, तर लोक माझ्याकडून

घ्यायला न येता दान घ्यायला येतील. भी ‘दाती’ बनू इच्छित नाही. माझी तर इच्छा आहे की दूरदूर अंतरावरून

माझ्याकडे येणारांना मी आश्रय देअून त्यांचा पाहुणचार करू शकावं, इच्छांचा मनाशी संबंध आहे नं? मन तृप्त करावं अशी शक्ति द्या मला.” रंगनाथने मागणी केली.

रंगनाथची इच्छा आता तपस्व्याला नीर कळली. तो म्हणाला, “जे स्वत: होजून तुझ्याकडे येतील, त्यांचाच फक्त पाहुणचार करत जा, दिवसातून फक्त एकदाच तश्या अतिथीची इच्छा पूर्ण होईल, अन्‌ तीही रात्री झोपेत! त्यामुळे त्याचं मन पूर्णतः तृप्त होईन. 0 नऱहापागल रगलाय व्यापमाणेच अतिथिसत्कार करत राहिला. … …. ५

ही सर्व हकिकत ऐकल्यावर सेपलिन्दच्या सर्व शंका नाहीशा झाल्या, स्वत:ची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी रंगनाथ त्या शक्तीचा अुपयोग करत नाही, हे त्याला समजले, अतिथीच्या फक्त शरीरालाच तर मनालाही संतृष्ट करण्याचा त्याचा प्रयत्न असतो; म्हणूनच गोपाळने रंगनाथची मोठी स्तुती करूने स्वत: जाून त्याला भेटायला सुचवले. घरी परल्यावर सर्पानस्दने स्वतःचोही वागणुक बदलली.

उ्नावराचा स्वभाव

लारायण तुकताच काशीयातरा कलून आला. गावच्या चावडीवर लोकांना आपले अनुभव शांगता | तो म्हणाला, ‘‘बात्रेत मल्ला दोन पांगळी माणस भेटली. मो जिथे राहिलो होतो, तिये त्यांपैकी एकाना भो जेवन दिलं अन्‌ बर थोडे पैसेही दिले. दुसऱया अपंगालाही मौ भरपूर मदत केली.

याेहून परत येत असताना मला प्रथम तो दुसरा अपंग दिसला. थी पहिलं, की तो एका आवमाची स्थापना करून क्कपिवेषात माळ अन्‌ कमंडलू घेमून तिथे बसलेला होता. मला पाहूनही त्याने न पाहिल्याचे सोंग केलं. त्याचे सिष्य त्याची स्तुति कर्त लोकांना त्याचं महात्म्य सांगून त्यांच्याकडून वैसे भुकळत होते.

तसाच पुढे नेल्यावर काही अंतरावर भला तो पहिला अपगही दिसला. मला ताबडतोब ओळलून मी रहात असलेल्या जागी तो आला अन्‌ माझी लहानमोठी कामं करत राहिला. माझ्याबहून त्यानं भूप आदरभावना दर्शवली. पण मला हे समजत नाहीय की, दोघांच्या वागणुकीत इतका फरक का?”

त्याची शंका दूर करत गावप्रभुख म्हणाला, ‘*तारायण, कुच्याला ल्रायला घालून पहा; तो तुमच्या अंगावर एकादी माशीही बसू देणार नाहो! त्याचप्रमाणे एकार्या मांजराला दूध पाजून पहा; ते तुमच्याचकगून स्वत:ची तेवा करूत घेईल. कुष्षा आपल्याला खायला पालणाराला भरवतापेक्षा महत्वाचा समजतो, पण मांजर मात स्वतलाच भगवान मातत! काशीयाणेत तुला प्रथम भेटलेला अपंग कु्यांसारखा अन्‌ दुसरा मांजरासारका भाहे, दोषांती आपापला स्वभाव दाखदूत दिला. माणूसही एक प्राशीच-मावरच ! पण ‘विार करण्याच्या विशेष शक्तीमुळे तो जनाबरांयेक्षा निराळा असतो. तरीही काहोजण आपला ननाबर- त्वभाव वाकत रहातात,

अध साम्राज्याच्या राजघानीचे नगर अुद्याने वाढवले अन्‌ तो अधिक मजबूतही बनवला. आणि खूप लगडलेल्या फलवृक्षांनी पुरेपूर त्यावेळी किल्ल्याला सत्तर बुरूज अन्‌ ‘बौसष्ट अरलेले होते, नगरातील प्रजेलाही निसर्गाचे दरवाजे होते.

त्यामुळेच त्यांनी राजमार्ग नन्दवंशीय राजे मगधवर शासत करत

बाजूंना दाट छाया असत. किशोरवयीन चन्द्रगु्तच्या मातेचा द्वेणारे फुले अन्‌ फळांचे वृक्ष लावून नौट नन्दवंशौयांनी अपमान केल्यामुळे तो बाढवले होते. नगरात पाहू तेथे सुगन्धी . नन्दवंशाच्या विरोधात भुभा राहिला. फुलेच फुले असत. या फुलांमुळेच नगराच्या * नन्दराजांनी चन्दगुपला तण तची आजा एक्का भागाचे नाव ‘कुसुमपुर’ आपल्या शिपायांना दिली. त्यांला शप कडक ‘ल्लातही तेथे पाटल-पृष्पे जास्त प्रमाणात शिक्षा द्यायचा त्यांचा विचार. होता. . पेण असल्याने या राजधानीच्या नगराचे जन्दगुप्त त्यांच्या हाती लगला नाही. सार्थक असे “पाटलीपुत्र नाव पडले स्वतःला वाचवून तो नगसरंबाहेर निघून हेते. गेला, $ गंगा ब सोन नद्यांच्या संगमावर विश्वविजेता बनण्याचे स्वप्न अंगून जवळजवळ दोन हजार वर्षापूर्वी जजातशवू ग्रीक सम्राट अलेक्झांडरने भारतावर आक्रमण “नावाच्या राजाने किल्ला बांधला. दोन केले, तेंव्हाच मगधमधे या घडामोडी.’चालू ने त्याचे झाल्या. चत्द्रगुप्त निर्भयपणे त्याच्या समोर.

द

गेला व त्यांच्या आक्रमणाला त्याने विरोध

केला, _ त्यांची तिर्भत्सता केली. अलेक्झाडेरंनेही वत्द्रगुपतला कैद करायची आज्ञा दिली. घोडेस्वार सैनिकांच्या पाठलागापासून स्वतःला वाचवून चन्द्रगुप्त तेथूनही पळाला,

असा धाडसी. व अदृंड स्वभावाचा चन्दगुप् नंतर मगधच्या सिंहासनावर कसा काय बसू शकला? न्ह्ृगुप्त व चाणक्य यांच्या युतीमुळे, एकमेकाच्या मदतीमुळे जशी काही वायुते अग्नीला शाथ द्यावी, तसा परिणाम घडला, चाणक्य नंदवंशीय धनानन्दकडून अपमानित झाल्यामुळे त्यानेही नन्दवंशाचा नायनाट करायची शपथ घेतली. हे एकच एक ध्येय समोर ठेवून त्याने आपले घरदार सोडले. याच काळात त्याची चन्दरगुझतभी भेट

शड

झाली. य 0. घ्येय एकच होते - ते म्हणजे नन्दवंश मुध्वस्त करणे. कन्दगु्च्या धैर्य- साहमाला वाण्याच्या विद्येने, विवेकाने मार्गदर्शन केले. जंगलाच्या मध्यावर त्यांनो सैन्य जमवायला आणि त्यांना युठविद्या शिकवायला सुरुवात केली. नंतर अचानक मगधवर हल्ला करून जनतेचा विश्‍वास अगोदरच घालवून बसलेल्या धनानन्दला राज्यातून घालवून देअून सिंहासन हस्तगत केले. चाणक्य राज्याचा प्रधान व चन्दवगुप्त राजा बनला. मगध राजभवनातच चन्दगुप्तचो माता मुरा हिचा अपमान झालेला होता. तिची प्रतिष्ठा तिला परत मिळवून देण्यासाठी त्याने तिच्या नावावरून मौर्य वैश स्थापन केला,

इतके सारे घडेपर्यन्त अलेक्झांडरचा मृत्यु झालेला होता. तरी ग्रीक सामाज्यांचा अगोदरच पंजानपर्यन्त विस्तार झालेला होता. आपले तैन्य त्यांच्या सोमेपर्यन्त घेजून जाजून नन्द्रगुप्तने काही मांडलिक राजांचा पराभव केला आणि त्यांची राज्ये हिरावून घेतली. त्यावेळी त्यांचा शासनभार अलेक्झांडरचा स्रेनापती सेल्यूकस हा संभाळत होता. चन्दरगुप्तच्या हल्ल्याची वार्ता कळल्यावर तो बोमहून परत आला. आपली गेलेली राज्ये परत मिळवण्यासाठी त्याने अन्दगगुप्तशो लढाई सुरू केली. मगघ सैन्याने जहा सेयोस गोऊ सैन्याचा वाड दिले, लेव्हा सेल्यूकसला नन्हगुप्रशी हातमिळवणी करावी लागली. त्याने आपली कन्या हेलन हिचा विवाहही नन्दृगुप्तशी करून दिला.

‘यानन्तर चन्दरगृपत ने मात्व, गुर्जर, सौराष्ट्र

चांदोबा

इ. प्रान्तांवर एकएक करून आपले आधिपत्य जमवले आणि आपले राज्य क्स्तारित केले. *केवेकी व शक्तिशाली सम्नाट’ म्हणून तो प्रसिढोस आला.

अन्दरगुस्ननंतर त्याचा पुत्र निंदुसार मगघच्या सिंहासनावर बसला. कठोर ‘परिबम करून त्याने पित्याची संपत्ती वाढवली आणि सुस्थिर रूपात स्थापन झालेल्या शांततेचे दक्षतेने संरक्षण केले, बिस्दुसारच्या मुख्य परगण्यांची परधान नगरे बनलो तक्षशिला व भर्रपिनी

‘निन्दुसारच्या शासनकाळात एकदा एक बाहाण पाटलोपुतमे भाला.

‘तिंहदारी पोचून ब्राह्मणाने शिपायांजवळ राजदर्शनाची इच्छा व्यक्त केली. ब्ाह्मणाकडे आपादमस्तक पाहून ‘पहारेकर्‍यांनी त्याचो टिंगल करत विचारले, अपण कोणत्या राज्याचे महाराजे आहात ‘आपल्याबरोबरचो हो महाराणो कोण? स्वतः ‘साजानेच यांचे स्वागत करायला हवे काय?’’ ब्राह्मण विनयाने ओल्लला, *‘आबांनो, मो आपला एक खेडवळ माणूस आहे. पण भला राजाला ताबडतोब भेटायचे आहे. कृपा करून मदत करा मला. आत्ता मदत केलीत, तर तुमच भविष्य भुजळून जाईल. त्याचे बोलणे ऐकून पहारेकरी विचारात पडले. त्यांच्या बाजूला भुभी असलेली तरुणी अत्यंत सौन्दर्यवतो व गंभोर दिसत होती. पहारेकऱ्यांच्या सरदाराने ब्राह्मणाला त्याच्या इच्छेचे कारण विचारले. “हो अत्यंत गुप्त गोष्ट आहे. ती मौ

आंजोचा

महाराजानाच सांगू शकेन.’’ बौहाण अुत्तरला.

सरदार बोलला, ‘जो!काही अुद्दे असेल, तो तजभेीपूर्वी मल्ह्याला सांगावा लागेल.”

यावर ब्राह्मण काही बोलणार, इतक्यात आतून घोड्याच्या टापांचा! आवाज येभृ लागला. राजभवनातून घोड्यावरून कोणी बाहेर येत होते, हे स्पष्टच होते.

*बाजूला व्हा, बाजूला व्हा’ म्हणत एका पहारेकर्‍्याने ब्राह्मणाला मागे ढकलले. तो मागे आपल्या कन्येवर आदळल्यामुळे तीही खाली पडली. इतक्यात घोड्यावरून येणार्‍या खुद्द जातेच लगास खेचून घोडा थांबवला. पहारेकर्‍यांनी राजाला प्रणाम केले. त्यांच्यावर नाराज होत राजाने खाली

शष

बडलेल्या ब्राह्मणाकडे व त्याच्या कन्येकडे वाहिले. हळूहळू बुठ्त ब्राह्मण कापर्‍या कवाजात बोलला, “महाराज यात या बिचाऱ्या पहारेकऱ्यांची काहीच चूक नाहीय, औ त्यांना ‘आपले दर्शन कसे होईल’ याबद्दल विचारत होतो अन्‌ इतक्यात आपण इथे आलात!”

राजाने भेटीचे कारण विचारताच ब्राहमण ‘विनयाने म्हणाला, *‘ती एक गप्त गोष्ट आहे. आपल्याला एकान्तातच सांगेन.

इतकयात ब्राह्मणकन्येनेही मुठून राजाला प्रणाम केला. तिचे केस विस्कटलेले व वसन मळलेले असले तरी ती अतिशय सुन्दर व मनोहर दिसत होती. राजा घोड्यावरून भ्रुतरला आणि लगाम जवळच्या श्षिपायाहाती देत ब्याह्मणाला आपल्या मागोमाग येण्याची खूश करुन तो आत जाभू लागला. कन्वेसह बाह्मण राजामागोमाग ‘एका विशाल दालनात पोचला. तेथील एका आस्ननावर बसत राजा म्हणाला, *‘सांगा काय सांगायचंब ते ब्याह्मणवर !’’

‘पुन्हा राजाला प्रणाम करत ब्राह्मण म्हणाला, ‘‘माझ्या बोलण्यात काही ‘विचित्रपणा व अविवेक वाटला तर आपण मला क्षमा करावी, मी इथे केवळ त्या ‘बिघात्याचा दुत म्हणून आलो आहे. माझी ही कत्या शैशवावस्थेत असताना एक सांधुबांबा माझ्याकडे आले. हिला आशिर्वाद देत, ‘ वयात जली की ही महाराणी ‘अनेल’’ असे म्हणून ते निघून गेले, आता माझ्या सारख्या दरिद्री ब्राह्मणाची कन्या महाराणी कशी बनणार? ही केवळ एक

1:

चेष्टाच असावी असं वाढून मी तिकडे लक्ष दिलं नाही. हो वयात येताच मी तिच्यासाठी क्‍रसंशोधन सुरू केलं. त्यावेळीं ज्योतिष्यांनी जहा तिज शब्सेवणटली पहिली, गेल्हा त्यांना अतिशय आश्‍चर्य वाटलं ! त्यांनी बेघडक सांगून टाकले की - ही मुवती नक्ती महाराणीच बनणार!’’

ब्राह्मणाचे कथन ऐकून राजाने आश्‍चयनि मुलीकडे पहाताच तिने पुन्हा लज्ञेने मान खाली घातली.

ाह्मण पुढे बोलू लागला; “महाराज, मला माहौत असणारे आपण अँंकरेच *महाराजा’ आहात, म्हणून मी इथे आलोय. मला वाटतंय की आपल्या या दर्शन आग्यामागे विधात्याचा अदृश्य हस्त आहे. मला समजत नाहीय, की त्यावेळी आपणच

घोड्यावर नसता, तर माझं काय झालं असते! मौ आता आपली ही कन्या सुभद्रा आपल्या हवाली करतोथ. कृपा करून तिचा स्वीकार करा,”

“माझ्या कितीतरी राण्या आहेत. आपल्या म्हणण्याप्रमाणे मी हिच्याशी विवाह केला, तरी हो ‘महाराणी’ कशी काय बनणार?” राजाने शंका व्यक्त केली.

बाह्मण बोलला, ‘‘मला काहीच माहीत नाही. विधात्याच्या मनात असेल, ते घडेल,’’

राजाने हसत ब्राह्मणपूत्रीकडे पाहिले. सेवकाला पाठवून अंतःपुराच्या प्रमुख परिचारिकेला बोलावून घेअून तो तिला म्हणाला, मी परत येईपर्यल्त या युवतीची नौट काळजी घे. त्यात काही. कसर रहाता कामा नये.”

परिचारिका तरुणोजवळ गेलो आणि राजा राजवाड्याबाहेर निघून गेला. आता. तिथून निघायच्या तयारीत्त असलेल्या पित्याकडे अधुपूर्ण नेवांनी पहात सुभद्राने एकवार हाक मारली, ‘तात&!”

“मी आपलं कर्तव्य पार पाडलंय पृत्री! जाता मी इथं रहाणं बरं नव्हे. पिता म्हणून माझा धर्म निभावलाय मी! आता चल्ललो” बाह्मण बोलला.

दुखभरत्या आवाजात सुभद्रा बोलली, *‘मला सोडून जाजू नका तात!

'’असं नको म्हणू सुभद्रा! मुलीचं घर माहेर नव्हे, सासर असतं बरं! तिचा विवाह योग्य व्यक्तीशी करून देणं, एवढच मातापित्याचं कर्तव्य भसतं! अन्‌ मग कल्या परकी होते त्यांना. पत्नी बनल्यानंतर तिचं इतकंच कर्तव्य असतं की आपल्या परिवारातल्या कृणाला कसली आच लागू न देणं ! लक्षात ठेव की, इये तू एकटी ताहीस. विधाता तुज््याबरोबर सदैव आहे. धये. त्यानंच तुला पोचवलंयं. तो सदासर्वकाळ तुझं रक्षण करील, दु!ख नको करूस आह्यणाने मुलीचे सान्त्वन केले. एकदा हव्यपूर्वक तिच्याकडे पाहून तो भवनाबाहेर पला. गाधण यचलर तसले तरो वितशतेने तो तेथून निघून गेला.

हिता गेल्या दिशेकडे पहात कळवळून रडणाऱ्या सुभदेला हळूच धरून परिचारिका भवनात घेअून गेली.

तिला पाहून अंतःपुरात हाहाःकार झाला, राष्यांच्या दासी एकमेकोंथो कुजबुजू लागल्या.

‘हिचं मौत्दर्य पाहन लरंच वाटत नाहीं,

आंदोचा

‘की ही एका दरिद्री आह्यणाचो कन्या असेल! कोणी राजकुमारोच वेषांतर करून आलो असावीस वाटतंय.’* एक दासी बोलली.

“महाराजांनी हिच्याशी विवाह केला, तर ते नक्कीच इतर राण्यांना विसरून

‘जातोल, यात संशयच नाही.’’ आणखी एक दासी बोलली,

तौनही राण्या दासींचे बोलणे लपून ऐकत ‘होत्या. हेव्याने जळत त्या अुठून आपापल्या महालात निघून गेल्या.

मुख्य परिचारिकेने सुभद्रेला एक विशाल महान दाखवला. तिच्या भाजनाची व्यवस्था करून तिला नवी वस््रेही आणून दिली.

दुसच्या दिवशी भल्या सकाळीच निन्दुसार राजमहालाबाहेर पडला, राज्याच्या ‘सौमाप्रात्तात काहो मांडलिकांनो केलेल्या बंडाचा बोमोड करण्यासाठी तो ससैन्य तेथे ‘बोबला. हे कास पुरे होताहोता दोन महिने लागले. राजा परतेपर्यन्त त्या परिचारिकेने सुंभद्रेच्या आवश्यक सुखसोयीकडे नीट लक्ष पुरवले. परन्तु परत आल्यावरही जेव्हा त्याने निच काहोच विचारपूस केली ताटी, तेजा ‘तिने ओळखले की, राजा तिला अजिबात विसरूनच गेलाय.

“राजाने सुभद्रेशी विवाह केला, तर तो आपल्याला विसरून जाईल’ असे राण्यांच्या मनात आले. तिच्या प्रेमात बुडून तो आपली मुळीच पर्वा करणार नाहो, असे वाटून त्यांनी

‘राजा सुभद्रेला विसल्नच जाई’ अशा नुषायाचो योजना केली. मात्त्रिकांना बोलावून घेजून त्या तिच्यावर मंत्रतंत्रांचा वोग करवू लागल्या.

आंदोबा

प्रोत्साहनाने आता प्रमुख चारिकेचीही सुभद्रेचा भपमान करण्यापरयन्त मजल पोचली. राष्यांची नखे कापण्याचे काम तिच्याबर सोपवले गेले. त्याही बहाणे कहून तिचा अपमान कळू लागल्या, तिची चेष्टामस्करी करू लागल्या, आपलं काम नीट करत नाही असे म्हणू लागल्या, त्या तिला टोमणे मारत, अग तू तर दरिद्री कुट॒म्बात जन्मलीस, एक गाह्यमणक्या असून राजाशी. विवाहाचं स्वप्न कहातेस होय? तुझे सगळे प्रयत्न विफलच होणार बरं का ! अजूनही वेळ गेली नाहीय; मुकाट्यानं राजवाडा सोडून आपल्या पित्याकडे जा निघून. राजाला तू आवडत नाहीस हे तर आता ओळखलंच असशील. म्हणूनच तर युढावरून आल्याबर ते तुला भेटलेही नाहीत. तुं नावही काढलं नाही त्यांनी !’ सुभे

दश

बिचारीने सगळे मुकाट्याने सहन केले. आपना ्राश्ष कोणाला सांगायचा प्रयत्नही तिने केला. नाही, ‘विघाता तुझ्याबरोबर आहे’ हे पित्याचे शब्द तिने चांगले लक्षात ठेवले होते. त्यामुळेच राण्यांच्या अपमानाला काही भुत्तर न द्यायचे आणि गप्प राहून विधात्याच्या निर्णयाची वाट पहायचे ठरवले तिने, काळ जात राहिला, पण तिने जणू आपले तोंड शिवून घेतले होते, दोन वर्षे अशीच निघून गेलो.

एके दिवशी अुद्यानात हिंडताना राजाच्या पायात काटा मोडला. जवळच्या आसनावर बसून त्याने टाळी वाजवली. एक सेवक धावत तिथे आला,

राजा म्हणाला, ‘‘पायोतला काटा काढायला न्हाव्याला बोलावून आण.” या कामात न्हाबी हुशार असतात, पण नेमका त्या बेळी कोणी न्हावी राजवाड्यात ताच, समोर भुभ्या असलेल्या तुभद्रेला पाहून सेवक म्हणाला, ‘*महाराजांच्या पायात घुसलेला काटा काढून ये.’’

सुभद्रा घाबरतच राजाजवळ पोचली. त्याच्या पायांजवळ जमिनीवर बसून सहजपणे तिने काटा काढून टाकला.

राजा म्हणाला, *‘तुला पूर्वी राजवाड्यात कधी कुठे पाहिल्यासारखं नाही वाटत!” मुभद्रेने काहीच अुत्तर दिले नाही. पण तिच्या डोळ्यातून अधू मात्र वाहू लागले. राजाने विचारले, “केव्हापासून रहात आहेस इथे?” ज्या दिवशी माझ्या तातांनी मला. आपल्या हवाली केलं, त्या दिवसापासून महाराज!’’ बाहेर पडणारं आपलं दुःख आवरायचा प्रयत्न करत सुभद्रा अुत्तरलौ.. राजाने तिच्याकडे एकदा त्क्षपूर्बक पाहिले आणि अचानक विजेसारखी त्याच्या स्मृतिपटलावर आठवण जागृत झाली. त्या प्रमुख परिचारिकेचा त्याला अतिशय राग आला. त्याला स्वत:चाही राग आला. जरा शान्त झाल्यावर तो सुभदरेला म्हणाला, “‘जुशौर झाला तो झालाच. पण तुझ्यावरचा अन्याय ताबडतोब संपवायला हवा. आज सूर्यास्तापूर्वी च मो विवाह करीन तुझ्याशी. ताबडतोब मन्त्र्यांना व पुरोहितांना बोलावून घेभून राजाने त्यांना विवाहाची आवश्यक ती तयारी करायची आज्ञा दिली,

रात्रीची वेळ. सर्वत्र दाट काळोख पसरलेला. पदांचे ओरडणे वाताबरण ‘जास्तच भयानक ते आणि निर्मनुष्य अशा त्या मसणवटीत राजा विक्रम पुन्हा त्या झाडापाशी पोचला. झाडावरील प्रेत भुतरवून त्याने ते आपल्या खाद्यावर लादले अन्‌ तो परत स्मशञानाची वाट चालू लागला. तेंव्हा प्रेतातला वेताळ बो? हन पार ज्ञेलत आहेस, ते मला कळत नाहीय, तुला माहीतच आहे की हे जग मोठं विचिष आहे, इथे केवळ योगविद्याधुरस्धर नव्हे, तर जाणणारे, कुद भक्तीवर ताबा तान्त्रिकही कधी कधी आपल्या अजब शक्ती प्रदर्शित करत असतात. त्यांना मिळत असलेली सफलता पाहून अंसू-वाटतं की, त्यांना काहीही करणं शक्‍य असते. पण आश्‍चर्य असं की त्यातले काहीजण आपल्या

वेताळ कथा ।

वैयक्तिक अडचणींचा मार्ग शोधण्यात असफल सोडवण्यासाठी एकाद्या जातात. तुला हे विचित्र नाही वाटत? तुझ्या बाबतीतही मला असं

वाटतंय की अशा कोणी वा तान्विक तुझ्या आश्रयाक्ा आला असावा अन्‌ त्याची इच्छा पूर्ण करण्यात मध्या तू गुंतलेला आहेस, खर सांग, तू अशी कसली जबाबदारी स्वीकारली आहेस? वेळ पडली तर योगी

जनतेला मदत करून त्याद्वारे मुक्ति मिळवण्याचा भुदेश बाळगतो, पण तांत्रिक कीर्तो अन्‌ अधिकाराची लालूच दाखवून प्रजेला पथश्रष्ट करतो. भुदाहरणासाठी मो तुला सुत्द नावाच्या एका व्यक्तीची गोष्ट

जपला थकवा घालवत आरामात

• असे म्हणून वेताळ गोष्ट सांगू

असहाय ज

लागला.

खूप पूर्वोची गोष्ट आहे. मगघ टे घर्मपुरी गावात सुन्द आणि आुपसुन्द शेजारीशेजारो रहात असत. सुन्द संपन्न होता, पण त्याचं आपलं असं कोणी नव्हतं. जमेल तितकी, तो दुसर्‍यांना मदत करी, गावात. त्यानं चांगलं नाव मिळवलं.

अुपसुन्दची वर्तणुक मात्र त्याच्या अगदी. विरुद्ध होती. त्याचं कुटुम्ब मोठं होतं.. व्यसनांपायी तो पाण्यासारखा पैसा खर्च करी. नेहमी सर्वांशी भांडण भुकरून काढी, भलं आपलं नुकसान झालं तरी चालेल. पण दुसर्‍याचा फायदा होजू न देण्याची त्याची नियत होती. त्याची विचार करण्याची रौतही तिरकस असे. दुसरा कोणी सुखीसमाधानी असेल, तर त्याला पहाक्‍त नसे, त्यामुळे गावचे लोक त्याला दुष्ट आणि द्वेषी म्हणत असत.

आपण निन्देचा विषय आहोत, हे. जुपसुन्दला माहीत होतं, पण आपले वाईट गुणच त्याला कारण आहेत हे त्याला परत नसे. तो दुसर्‍यांना म्हणे की - ही सारी त्या सुन्दचौच करणी आहे, त्यानंच आपल्याला बदनाम करण्यासाठी कंबर कसलेली आहे. स्वतःचा चांगुलपणा शाबित करण्यासाठीच तो दान धर्म करत असतो.

“माझं मोठं असल्यामुळेच मुला. कित्येक अडचणोना तोंड द्यावं लागतं, त्या अडचणी सोडवू शकत नसल्यामुळेच नाइलाजानं मला व्यसनांच्या आहारी जावं लागतं. माझा फक्त इतकाच अुद्देश असतो. की, व्यसनाधीन होजुन का होईना, पण

आंदोबा

//।

बोड्या वेळासाठी तरी आपल्या चिन्ता मला विसरता याव्यात. माझोही दान द्यायची | इच्छा असते, दोन-दु:खी लोकांना मदत करायची इच्छा असते, पण माझ्याजवळ नाहीय. सर्वाशो चांगलं वागावं, त्यांच्याशी | अत्री असावी अशी माझो इच्छा असते; पण माझं मनच नेहमी अशान्त असतं. त्यामुळेच | ‘मौ इतरांशी भांडत रहातो, माझी ही कमजोरी सुन्वला चांगली माहोत आहे. तरीही मला मदत करायची त्याचो इच्छा नसते. मी । चिन्तामुक्त झालो, तर खरोखरच फार चांगला

भुपसुन्द ग्रामाधिकाऱ्याजवळ बोललासुद्धा, आश्‍चर्य प्रकट करत ग्रामाधिकारी विचारू लागला,

“तुझ्या भलेषणामुळं सुन्दचं कसं काय

नुकसान होईल?’’

*“नि्लार्‍यावरची राखही चांदौसारखो चमकते. जिथे कोणताच वृक्ष नसतो, तिथे ‘एरंडौललाही महावृक्ष मानलं जातं. जिथं पंडीत नसतो, तिथं नुसता साक्षरहो कालिदास असतो. तुम्हीच सांगा ना, हा सुन्द तरी असा कोणता भलेपणा करत असतो? मी त्याचा शेजारी असल्यामुळेच प्रत्येक गोष्टीत ‘तत्याच्याशी माझी तुलना केली जाते अन्‌ त्याची स्वृतो होते.’’ भुपसून्द अुत्तरला. त्याचं भुत्तर ग्रामाधिकायाला बरोबर

‘स्वाटलं;’ अन्‌ गोष्ट कानोकान गावात सर्वत्र

‘पसरलो. असा प्रचारही झाला की, सुन्द

‘बुपसुन्दला मुळीच मदत न करता शतुत्व

दाखवत असतो. सुन्दच्या कानोही पडलो ही बातमी.

ताबडतोब ग्यामाधिकाऱ्याकडे जाभून म्हणाला, कि गावचे प्रमुख लोक आणि अुपसुन्द यांना बोलावण्यात यावे, सर्वजण आल्यावर भुपसुन्दला विचारलं, ‘ओल, तुझी कमाई कितो?’ भुपसुन्दने कमाई मासिक *शंभर मोहोरा” इतकी सांगितली, ‘‘आता सांग, दर महिना तुझा खर्च किती?” विचारलं, ‘तीनशे मोहोरा’ इतका खर्च आुपसुन्दने सांगितला, ‘‘मग आता कर्ज किती झालंय?” या सुन्दच्या प्रश्‍नाला झुपसुन्दकडून , ‘‘दोन हजार मोहोरा!” आता सुन्द ग्रामाधिकर्‍याला म्हणाला, ‘‘हे पहा, मी याचं कर्ज चुकचतो. माझ्या मला महिना हजार मोहोरांची तौ मौ तुमच्या हवाली करतो. त्यातून या जुपसून्दला महिना पाचशे देत

_ वांदोबा

चला, पण मग माझ्याही काही अटी आहेत. त्या पाळल्या तरच याला माझी मदत मिळत यापुढे यानं सर्व व्यसनं सोडून द्यावीत अन क्षंगडे कुहू तयेत. आपल्याजवळची स्वतःची जी कमाई येते, ती यानं परोपकारासाठी अुपयोगात आणावी, कनूल?’’

सुत्दंची तारीफ करत ग्रामाधिकारी म्हणाला, *‘स्वत: माझ्या हवाली करणार अन्‌ त्यातून पाचशे मोहोरा मी अपस॒त्दला देणार, मग बाकीच्या पाचशेचे काय करू मी?’

सुन्द बोलला, *‘मी याच्याच शेजारी हेलो, तर याच्याशी माझी तुलना ना. माझी बरोबरी करायची योग्यताच नाही त्याची. यामळे त्याला भलं नाव मिळणारच

नाही. मग मी तरौ इथे राहून हि या भाग्यापासून वंचित का करावे? मो. हे गावच सोडून जातो. जन्‌ शिकाय मला ऐहिक सुखांविषयी आसक्ती तर नाहीच आहे. मौ आपला अरण्यात जाभून महर्षी लोकांच्या सहवासात राहून ज्ञानार्जन करीन. माझी अुरलेलो इत्टेर गावकर्‍यांच्या भल्यासाठी खर्च करा. माझा हा निर्णय अटळ आहे.’’ असे बोलून सुन्द तिथल्या तिथेच आवश्यक ते. दस्तावेज बनवृत देअून गाव सोडून निघून गेला.

यानन्तर सुन्द अरण्यात गेला भाणि एका महर्षोच्या आश्रयाला राहिला, काही प्रश्‍न विज्वारल्यावर महर्षी त्याला म्हणाला, ‘‘पुत्रा, मेधावी माणसाने फक्त दोन मार्ग निवडावेत, एक आहे तपस्येद्वारा मोक्षप्राप्नी आणि दुसरा विद्येच्या द्वारा ज्ञानार्जन, तुझ्यात भमर्याद ज्ञानलालसा आहे, तू योगी बनून प्रजाहित

वेळी मगधवर राजा मंहागुप्रचे रोज्यो चालू होते. लागोपाठ दोन वर्ष पाभूस पडा. नाही, त्यामुळे राज्यात पाणी ब. बाद्यपदार्थाची कमतरता पडू लागली. चालू. वर्षीही पाजूस पडायची काही जिन्हे दिसत. नव्हती. त्यामुळे दुःखी होनून राजाने मन्त्यांची बैठक बोलावली. सर्वच ज्रित्न होते, काहींच मार्ग सुकत नव्हता.

या परिस्थितीत सुन्द लिये पोचला, राजाला भेटून तो म्हणाला, “महाराज, एक. अशी अडचण अुपस्थितीत झालीब, की जी.

कक्त आपणच दूर करू शकाल. आपण जर हे काम केलंत, तर मीही भाषणाला माझ्याकडून चांदोया

अरपूर मदत रान.”

वेष, भाषा आणि चेहऱ्यावरचं तेज पाहून राजाला वाटलं की, हा कोणी योगीच असावा, ‘्ो सुन्दला म्हणाला, “महात्मा, भापली अडचण सांगा, मी सोट्वीन तो. पण माझी अडचण मात्र आपण सोडवू शकणार नाही, ज्ञॅब्हा मला आपल्या मदतीची गरज नाही, ‘’

मुन्द यावर गंभोरपणे म्हणाला, “देणं चेणं हा मानव धर्म माहे. आपल्या अर्चणीचं बर्णन करा, मो ती नकीच दूर करीन,’’ तेन्हा राज्यात पाजूस नसल्याची भज्चण महागुपने त्याला सांगितली.

सुन्द हसूत म्हणाला, ‘‘ही अचण सोडवणं त्तर माझ्या हातचा मळ आहे. निसर्गाच्या शक्ति काही विशिष्ट सूज्ांदर आधारभूत अक्वतात, वातावरणात अनुकूलता नसल्यामुळे आपल्या देशात पाभूस पडत नाहीय. काही मल्यांच्या साह्यानं ती अनुकूलता निर्माण

करता येईल, बास, त्यासाठी योग्य अशी जागा हबी.’’ चकित होत महागुप्त म्हणाला, *‘माझ्या राज्यात आपण पाभूस पाडलात, तर मो आपल्याला कनकाभिषेक करीन,’” काहोही भुत्तर न देता, सुत्दने थोडा वेळ डोळे मिटले व नंतर ते अघडून तो म्हणाला, “र॒थ तयार करवावा, शिवपुतरययाभ या शब्द. अन्नासाठी अनुकूल स्थळ आहे.”

रथ सन्नद्ध झाला. त्यात सुन्द आणि महागुप्त बसले, सुत्दच्या सूचनेवरून राजाने हसलेही आयुध धारण केले नूनृते,

बरेच दूर गेल्यावर घोडे अचानक थांबून गेले. सारथी घाबरत म्हणाला, ‘महाराज, वाघांचा एक कळप वाट अडवून अुभा आहे! ‘

सुन्द व राजाने ला पाहिले, थोड्याच अंतरावर एकूण बारा वाघ भुभे होते. जलाशय सुकून गेल्यामुळे पाण्याच्या शोधात ते तेथे आले असावेत. दोन घोडे व

तीन माणसे पाहून त्याच्यात भुत्माह संचारला होता. बरोबर हत्यार न घेतल्या- बद्दल राजाला फार बाईट वाटले. पण तो ते आणू तरी कसा शकला असता? सुन्दची तशी अटच

सुन्द रथातून भुतरला आणि मन्त्रोच्वार करत ब्राधांजवळ पोचला. काय घडत आहे, हे महीगुभत शोळे फाडून पहात होता. एक एक करून एकामागोमाग एक वाघ पुढे येअून सुन्दसमोर गुढगे टेकवून त्यांनी जंगलात प्रयाण केलं.

सुख परत येअून र्थात बसला आणि म्हणाला, “‘कूर पाण्यांची वर्वणुकटी एका सूरात बांधलेली असते. शब्द समूहाच्या साह्याने त्यांच्यावर ताबा मिळवणं योग्याला शक्‍य असतं.”

बोड्या वेळानं रथ शिवपुत्र न्य पोचला. तेंव्हा काही गावकरी काळजीच्या अवस्थेत गावच्या सरहद्दीवर फिरत असलेले त्यांना. दिसले. सुन्दने त्यांची चोकशी केली.

त्याच्याकडे आश्चर्याने पहात एका वृद्धानं विचारलं, “तू योगी तर नव्हेस ना?”

सुन्वने होकार भरला

म्हातारा म्हणाला, *‘आमची गानदेवी. ग्रामाधिकार्‍याच्या स्वप्नात वैभून म्हणाली. की, एक योगी तुमच्या गावात येणार आहे. शब्दयज्ञ करून तो पाभूस पाढणार आहे. ‘न॑ पुढे असंही सांगितलं की शब्दवशञानं पाजूस तर पडेलच, पण तुमच्या नावात भूकम्प होईल. त्यापासून गाव वाचवायचं असेल तर वडाच्या झाडाजवळ असलेला दगड

महा फूट भुंच भुचलायला हवा. गावकरी

त्याच प्रयत्नात आहेत, पण दगड तर एक अंगुळभरही वर यायला तयार नाही!”

आता काय करावे, अस्ता राजाला विचार पडला. पण सुन्द जवळ येथून म्हणाला, *‘महाराज, शरीरबळानं सर्व कामं होत . नसतात. जञातशक्तीचा भुषयोग केला. तर. कहाडही दळून त्याचं पोठ करता येईल. अणूतून ब्रह्मांड निर्माण करता वेतं. आपल्या ज्ञानशक्तीच्या मदतीनं मी पत्वर वर अुचलीन’” असे म्हणन त्याने काही मन्व भुच्चारले.

दुसर्‍याच क्षणी तो पत्यर आपोआप तरंगत वर येभू लागला आणि बरोबर सहा फुटावर येअून तिथेच थांबला. गावकर्‍यांच्या तोंडून हर्षश्वनो मुमटले.

यानन्तर मुन्दने शब्दयजञ केला. तो. संपता-संपताच आकाशात काळे ढग

जमायला सुरुवात झालो. ते पसरायला लॉगले अन्‌ बंड वारे वाहू लागले. पाजूस ‘घडू लागला. तो केवळ शिवपुत्र गावापुरताच नव्हे, तर राज्यभर पसरला होता. इतका खूप पाजूस पडला, की सारा मगघ देश जुल्हसित ज्ञाला.

हे सर्व पहाता पहाता काहीसा घाबरलेला राजा महागुष्त सुन्दला म्हणाला, ‘‘महानुभाव, आपण सर्वशक्तिसंपक्न आहात. अवतारी ‘पु्षाप्रमाणे आपण माझ्या राज्यात पाभूल डेबलंत अन्‌ माझ्या देशवासीयांचं दु: दूर केलंत. मो तर एक सामान्य व्यक्ति! आपणाला स्वतःला न सोडवता आलेली अडचण, मो चामर कशी सोडवू शकेन? मला आता होच चिन्ता पडली आहे!’’

अद्‌भुत शक्ति मिळवल्याचं त्याला कळलं आहे. तो माझ्या आश्रमात येअून हटून बसला आहे की, मौ त्याला योगविद्या शिकवावी, आ विद्येसंबंधी कित्येक गुप्त तालपत्रं मी आधमात लपकली आहेत, मला आणखीही अशी बरोच गुप्त रहस्यं जाणून घ्यायची आहेत. नुपसुत्दनं मला त्रास देभू नये आणि माझ्या आथमाचं रक्षण व्हावं अशी माझी इच्छा आहे. यासाठीच भी आपणाकडे आलो आहे.”

महागुप्तला हे ऐकून आश्‍चर्य वाटलं, तो म्हणाला, ‘‘आपण क्रूर श्‍वापदं ताब्यात ठेअू शकता, वजनदार पत्वर हवेत मुडवू शकता,

मैसर्गिक शक्तींना प्रेरणा देअू शकता, अन्‌ एका सामान्य माणसापासून वात्रण्यासाठी भाझी

ची माझ्या

मदत मागता? भापल्या सु्गशलि कडून अपेक्षा करता?’ यावर काही भुत्तर न देता सुत्द दोत-तीत

समुद्र किनाऱ्यावर सहल - १५

मन्नारची खाडी व त्याच्यापुटे

क्षण गप्प राहिला आणि नंतर राजाकडे पहात माहीत असूनही मोन राहिलास | गंभीर स्वरात बोलू लागला, *‘राजा, पापी मस्तक फुटून जाईल.” लोकांना शिक्षा करायचं काम राजाजच. अत्तरना, दुसर्‍यांच्या कामात हस्तक्षेप करणं मला योग्य अन्‌ बोलण्याची कला वाटत नाही.” हेशिष्ट सूतांच्या आघारे हे ऐकून राजानं एक शब्दही तोंडातून काम केलं, तर तो सन्मार्गी बनतो. पण. शब्दांकन : मीरा नायर चित्र गोपकुमार काढला नाही, अरण्यातल्या सुन्दच्या दृष्टांचा व्यवहार कोणत्याही सूत्राला धलून’ का कल्वाकुमारीच्या किनाऱ्याच्या कडेने नावेतून पुढे यो विज्ञान, योगविद्या यांचा अशा! स जाताजाता आपण मन्नारच्या खाडोत प्रवेश करतो.

आश्रमाच्या संरक्षणाची त्याने अुत्तम व्यवस्था र भर केली आणि ‘अपसुन्दते त्या हदीत पाशूल ठेव कसलाच पभाव पडत नाही. या काडीच्या प्रवेशद्ारावरच मृश्वभूसीबर तिरपेलुर हे

सटकलो शहर आहे, इयले भगतान गुअहा”यम्‌ किंवा मुग्गन्‌

वाचे मन्दिर प्रसिद्ध भाहे. मानि द्वार समुद्राकडे बुघडते, मूळचे मन्विर हार कर्षापूर्ग तरी जवळजवळ तीनशे तर्चापूर्व सध्याचे नू. मजली गोपुर असणारे मल्विर आंधले गेले. खूप दूरवरून शक्तजन खांद्यावर कावह परेजून येथे येतात, ‘कावड’ ना तमिळक्े ‘कावशी’ म्हणतात.

नये’ असे आज्ञाप्ही काढले. आपल्या विद्येच्या आधारे सुन्द मुपसून्दला

इतकी गोष्ट सांगितल्यावर वेताळ विक्रमला कदाचित शिक्षा देमू शकेल, पण त्याची बुद्धी म्हणाला, “राजा, मॅत्लसामर्श्यानं सुन्दनं नाहो बदलू शकणार! शिवाय, योग्यानं यज्ञानं पाभूस पाडला. कोणत्याही परिस्थितीत आपल्या स्वार्थासाठी

परत्थर भुचलला, शर

अमली कामं बोगशक्ती असलेली माणसंच्त करु दुगर्‍या कणाला भास देभू नये, योगगानाचा तिढबेळुरपासून थोडया अंतरावर आहे तृतृकृशे अथवा तुतिकोरीन, १९७८ मध्रे याना भारताचे गहाच्या शकतात हें मला भान्य आहे, पण मला एक वैवक्तिक विषयासाठी भुपयोग करू नये, तस करसांकाचे भोठे बंदर घोषित केने गेले, अशाप्रकारे दोन मोठी अंदरे असणारे तमिळना हे भारतातील शंका आहेच. इतकी अपूर्व शक्ती असणारा केल्यास त्याच्या योगशक्ती नाहीशा होण्याची एकमेब राज्य आहे. नावा थांबण्याचा इला किनारा मालवतिर्मित असून सर्व क्तुंमधे त्याचा भुपबोग असामान्य योगी एका सामान्य माणसापासूत शक्‍यता असते. यामुळेच सुत्वने एजाचो मदत. ‘होनू शकतो, याच्या भुत्तर ब दक्षिणेकरे बांधलेल्या समुद्रातल्या दोन मोठ्या भितीमुळे लाटांपासून बंदराचे

संरक्षणाची मागणी राजाकडे करतो, हे मागितली” | रक्षण होते. ४,०९६ मोटर लांगोचो भूतरेवशोल भिंत तर जगातली दुसर्‍या क्रमांकाची भमुद्रातली लांब विचिष नव्हे का? इतका भुत्तम योगी असूनही आता राजाचं मौन भंग करण्यात यशस्वी.

तो एका सामान्य माणसाला शिक्षा देभ शकला ज्ञालेला वेताळ त्याला शुकांडो देगून प्ेतामह | नाही, हे हास्यास्पद नव्हे का? सुन्दन॑ भायच झाला भाणि पुन्हा शादावर जाणून दाश्नवलेल्या तोन्विक शक्ति, या सर्वच्या सर्व बसला,

क्षुद्र शक्ति नव्हेत का? माज्या प्रश्‍नांची मुतर॑ आधार ! शरद राठोड ग्रांची सथना

खूप पूर्नीपासूनच मारतोय भोत्यांता मोठा भान प्रा मालेला आहे. दुसर्‍या शतकात आपल्या देशातून तोम आदि भागात मोती निर्यात होत असत, आजहो (तिकोरीन हे भोती-त्यापाराचे केल आहे. आता.

त्याची ख्याती मोठ, खते, >:

0 घाणी व

टोकाला आहे. रामेश्‍वर हे हिन्दुंच्या चार-

पवित्र धामांपैकी एक होय (बाकीची तोन

आहेत - द्वारका, बदरीनाथ व जगद्राचपुरी)

प्रत्येक निष्टाबान हिन्दु व्यक्तीची एकदा तरी.

रामेशवरदर्शनाचो इच्छा असते. या बेटाचा

रामाबणातील घटनोंभो मोटाच लंबंध् आहे.

हद मतालमार धोरामाने पेथोत भिवलिंगाचो

स्थापना केलेली आहे. कारण त्याला राबण-

अत्ाचे प्रायश्चित करायचे होते. राबण हा. जाह्यण असल्याने रामाच्या हातून बहाहल्या , घडली होती. कपा अशी आहे की श्रीरामाने हनुमानाला कैलासवरून शिवलिंग आणायचो. आश्ञा दिलो, हनुमानाने ताबवतोन जुसळी मारली, परन्तु त्याला परतावला भुशीर क्षाला व लिगस्थापनेचा मुहूर्त टळू लागला. शेवटी मोतत बनतवर्‍्या वालुकॉसिताची स्थापना करण्यात भाली. थोड्या वेळाने आलेल्या मारुतीला अगोदरच लिंगस्थापना झाल्याचे कळले बे त्याला बाटले. श्रीरामाने त्याला, ‘आपण तू आणलेले लिंगच त्यापूया’ असे महणून पहिले लिंग दूर करायला सांगितले. खूप प्रयत्ल करूनही तो ते जराही हलवू शकला नाही. तेंव्हा धोराम त्याला म्हणाला, ‘‘हरकत नाही, आता तू आणलेलं निंग थाच्या आजूनाच स्थापित कर. प्रथम नेहभी या.

लिंगाचीच पूजा केलो आई, अन्‌ नंतर क्षोतेने बनवलेल्या लिंगाची, हनुमा. शिवलिंगाला ‘काशी विश्‍वनाथ रामस्वामी लिंग म्हणतात, आजही बा

स: च्या पंधरांव्या शतकात रामताडच्या सेतुपतो बांच्या राजा मुदयनने

रामैशवर मंदिर बांधले. अले मानले जाते की रामाने स्थापित केलेल्या त्या शिवलिंगाच्या जागीच हे मंदिर बधेले आहे. बा मंदिरात १,२०० मोटर लांबीचा एक दक्षिणा मार्ग (बोळ) आहे, व त्यात १००० भाच आहेत.

न शेले आहे, भारतात इतका लांब प्रदक्षिणा मार्ग अन्य कुठेही नाही, हिन्वुशिवाय शोखही रामेशदरला पवित्र मानतात, कारण की, दहावे गुरु गोविन्दतिह एकदा. इचे आले होते.

‘तोर्थस्थात सून, शिवाय वैनिक दृष्टोनेही रामेशश९ ब्रलिद्ध आहे. रामेश्‍वर बेटाच्या आसपास असणार्‍या अबाळांच्या खडकात तर्‍हेत हेश्या समृदजीबांची वस्ती आहे. त्यांचे अध्ययन करण्यासाठी विद्यार्थी येथे येत. (न अश्ततात. ामेश्वरच्या इक्षिण-टोकावर ध्रनुष्कोडी आहे. तेषून लेका तुप बळ आहे.

हगृष्कोडोच्या अर्थ आहे - रामाचे धनुष्य, इथला तट धनुष्यासारखा वाकलेला आहे. येथे कोदंडरामाचे मदिर असून त्यात राम, सीता, लक्ष्मण, हनुमान व बिभौषण धांच्या गूर्ती आहेत. रावणाचा भाभू निभौषण ‘हा वा ठिकाणीच रामाच्या आघयाला आला असे मानले जाते.

सेलवर ओेटाजवळच समुद्रात वाळूच्या दिगाऱयांसारसौ एक ओळ आहे. त्याला ‘अँरंग्स ब्रिज’ असे म्हणतात. हिन्यु लोक यांना रामाने नंकेत जाण्यासाठी बांधलेल्या ‘सेतू’ चे अवशेष मानतात.

लांबच लांब प्रदक्षिणामार्म

अ ८. नो बि आग एकमेकांत्राह्जोडलेले जसले ‘पाहिजेत त्याचाच हे डिनारे म्हणजे चुरावा होव. ३० कि.मो. लांबोचो हो ओळ

रामेश्वरहून आपण पाक बाढोतून

क जलपट्टी (व्मरू आकाराचा मध्य) लाइन शेवटो बंगालच्या जुपसागरात प्रवेश करतो. इथे आपण कोदिकरेला पोचतो तेव्हा फ्लॅमिगो पक्षा पॅ फडफड करून जणू आपले स्वागतच करतात. मेथोल पक्षा अभवारण्यात विविद् पकारचे पक्षी पहायना मिळतात, कोडिकरेजवळची समुद्रकिनार्‍्यावरोख वेदारण्य हो वस्ती क्पच्या ‘त्वातन्यलकयाशो संबधित आहे, चकतर्ती रातगोपालाचारोनो या ठिकाणी. एपल्या मोठ-सत्यापहाचे नेतृत्व केले होते. नतर तशजो त्वतन्क भारताचे

र पहिले गव्हर्नर जमरल बनले. अदारप्यमजे शिवसन्विरही परथिद्ध आहे.

५ ह अगस्ती कधीना दर्शन देणारे शिबपार्वती

क्ेथोल शिवपार्वतींच्या मूर्ती वर-बधूच्या वेषात आहेत. भगस्तीच्या पार्थेवरूनच ते या गेषात प्रकट झाले अते मानले जाते, कैलास पर्वतावरील आपल्या विवाहसमयी त्यांनी होच नेषभूषा धारण केली होती, यामुळे नेदारश्यमला ‘दक्षिण कैलास’ असेही म्हणतात.

अ

‘अल्द्रशिला राज्याचा राजा विकमसेन भोगी ब विलासी होता. भापल्या शारोरिक सुखाची सोब करण्यातच त्याचा जात्त वेळ जात असे, अत्लःपुरातून तो क्रचितच बाहेर पढे, प्रजाहिताबद्दल तो अुदासिन असे. शासना- संबंधीच्या कासाची त्याला मुळीच आवड नव्हती. यामुळे त्याचे मत्त्रीच राज्यकारभार पहात असत. सहाजिकच आशित नोकांबद्दल पक्षपात आणि लाचलुचपतीचे प्रकार प्रमाणाबाहेर वाढले.

वा राज्यात सिव र तागाचा वळ स्टार असे. त्याचे आपले असे कोणीच नव्हते, घरचे कोणीच नसल्यामुळे मोठ्या कष्टाने त्याने शिक्षण घेतले आणि सैन्यात भर्ती होण्यासाठी आवश्यक असणारे प्रशिक्षणही घेतले.

भेटाबची इच्छा त्याने दर्शवली. पण्‌ त्याला, नौकरी मिळाली नाही कारण त्यासाठी

मन्त्यांना लाच देणे आवश्यक होते. खी सिंहबलला राजा व म्त्र्यांचा फार राग आला, त्यांच्याबद्दल त्याच्या मनात घृणा अुत्पन्न झाली, आता पुन्हा नोकरीसाठी प्रयत्न करायची त्याची इच्छा नव्हती. त्याने विचार केला, *‘जिथे प्रत्यक्ष राजा अन्‌ मन्त्री आपली कर्तव्यं विसरले आहेत, प्रजेकडे दुर्लक्ष करून त्यांचंच रक्त शोधत आहेत, दरिद्री लोकांना

• असे म्हणूत त्यांची अवहेलना करत आहेत, आप प्रत्यक्ष शासनकर्तेचे टाळत आहेत, अशा राज्यात रहाणेच नको.’” त्याने शिकारी बनून आपला अदरनिर्वाहे करायचे ठरवले. आणि राज्याच्या सरहद्दीवरील दंडकारण्यात प्रवेश केला. अशी काही वर्षे निघून गेली, विक्रमसेन आता खूप आजारी पडला, राजवैद्यांनी परीक्षा कून दिलेल्या औषधांचा काहीच भुपयोग

रत्नाकर नावाच्या एका वृद्ध तपासून म्हटले, ‘ महाराज, र्‍या अमृतवल्ली नामक बनस्पतीच्या मुळ्याच्या पयोगाने आपण बरे होभू शकाल, पण ती वनस्पती मिळवणं फार कठीण आहे,’*

जवळच आभा असणारा राजपुज अग्रिमेन बुद्ध वैद्याला म्हणला, “ती वनस्पती कशी ओळखावी अनं तौ’ कुठे मिळू शकेल इतकं सांगितलंत तर काहीही करून मी तौ

बनस्पतीचे वर्णन करून रत्नाकरने सांगितले की, ती वनस्पती दंडकारण्याच्या पूर्व भागात मिळू शकेल.

चन्द्रशिला राज्याच्या सर्व लोकांना हे दैडकारण्य किती भर्यकर आहे हे छान माहीत

कडी

होते. एकदा युर शिकारीला गेला होता आणि तिथल्या कूर श्‍वापदांपासून व विषारी सर्पापासून स्वतःला. कसाबसा वाचवून सट्न आला. त्यावेळी त्याने जंगली माणसांकडून ऐकले होते की तेचे. सिंहबल नावाचा एक नागरी माणूस रहात असतो.

अश्रिसेनने सैनिक पाठवून सिंहबलला. बोलवून घेतले. अग्रिसेननेही तोवर अले होते की बाप भोगी, विलासी आहे, तर सवाई बेटा मोठा कूर असून त्याला आपल्या प्रजेची कसलीच पर्वा नाहीय. पुत्राचे भविष्य अनवण्यात पित्याची भूमिका महत्त्वाची असते. पण पिताच अकर्मण्य असेल तर पुत्र कसा योग्य मार्गाने चालेल? सेनने सिंहबलचे स्वागत करून

असल्याचं तू ऐकलं असशीलच! वैद्याने सांगितलंय की, अमृतवल्ली वनस्पतींच्या अुपचारानेच त्यांचा रोग नाहोसा होईल. ती. वनस्पती मिळवण्यासाठी मला तुझी मदत हवी. तू मागशील तितकं धन द्यायला तयार आहे मी’’’ नंतर त्याने वैद्याने दिलेले वर्णनही सांगितत्रे, पण आज सिंहबलची मदत हवी म्हणून तो त्याच्यशी लाडींगोडीत बोलला. एरव्ही त्याला *जंगली” म्हणून त्याने दूर जायला लावले असते.

सिंहबल अुत्तरला, “युवराज, पैशांबद्दल बोलू नका. माझ्या दृष्टीनं परोपकार हीच मोठी संपत्ती होय. मी तुम्हाला मदत नकीच करीन.” दुसर्‍याच दिवशी दोघेही अश्‍वारूड होअन

आांदोचा

जंगलात पोचले. सिंहूबल पुढे-पुढे जात राहून बाटेत्त येणारी झाडे-झडपे कापत राहिला. तेन्हा तिथल्ले साप फुसफुसत शेजारच्या दुसऱ्या झाडांवर निघून गेले.

‘चार दिव अशा प्रकारे प्रवास केल्यावर त्रे वैद्याने सांगितलेल्या पर्वतोय भागात पोचले. सिहबल आता भत्माहाने म्हणाना, “युवराज, आपण बरोबर जागी पोचलो आहोत. वैद्यानं सांगितल्याप्रमाणे अमृतवल्लीचं झुडूप एका फुटापेक्षा नुंच नसणार. घोड्यांवर बसून आपण ते शोधू शकणार नाही, आला खाली अ॒तरून ते शोधत राहूया,’’

दोघेहो घोड्यावरून भृतरले अन्‌ त्यांना आढाला बांधून टाकले. अमृतवळी शोधता शोधता त्यांना कळले की, जवळच्याच ‘पहादातल्या गुहेत रक्ततर्पण नावाचा राक्षस रहातो. ‘हा रक्ततर्पण राक्षसांपैकी अत्तम जातीचा

होता. त्याचे पूर्वज दंडकारण्याचे अधिपती

होते. हलक्या जातीच्या राक्षसांप्रसाणे जनावर मारून खाणं तो अपमान समजे. त्याने फक्त एवढीच शपथ घेतली होती की, *मरण्यापूर्वी आयुष्यात एकदाच एक माणूस मारून खाईन.’ त्याला आता एकाऐवजी चांगली दोन माणसे दिसलो. आनंदाने आरोळी ठोकून तो धावतच या दोघांकडे येजू लागला. त्याची आरोळी ऐकताच ‘सिंहनल व आग्निसेन भयाने कापू लागले. युवराज बेशुद्ध होता होता म्हणाला, *“्लहनल, आता काय मार्ग? मला तर बाटतंय की त्या वैद्यानं जाणून नुजून राक्षसाच्या तोंडी देण्यासाठी आपल्याला इथं

0)

५ अमृतवल्ली हा एक बहाणा! आता. परमेश्वरच वाचवू शकेल आपल्याला.’”

खाली पडणार्‍या अग्निसेतला पकडून सिंहबल म्हणाला, *युवराज, राज्यातल्या प्रवेकाला माहीत आहे की, आपले पिता भोगलालसी आणि आपण स्वत: कूर भ्राहात. हा राक्षस अत्यन्त कूर असल्याचं मीही ऐकलं होतं. अशा परिस्थितीत आपण काय करावं? देवाबर भरंबसा ठेवून गप्प रहायचं? नाही, म्यानातनं तलवार जुपसा आपली!’’ अन्‌ त्याने स्वतः धनुष्यावर चढण्यासाठी आत्यातून बाण काढला.

एवढ्यात राक्षस त्यांच्या अगदी जवळ पोचून दोघांना दोन्ह हातात भूचलत **अरेवा! आज माझी शपथ पूर्ण होणार! पण एक धर्मसंकट आहे. मरणापूर्वी एकच माणूस

मारून खायची शपथ घेतली होती मी! पण आता इथे तर दोघंजण आहेत. काय करावं बरं!’’ असे बोलत दोघांकडे तीक्ष्ण नजरेने लागला. तेंव्हा सिंहबल म्हणाला, राक्षसोत्तमा, धर्म-अधर्म जाणण्याची तुला समज आहे, हे पाहून मला आनन्द वाटतोब. जीवन आणि मृत्यु यांच्यामधे लटकणार्‍या न्द्रशिला राज्याच्या महाराजांच्या औषधासाठी अमृतवळी शोधायला आलोत आम्ही दोघं. हे त्या राज्याचे युवराज आहेत, ते रोपटं कुठे आहे हे सांगितलंस तर युवराज ते घेगून जाभून पित्याला वाचवतील; अन्‌ मग आरामात तू मला खा. तुझी शपथ मुळीच मोडणार नाही.’”

ताबडतोब दोघांना खाली ठेवत सिंहेबल म्हणाला, *‘ते रोप इथे जबळच आहे, जरूर देतो मी ते तुला! जन्म देणाऱ्यासाठी कोणी त्माग करणं हे या जगात अगदी सहाजिकच आहे. पण एकाद्या युवराजाने आपल्या रक्षणासाठी तुझ्यासारख्या सामान्य नागरी- काला बळी द्यावं हे बर॑ दिसतं का?’’

दुसर्‍याच क्षणी राक्षसाचे पाय धरत

अग्निसेन म्हणाला, *‘हे भल्या र; छान डोळे नुघडलेस माज्ञ माज्या प्रजेला आपल्या भोगलालसी राजाची घृणा वाटतेब, अन्‌ माझ्या कूरपणासाठी तिना माझा ढेष. वाटतोय. माझ्या चुकीबद्दल मला शासन मिळायला हवंच. अमृतवल्ली सिंहबलच्या हवाली करून मलाच खा!” हे ऐकून राक्षम लो लो हसू लागला अन्‌ म्हणाला, *‘ज्या दया, करुणा इ. सात्विक गुणांबद्दल बोलताय, ते. तर राक्षसे< स्वभावाच्या अगदी विरुद्ध आहे. त्याचं पालन होणार नाही. पण तुमच्यासाठी मौ त्याग करायला तयार आहे. चला. माझ्याबरोबर *आणि तो त्यांना जरा .दूर घेभून गेला. तिथल्या झाडीतून अभृतवही रोपटी मुळासकट भुपटून त्यांच्या हाती देत तो म्हणाला, “एकच का, दोन-तीन घेजून जा, ‘पण माझी शपय माज राहूनच गेली, याचं कारण, बहुधा मो राक्षस-स्वभावाविडे काही दुष्कृत्य केलं असलं पाहिजे,” लांब सुस्कारा सोडत तो आपल्या गुहेकडे वळला, सिंहबल आणि युवराज भोठ्या आनन्दाने घोड्यांवर आरूट होजून नगराकडे निघाले.

— व्होलळा अस्वल?

कोला अस्वलांची पिले, कांगारूच्या ‘बिह्टांपमाणेच पहिले सहा महिने मातेच्या पोटाला मसलेल्या विक्षवीत वाढतात. ताना ती. यूप गमती. करतात. त्यांचा मुख्य

युकषतिप्टस्‌ची पाने. ही बुठे आढळतात

सांगू शकाल?

*** मत्स्यकन्येचा पुतळा?

हैन्स क्रिश्‍चिअन ऑँण्डरसन हे सुप्रसिद्ध बालवाइमय लेखक होते. त्यांच्या स्मृति-प्ौत्यर्थ मत्स्यकन्येचा एक कान्स्य पुतळा ‘एका बॅदराच्या प्रवेशद्वारी स्थापित केला आहे. हे बंदर कोणते?

«.* मॅडम दुत्स्वा्स्‌ वॅक्स संग्रहालय?

‘एक केत्च महिला मॅडम टुत्त्वारस्‌ यांनी १८३४ मधे एक संबहालव स्थापन केले. आजही ते सुप्रसिद्ध व अप्रसिद्ध अशा आ्यक्तींच्या मेणाच्या पृतळ्यांसाठो प्रसिद्ध आहे. हे संगहालय कोठे आहे?

(छे क (१ चल «**सोन्याच्या दाराचा पुल

‘मोल्डन गेट ब्रिज’ सोन्याच्या हा जगातील सर्वात सुर पु्नादैकी एक गणला असून तो १३२० मौ. लांबचा आहे, तो

जातो, १९३ मधे त्याची निर्मिती ओलांडायचा म्हटने, तर तुम्हाला कुठे जावे लागेल?

प्रयत्न करून पहा ।

गंमत म्हणून हा मेळ खेळता येईल. अ - टेनिसचा बंडू मुजन्या हातातपकडा.

जाकारात अभे र्हा, इ हातातत्ा बेडू मुजव्या हातावरून हळूच पसरत:

डाच्या हातात ‘

कमाने शुजच्या हातात औय प्रकल

ज्ञा - दोन्ही हात भुलून इंग्रजी भक्कर ‘टी’ च्या

तो कोपर, दंड व खातोवरून घसरत जाजून पोचेल. कमवार तुम्हाला भमे करणे जमले, की डाव्या हातातला चेंडू भुलट

९, नतर हू हळू प्लस्टिक काढून घ्या, भाता प्नस्टर ऑफ पॅरिसचा डेडी बेअर तूमच्या हाती येईल. ६. शेकटी त्याचे डोळे, नाक व तोंडाला रंग लावा,

जुना प्लॅस्टिकचा टेडी बेअर. प्नॅस्टर औक परिस, कात्री,

दोऱ्याचा तुकडा ब रंग. ्

कलवायची रीत:

१. प्नस्टिक टेडी बेअ्चे मधोमध कापून दोन भुंभे भाग करा,

२. प्ॅस्टर ऑफ पैरीसमधे पाणी मिसळून, चॉगसे मळून त्याचा गोळा बनवा,

३, कापलेल्या बेअरच्या दोन्ही धानात तो गोळा नोट अल्न दोत्हो भाग दोऱ्याने एकमेकांबर नौट बांचा.

४. प्लॅस्टर ऑफ वैरीस घटू होईपर्यन्त ते तसेच द्या,

9 कळणार क

वर्षांच्या बतवासातत्तः इल्दलोकी गेला, त्याला परत येता वर्षे निघून गेलो. तो परत आर चार वर्ष गत्धमादन पर्वतप्रान्तात कुबेराच्या परवानगीने आणि त्याने नेमलेत्या वक्षांच्या मदतीने त्यांनो त्या दिव्य प्रदेशाचे सौस्वर्व लूप पाहून घेतले. त्यांच्या बलयासाची दहा वर्षे भशी निघून गेली अन्‌ आता शथे अकरावे वर्षही संपले, लवकरच ब्रारा वर्षेही पुर्ण होतोल अन्‌ जे. अन्ञातवासाचे वर्ड पुरे कलन कौरवांशी लढून आपला सूडाचा अग्नी शसवतील, त्या बेळाचो भीम मोठ्या आतूरतेने वाट पहात होता. एके दिवशी त्याने आपल्या मनातली हो गोष्ट अग्रज धर्मराजाला नि:संकोचपणे

सांगून टाकलो. अर्जून, नकुल, सहदेव यांतीही भोमाला दुजोरा दिला. त्यांच्या बोलण्यातून स्पष्ट दिसत कीतेही

भौमासारखे त्या वेळेच्याच प्रतीक्षेत आहेत. श्वर्मराजाने त्यांच्या भावना ओळ आणि तो दवेवप्रान्व सोडून निघून ले. भोमाते स्मरण केल्याबरोबर चाने आपल्या भनुचरांसह पेश पांडवांना वृ्पर्वाच्या आधमात पोचवले, सेथून ते बदरिकारण्यात आले. त्या सुन्दर अरण्यात एक महिना राहून पुढे ते किरात शातल्या सुबाहुपुरला गेले, इन्द्रसेन, ‘विशोक इ. पांडवांचे सहयात्री तेथेच राहिले. घटोत्कच ब त्याच्या अनुबरांनाही पांडवांनी तेथूनच परत पाठवले व ते स्वतः पायी चालत हिमालवातल्या विशाखयूपला पोचले. या प्रान्तात शिकार करायला अनेक श्‍वापदे होती, शिकारीची आपली आवड भागवत पांडव वर्षभर तेथेच राहिले. दिवशी हातात आयुध घेथून भीम

ल-सहः त्याने द्वौफदीच्या सोपवला. धौम्यही बरोब मार्गात भोमानें मारलेल्या श्वापदांचे डोग पडले असल्याने घेणे अवघड झाले नाही.

सापाच्या विळख्यात त्याला दिसला. आता असहाय होअून तो निराश दिसत होता. भोम का ब कसा सर्पाच्या तावडीत सापडला हे धर्माला कळेना! सर्पाला संबोधित करून तो म्हणाला, *‘र्पराजा, तुला खाद्यच हवे. काय हवं तुला? तू मागशील ते आणून देत्तो, पण माज्या

भार

असेल तर

आत्याला सोडून दे. सर्प म्हणाला, ‘‘महाशय, तुमचा धाता. योगायोगानेच माझ्या तावडीत सापढ्लाये. मारली. शिकारील मग्न असताना त्याला मो त्याला आता कोणत्याही परिस्थितीत सला. सोडणार नाही. तुलाही हवं तर रहा ह्या. हेसारखे रि असून अुद्या गिळून टाकीन तुला.”’ भात अति भयंकर असे चार दात होते. चे दर्षयुक्त बोलणे ऐकून धर्मराजाने शमय होते भाणि तोंडातून विचारले, ‘‘पण आहेस तरी कोण तू? *‘मी’ तुझा पूर्वज ! माझं नाव नहु्षी र्‍या पिढीतंला आहे मौ. 1 जोजनात मी अनेक पृण्यकृत्यं केली खूप तपस्या करून इन्द्रपद मिळवलं. पण तै. र॒ गर्व , आपल्या आजाऱल्या मी. ब्राह्मणांचा अपमान केला. अगस्ती -मुनींनी सर्पे बनायचा शाप वस्मृति, अन्‌ असीम बळ मला प्रान्त झालय. की माज्या प्रश्‍नांचे

भचातक हिरव्या रंगाचा महासर्प यांचे तोंड एकाद्या

मोठमोट्या भथ्रंकर सर्पाला भोम निडरपणे जान आपल भिडला. आपल्या विळख्यात लगेटून घेतले. भीमाने मिळव

रृक्षांन अन्द्राच्या

निस्तेज होत सोडवायचा खूप अंगात

त्याच्या मर्यादा ओला

भिळेल,’’ सर्प बोलला,

“मग विचार तर, यथाशक्ती भुत्तर॑ द्यायचा प्रयत्न करीन,’’ धर्मराज म्हणाला,

ब्राह्मण कौण? त्याला काय माहीत असर्ण आवश्‍यक आहे? सापाने विचारले, “मला बरोबर वाटणारं भुत्तर देतोय मो. बाह्मण तोच, की ज्याच्यात सत्त्य, दान,

शक्ती, तपस्या, दया, करुणा आदि गुण असतील. त्याला माहीत असायला हवं ते परब्रह्मतेत्त, की ज्यात न सुख आहे अन्‌ न

*‘राजा, तू सांगितलेले सगळे गुण जर एकाच्या शूद्राच्या अंगात असती त्याला ब्राह्मण म्हणावं का? तू म्हणालास की परबद्यातत्व हे सुबदुःचाच्या पलिकडे आहे. पण जगात असं काहीच नाही, की

देई

जे सुखडुः वचारले. असतील,

ब्राह्मणात नसतील, तर त्याला ब्राह्मण म्हणू नये,

खाच्या पलिकडे आहे.’” सर्षाने

*“ज्याच्यात सत्य, दान, दया आदि गुण , तो शूद्र नव्हेच, आणि हे गुण

सदाचार हा सर्वोत्तम आहे. ज्याप्रकारे शोत व जृष्ण यांच्यामधे शुन्य नाहे, त्याच प्रकारे सुख व दु:ख यांपेक्षा भिन्न नसं जगात काहीच नाही. या दंद्रापलिकडे एकच आहे, ते. म्हणजे परब्रह्म-तत्व,’* धर्मराज भुत्तरला.

‘तू म्हणालास की सदाचार सर्वोत्तम होय. मग केवळ सदाचारामुळेच कोणी बाहाण बनत असेल, तर वर्णाथरमाची गरजच काय?’’ सपनि विचारले.

धर्मराज म्हणाला, “बोलणें, जन्मणे, मरणे, जन्माला घानणे या गोष्टी सर्व मानवांना समान रूपाने नैसर्गिक आहेत. परंतु पूर्वी जाति-संकरामुळे वर्ण-विभाजन आवश्यक झाले. वेदजात्याला मुख्य गुण हवे.

• त्यांचा सदाचार व त्यांची व्यवहार शैली. ब्राह्मण-स्रीच्या पोटी जन्मलेला प्राणी, तोपर्यन्त शूद्र खच्या पोटो जन्मलेल्या प्राण्यासारखाच असतो, जोवर त्याच्यावर काही संस्कार घडत नाहीत. आपल्या जौवन कालात सत्य आदि सदृगूण ग्रहण केल्यावरच तो ब्राहमण बनतो. असा गुण-ग्राही शुद्रयुद्धा

ब्राह्मण बनतो. स्वत: मनुने खूप पूर्वीच हे. सांगितले आहे, यावर सर्प म्हणाला, ‘‘तुझ्या अुत्तरांनी

माझं समाघान झालं. मौ तुझ्या श्रत्याला. गिळणार नाही.’’ अन्‌ तो शापमुक्त होजून

काता त्याला पूर्वोचे नहषाचे रूप प्राप्त झाले. इतकयात स्वर्गातून विमान आले अन्‌ त्यात बसून नहुष स्वर्गात गेला.

अशाप्रकारे घर्मराजाने आपल्या शात्याला सोडवले व धौम्वासह तो आपल्या पर्णकुटीत परतला. नंतर घडलेले सर्व त्याने सर्वाना “सविस्तर सांगितले. सर्वांना भोमाच्या दुस्साहसाचे व धर्मराजाच्या ज्ञानाचे आश्‍चर्य वाय्ले,

बर्षाकाल संपेपर्यन्त पांडव डैतवनातच राहिले. नंतर ब्राह्मण व परिवारासह ते. ‘काम्यकवनात पोचले. क्रषोंनी त्यांचे स्वागत केले.

श्रीकृष्ण सत्यभ्ामेला बरोबर घेअून पांडवांच्या भेटोसाठो तेथे पोचले. सर्व ांड्वांच्या अुपस्थितीत थरीकृष्ण धर्मराजाला म्हणाले, “राजा, इतकी वर्ष अरण्य हेच तुझे ‘निवासस्थळ आहे, पण तृ अरण्यधर्माच पालन न करता, राजधर्माचिंच पालन करत राहिलास, धर्मराज, हे तुझं नाव मोठं सार्थक आहे. निश्चित काळ पूर्ण प्ाल्याबरोबर आम्ही सर्व तुला पाठिंबा देभू आणि त्या स्वार्थी, कपटी, ईर्ष्याळू कौरवांचा समूळ नाश करू. तू राजा बनणार हे निश्‍चित.” नन्तर तो द्रौपदोला म्हणाला, *‘पांचाली , दुर्योधनाच्या डोक्यावर सध्या मृत्यु विचरत आहे. तुझ्या मुांत्र सुभद्रा जुनम काळजी चेत आहे. प्रचुम्न त्यांना धनुर्विद्या शिकवत

कृष्णाला प्रणाम वरत धर्मराज म्हणला, “तूच तर आमचा मुख्य आधार आहेस. आता आमचा वनवासकाळ संपत आला

आंदोचा

समाप्त झालं, तर पुढेही तूच आम्हाला मार्गदर्शन करायचं आहेस. आता ज्नगेच आम्हो काप करावं याबदल आम्हाला आज्ञा दे.”

श्रीकृष्ण तेथे असताना मार्कण्डेयही आला. त्याचे वय खूप असूनही तो केवळ चौसच वर्षांचा वाटत होता, त्याच्या मुलावर सेज होते. तेथे भुपस्थित असणार्‍या सर्वांना विविध कथा सांगून अनुकरणीय धर्मसूतेही सांगाबीत अशी त्यांची इच्छा होती, आश्चमाच्या बाहेर या गोष्टी चालू असताना आत सत्यभामा ब द्रौपदी गप्पागोष्टी करण्यात मध्न होत्या. भामेने द्रौपदीला विचास्ले

श्र

ही कमी नाहीय. पण मला तर या गोष्टच आश्‍चर्य वाटतंय की असे बलवान पाचही पति तृश्या मुठीत कते रहातात. तश मन ते कधीच दुभवत नाहीत, तुला पसंत कुठलंच काम ते करत नाहीत. तुझा मान ठेवतात. याचं कारण काय? त्यांना आपल्या तात्यात ठेवण्यासाठी तृ काय खास व्रतं, पूजा वगैरे केल्यास काय? की मन्त्र,

जडो-बुट्टी इ. चा वापर केलास? मलाही आपल्या पतीला असंच मुठीत ठेवता वावं,

म्हणून तुझी काय खुबी असेल ती सांग ना, माझ्या पतीचा स्वभाव तुला माहीतच आहे.”

द्रौपदी म्हणालो, “सत्यभामा, भात्ता तू ज्या मन्ततत्थांचा भुह्लेल केलास, त्यांचा अुपयोग वाईट चालीच्या स्वियाच करतात,

(र

8) नाहीत, तरी मी कधी रागावत नाही.

कृष्णाच्या बायकोला नाहो. माझ्या बाबतीतला तुझा संशवही तुटिपूर्ण आहे. आपल्याला ताब्यात

ठेवण्यासाठी आपली बायको मन्व-तन्जांचा वापर करते असं कळलं, तर त्यांच्या दृष्टीनं तिची काहो किंमत राहील का? पांब्व माझ्याशी इतक्या प्रेमानं का वागतात, ते. ऐक नौट. मुळात मीच कधो कमली अनावश्यक मागणी करत नाहीं, माझी. एकादी भुचित मागणीही ते पुरी करू शकले

माझ्या पतीचं माझ्यावर मनापासून प्रेम आहे हे मला माहीत आहे, पण याचा भरर्थ. असा नव्हे की, मी त्यांची सेवा करणं टाळावं. आपलं कर्तव्य मो कधीही चुकवत नाही, मौ स्वतः त्यांची सेवा करते, दामदासींच्या भरवशावर नाही सोडत, त्यांना आवडणारे भोजनपदार्थ पी स्वतः बनवून . वाते. ते जे काही बोलतात किंवा करतात, त्याला मी कधीच विरोध करत नाही. मी. कधी अकारण हसत नाही, आपल्या सवतीचा द्वेष करत नाही. धर्मराज इल्दप्रर्यात राज्य करत असताना हजारो बाह्मण, ब्रह्मचारी, संन्यासी इ. अतिथि. म्हणून येत-जात असत. त्यांच्या सत्काराचा भार मी संभाळत असे. इतकंच नव्हे, वर. पांडवांच्या बाकीच्या, पत्नी, हजारो दासदासी,, पशुपालक इत्यादीचं कुश पहाण्याचं काम मौ स्वत: करत असे. खजिन्याचा हिशोबही मोच पहात असे. ‘योडक्यात म्हणजे परिवाराचा संपूर्ण भार मो यामुळेच माझ्या पतीचं प्रेम

चांदोबा

आणि, विश्‍वास आहे. माझ्यावर. ‘मन्वतत्तांच्या आधारानं म त्यांना ताव्यात हेवते अशी तुझी समजूत निराधार आणि बुटिपूर्ण आहे.” द्रौपदीचे सारे बोलणे सत्यभामेने मनापासून ऐकून म्हटले, ‘लेचारून मी श्वरोखरीच फार मोठी चूक केलीय. मला आता पश्‍चात्ताप होतोय त्याचा! माझ्या चुका मला आता कळून चुकल्या आहेत, माझ्यात सेवा-भाव मुळीच नाहो, द्रेष अगदी पुरेपूर भरलेला आहे. मागण्या पुर्‍या झाल्या नाहोत, शी हा न्हा पुन्हा हसते. तू डोळे अुघडलेस रागावू नकोस माझ्यावर! मी फक्त चेष्टा केली असं ससज. महामुति मार्कण्डेय, श्रीकृष्ण व सत्यभामा पांढ्वांचा निरोप घेून आपापल्या दिशेने निघून गेले, जाणि काम्यकर्‍न सोन पांडव पुन्हा दैतवनात आले. तेथे असताना एक बाह्मण तेथूत ‘हृत्त्तिनापुरला गेला व पृतराष्ट्राला म्हणाला, ‘*महाराज, मौ द्वैतवनातून आलो आहे. तेथे पांडव अन, वारा, पाअूस यांना तोंड

देत कष्टांचे जोवन जगत आहेत. लोक- विजेते पाच पति असूनही दौपदी अनाथासारखी जगत आहे. तिचे कष्ट वर्णनातीत आहेत.’’

हे ऐकून धृतराष्ट्राला दुःख झाले. कारण आपल्याच अुपेक्षेमुळे पाडन ब द्रौपदीला तया जास सहन करावा लागलोय हे त्याला चांगले माहीत होते. तो ब्राह्मणाला म्हणाला, *‘माझ्या सगळ्या पुत्रांपेक्षा घर्मराज अुत्तम आहे. त्याच्या मनात कधी राग येत नाही, अर्जुन हाच त्याचा विधेय आहे. पण भीमाचा स्वभाव भिन्न आहे, तो महाबली असून त्याला चटकन क्रोध येतो. वरन्तू वचनबद्ध धर्मराजाविरद्ध तो कधीच काही बोलत नाही, मन मारून गप्प रहातो, माझा पूत्र दुर्योधन दृष्ट वृत्तीचा आहे, त्याची बुद्धी वक आहे. त्याच्या अन्यायांमुळेच बांडवांना इतका त्रास सहन. करावा ्ञागतोव. पुढे लो त्यांना अर्ध राज्य देअून टाकील, तर काहीही संकट येणार नाही, पण तो तसं करणार नाही हे मला माहीत आहे. पण ते त्याच्याच विनाशाला कारण होईल.’”

य ६ अचिकायाकडेत्वाने चाचा वर्न कारचे करी वनी सार या शमी सणाची माजा याने आज्या

कापत नि लागता, “हे कृष आहेत तरी फळे! «यकर शहत. नळ्या माणसांना गॉल बी “रो, हो’ गया आगतात ते.” पाप योना. तेका बेषकनी १९ शातीकत कृष हो हो’ तते,भा थो कह गुशतात.” अन तो स्म्तःच धोटा वेळो घो ही सोता, लाचे कोर! पावत ण ॥भीनदारणे ते प्र याने नसीनराता री आती रिमी. दिवाणाला बोटापूत बनोनरार ‘जॅपफणीला भतचाध्रा माली असावी, किशा त्याच्यावर कोणी करणो फेलो ५साती, तुम्ही ताबडतोब तिये बागून पहा. आणिनि्वप्या

गाने त जागुन शतय अपरतीक तोषशंवरर सात ग.

गभरल्या सपा मरणाला,

ऑॉतस्बितो ताहिली. घायसलाव पन्हा तोरे दिसो षत पा त्यार शत्र्कारनेशना,

नगूताई गोरे

“्यान्दोबा’

पुरवणी - ९९

आपल्या देशाची बृक्ष संपदा

केळ्याचे ड्याड

आं आ, फणल ब केळे हो मुल्य फळे मानली ‘आतात. त्याचप्रमाणे केळे, आंबा, बोर, मुंबर व चिंच हे पाच प्रमुख वृक्ष मानले आता. यांच्यासंबंधी एक विचित्र कथा प्रचारात आहे, एका काळी हे याच वृक्ष मानवरूपात पाच बहिणी होत्या, खूप ब्ेर्यन्त त्यांचे विवाह झाले ताहोत. देवाने एक दिक दर्शन देजून त्यांना ‘बिवाहाला तयार भाहात का?” असे विचारले. चारजणोंनी होकार दिला. सरवात धाकटीने नकार दिला, पण तिला अपत्य मत्र हवे होते, देवाने त्यांना वृक्षरूप दिले अन्‌ सांगितले की जे पृश्‍्ष सरकत पा झाडांवर चडतील ह्यांच्याशी यांचे निताह होतील. बा कथेक्रूत आपणाला कळेल, की आकी चार आदांवर चढणे शक्‍य असते, पण केळीवर (सर्वात ल्हान बहीश) मात्र कोणी चढत नाहो. केळ्याला ल॑स्कृतमधे ‘मोचा’, ‘कदली’ महणतात. हिन्दोत ‘केला’, ६ंगजील ‘बनाना’, *वटित’ किंवा ‘ऑडम्स अपल’ म्हणतात, अनेक रतीय भाषांत केळ्याला ‘कदलो’ म्हटले जाते. तमिळ ब भल्वाळोत ‘वाळे’, तेतुगूत ‘अरटि असे म्हणतात. बौ केळ्याला पतित्र मानतात, साहित्यात गुहेखलेले ‘मोचापाता’ केळ्यापासूनच जनवतात. हनुमान हिमालय आह्तातील कदलोबनात (केळ्याचो आग) रहात असेल्याचा पुराणात मुलेल आहे. (७ केळ्याचे फूल, फळ ज खोडाचा आतील मजू. आंग खाद्य पदार्थात नुपयोगात आणले जातात. १. कल्च्यो फळाचा रल हिरवा असतो. परंतु काही कळे पिकल्यानंतर हिरवी, पिवळी व लाल असतात.

आकारात लहान मोठे असे प्रकार भलतात. वेळ्यांच्या ५००० जाती आहेत असे म्हणतात. परन्तु सर्वब फळे गोड व स्वादिष्ट असतात,

केळीची पाने चांगल लांब व रन्द असतात. दक्षिण भारतात जेवण या पानांवर वाढले जाते.

किाहादि शुभकार्यात मांडव केळीच्या लुंटांनी ब पानांनी सजवण्यात येतो. याचे तोरणही बांधले जाते. हे सर्व शुभप्रद मजले जाते.

कळे पिकाथला लागून लंगर काव्यावर झाड कापून टाकले जाते. कापलेल्या खोडाच्या चारो आार्जूनी पसरलेल्या कल्दांतून नती झारे वाइतस असतात.

नो शिक्त रहाण्याची आहुतेकांचो इच्छा असते. मरण जवळ दिसत त्रसतानाही आणखी जगायचो इन्छा नैसर्गिक आहे, परन्तु अशी इच्छा एकाद्या भुज्तत कारणासाठी असेल, तर ते अधिक त्यायमंगत होय, पंडित अशी इच्छा ‘योग्य* मानतात. सश्षरषोमधील भरद्वाज मुनीची कथा पाचे सुंदर भुदाहत्ण आहे.

अरड्राज अविक्क्रींचे पुत्र, आदिकाब्य रामायणाचे रचयिता वाल्मिकी मांचे ते. शिष्य, त्यांच्याजवळ यांनी ब्ेदाध्यमन केले. पण त्यांची जञनपिपासा शमली नाही,

नी इल्द्रादि देवांचा आशिर्वाद मिळवला अन्‌ सुदीर्ष काळ जिनन्त राहिसे, संपूर्ण जनन त्यांनौ अध्ययत व जाम पातच बेचले, मृत्यु सथीप दिसल्यावर ‘भरडाजांती पुन्हा इल्द्राचे ध्यात कशन आपले आयुष्य वाढवण्याची बितन्ती केली. रता प्रकट होभून भरद्राजांना भपणाबरोबर चलायला सांगितले, थोडे अतर गेल्यावर त्यांना तीन अच भुंच् पर्बत वृरवर दिसले, इन्ाने भरडाजांना

आपली मूठ भुघडायला सांगितले व तीन मुठी माती

.

त्यावर धातलो. भरद्वाज मौनच राहिले,

“दुर दिसणार्‍या त्या तीन पर्वतांच्या तुननेत तुझ्या मुठीतच्या मातीचे प्रमाण काप?” इन्हाने निवारले,

*‘कारच अल्प; तुलताच नाही होणार.’’ अरड्ाज भत्तरते. “मग तू जे वेदजञान मिळवलेस तेही असेच आहे. तू केलेलं आनार्जन मुठभरच आहे. तुला आणखी जे जाणायचंय, ते या पर्वतांसार आहे.’’ इत बोलला.

क बोलण्याने घाबरून जाभून ‘मिळवलेले जान

ब

‘ुरेले आहे’ किंवा अहंकाराने ‘मला तर्व काही माहोत. आहे” असे तो म्हणेल, अशी इन्द्राची अपेक्षा होती. पण थोडा वेळ मौन राहिल्यानंतर अरदाज नकषतेने ‘ज्ञान इतके भुभ्रत्त असेल, तर मला वे पूर्णळ्पानं मिळवायचं आहे. आपला आशिर्वाद असेल, तर या तीन्ही पर्वतांबर विजय मिळवण्याचा भो प्रवल करोन,

भरडाजांच्या स्पिर, भकिचिल आत्मविश्‍वास आणि अुपत ध्येयाचे इत्रात्या अत्यन्त नाशवर्य वारले, आण आणली एक! नपर्ण आयण्याची दणगो देून इतर अत्तर्धात पाबला,

दर… ‘कोमनवेल्य’ चे प्राचोन जार

‘लाजमहन आबा शहरात आहे. ‘मगरवन’ बहन हे ना पडले, याचा अर्थ काव?

१९७२ मधे वाघाला ‘राषट्री पाणो’ शोत केले गेले. तयापूर्नीचा आपला.

राष्ट्र प्राणी कोणता!

‘मुकिबुर रहमान बांगला देशे ‘रष्टपिला’ मातले गेले. त्यांची कन्या ‘जेल हतीना’..

सध्या प्रधानमन्यो शु्ार्तो . शकून अधिकार पर्त करण्यासाठी त्यांशी कन्या लढत आहे.

हिचे नाव काय?

‘आदताे एचानम्ती वेवेगीला कटिक पान्ताचे भाहेत, पण कोणया जिल्ह्याचे?

हितेश, नागप्माकीवर बॉम्ब प्वार जपानने पराजय कूल केला, अन्‌ पुढ संपले,

कर एवम नागासाकीवर बॉम्ब टाकायचे ठरले तनहते. कुठे टाकापचा होता?

‘सामान्ित: स्वयंपाकपरात रिसणारा एक किडा बॉम्बचा आघात सहन करूनही जिकनत राहू शकतो.

लो बोचता किल?

आफ्रिकेत ओबेत छबशवा कुटे आहे?

ऑनिचिक प्रश १८९६ अशे सुर भाल्या, तरी भलिपिक शपयेचा पात नतर

सुरू झाला. केक?

आप्या देशात एक.

_.__ जोकव्यात आतली? एकू. मुलांना खूप थावरणार्‍या परतूचा शोध कटालो सालिंधोनीने लावला, तो शोध कोणता? ११.८) होळीस ८७१ मधे अमेरिकेत सुर झालो ए नंतर आणियाह पसरी, पा कीडेचे नात काव?

सेस (९६० पासून सुरू श्ञाली, कोणतो दोन भाहरे खारे

. पहिली ठेल्ट तेनवरी’ कोणत्या भारतोष बेळाइने निळवत्ी? हा. ही ल्याल, कयवताणण भाते पसन भिर लोण १. लि कमिशन पचत शोता के आयोजित साले? प्रवम गुा४क दोण?’

चान्व्केबा” च्या बातम्या

लॉलीपॉस्स आकाझातून

ताथबान (फार्मोसा) चौ राजघानी तायपीथ नगरात अचानक हेलिकॉंप्टरचा आवाज ऐकू आला जन्‌ अराषरातून मुत बाहेरयेजून आकाशाकडे पाहू लागलो. बोीपीपच्या आकाराचे एक लाल हेनिकॉटर फिरत असलेले त्यांना दिसले. ते साली आले तेन्हा त्यात कोशी

र

चालक नसल्याचे दिसते, रेियो लहरींच्या आधारे मोट कंट्रोल दरारा ते फिरवले जात होते. भुलॉना आश्चर्यात टाकणारी भाणली एक गोष्ट नन्तर घडली. ते बोडा वेळ आकाशात फिरल्यातन्तर जाताजाता बरे लातीपाप्सा ॥हतभर बालो टाकत तिघून गेले. सर्वात मोठा बानर

एद्स हा भयानक रोग काही वर्षांपूर्वीच लक्षात आल्ञा, याला औषध अस्तित्वात नाही. त्यापासून वाचण्याचा एकच मार्ग हणजेत्याना बळी पडण्यापासून स्वतःला वाचवणे व जरूर ती सावधगिरी जाळगणे, साात्य लोकांना या भयानक रोगाची माहिती करून देणे अत्यावश्यक आहे. हे सत्य सर्व देशांच्या घ्यानात आले आहे. त्यामुळे एड्स पासून आपले रक्षण कसे करावे पासषंबंघी माहितो टी>व्हो,, रेडियो व पत्रिका यांशारस्ा प्रचार माध्यमातून मोळ्या प्रमाणावर दिली जात आहे. पण. खळबळजनक विष्षप असा की, दिवसेंदिवस एडस्‌ च्याधीगस्तांची संख्या वाढतच आहे.

आ सोगाचा प्रसार रोखण्यासाठी जगभर ₹ डिसेंबर हा दिवस ‘एर्स्‌ दिवस’ मानला गेला. मुंबईत मागच्या एदसदिवसाआधीच्या दिवशी १०,००० लोकांनी एक मोठी मिरवणूक काढलो, त्यासाठी एक मोठा वानर. ककडून आणून त्यावर एइसबरलचे अर्शत लिहिले व त्याला मिरवणुकीच्या अग्रभागी मिरकते गेले. त्याबरोबरच लोकांनी एदसयहन घोषणाही दिस्या. वा वानराची लांबो माहीत आहे? -३.५ मौट्शी जवात आनपर्यन्त प्रदर्भित करण्यात आलेले हे भर्वात गोठे चानर होय! बा वानरामुळे अनेकांना एस्‌ संबंधी माहिती मिळाली वात भकाच नाहो. धन देणारा सान्ताकळॉज

बर्लिन विश्‍व विद्यालयात एका विशेष वर्गाची सोप करण्यात आलो. त्यात ज्या ज्या लोकांनो भाष घेतला, ते सर्वच त्या किशवविद्यालयाचे विद्यारयीच होले. एत सर्शसश त्यासाठी मावताकलीजसारचा वेष करून आहे होते. सफेद दाढी लावून म्हातारे बनले होतेत त्यांनी असे काकेले? मान्वाकनीजची भूमिका

कशो करावी हे त्यांना शिकायचे होते. खिसमसमधे सान्ताक्‍लांजचा (सेंट निकोलस) अजिनय करणारांना

झुरोण्च्या काही सस्था पारितोषिक देतात. अशा पकारे काहो मुत्साहो युवक क्रिसमसूमधे बोडाता. पॉकेटमनी जमवतात.

स मीरला तीन मुलगे ३ एक मुर्गी होती, सर्वात लहान सत्यवती तीन वर्षांची असतानाच भुलांचो आई कसल्याशा ‘बिषबाधेने मृत्यू पावली, त्यायेळी समोर च्याप्ाराच्या निमित्ताने बाहेर गावी गेलेला होता, काहो दिवसांनन्तर ‘

जेंव्हा हे समजले तेंव्हा मुलांना कवेत थेून सो. जोरजोराने रहू लागला. नंतर घरात नोकरचाकर असूनही तो मुलांची देखरेख स्वतः केळ लागला. व्यापारात त्याचे लक्षच नसे. त्यामुळे त्याची संपत्ती कमी होः लागली, हिऱ्यांच्या व्यापारात माणसाला फार दक्ष रहावे लागते. त्याला जाता वाटू लागले ‘की आपूण दुर्लक्ष केल्यामुळे आपला व्यापार मागास लागलाय.

पुन्हा व्यापाराकडे नोट लक्ष द्यावेसे समौरला वाटू लागले. त्यासाठी आवश्यक ती तयारीही त्याने केली. त्यावेळी गोदावरी

दुष्कर मुत्सब चालू होता, आपलो मुलगी सत्यवती हिला बरोबर घेभून तो पुष्करमधे स्नानाला गेला. तेथून पर्त घेळत घरात पाभूल ठेवल्याबरोबर समीर जोराने रहू लागला, तीन्ही मुलांनी सत्यवतीबद्रल विचारल्यावर, ती उत्सवात हरवत्त्याचे त्याने सांगितले यानन्वर काही आठवड्यांनी मुलांचौ जबाबदारी नोकरांवर सोपवून समीर जहाजातून परदेशी गेला, १ बहा वर्षे निघून गेली, तीनही मुलगे मोठे झाले. या दहा वर्षात समीर जात्तीत जास्त दहा दिवसही घरी राहू शकता ताही, राजंदिवस त्याला समुद्रावरच रहावे लागे, एकदा मुलांना भेटायला घरी आलेला समौर त्यांना जवळ बोलावून म्हणाला, “मुलांन मी हिऱ्यांच्या व्यापारात फार

अडकून गेलोय. मला जास्तीत

समुद्रातच माझा मृत्यूही होईल, तस॑ घडलं, तर्‌ तुम्ही एक काम करा, वरच्या मजल्याच्या भुत्तरेकडच्या दालनात. एक लाकडी जुनी येटो आहे, ती भुघडून पहा, पण एक लक्षात ठेवा की त्या दालनाचा दरवाजा माझ्या मृत्यूनन्तरच भुघडायचा आहे. आणखी एक गोष्ट नीट ऐका. कोणत्याही प्रकारच्य त्यागासाठी तयार रहाणं हा अुत्तम धर्म मानला जातो,” इतके सांगून त्याने त्या दालनाची किह्लौ मुलांच्या हाती दिलो. काही दिवसांनन्तर तो पुन्हा व्यापारासाठी परदेशी निघून गेला, ज्या जहाजातून तो पवास करत वादळात समुद्रात बुडाले व सर्वचे सर्व प्रवासी बुडून मेले. केवळ दोनच नावाडी काय ते वाचले. त्यांनौ

बट

जहाजाच्या लाकडांच्या साह्याने’आपल्लेजोव वाचवले होते. त्यांच्याकडून समोरच्या मृत्यूचो बातमी मुलांना समजली.

मुलांना फार वाईट वाटले. थोरला बाकी दोघांना म्हणाला, *‘असं काही घडेल याचो. बाबांना आधीच कल्पना होती, म्हणूनच त्या अुत्तरेच्या दालनाची किल्ली त्यांनी आपल्याला दिली. त्या पेटीत काय आहे ते आता आपण जा्जून पाहूया, त्यांची इच्छा. पुरो करू.”

तिघांनीही त्या दालनात जाभून पेटी. अुपडली, ती तर अगदी रिकामो होती! त्यात धन त सोने असेल अशी त्यांची अपेक्षा होती, त एका कागदाच्या कपट्याशिवाय काहीच नव्हते. त्याबर जे लिहिले होते,

पाहून तिघेही निराश झाले. कागदावर समीरने लिहिले होते, **सिरपुरमधे माझा बालमित्र भूपती रहातो. त्याच्या कल्वेचा विवाह तुम्ही तिघांनी आपल्या कमाईलून कराना. माझी इतकीच शेवटची इच्छा आहे.

त्या रात्री तोन्ही भावांना झोप आली. नाही, थोरला मनोमन रागावून म्हणाना, “हे काय वडील झाले? एक पैसुद्धा न देता मह्न गेले. भापण कशाला कुणा दुसर्‍याच्या मुलीचं लग्न करून द्यावं अन्‌ घाकट्या भावांना अुपजोविकेचा मार्ग दाखवून द्यावा? मी काय इतका निर्बुद्ध अन्‌ कुचकामी आहे?’* असा; विचार करून तो घर सोडून कुठेतरी निघून गेला.

धाकट्या दोघांनो ओळखते की थोरला चर सोडून

म्हणाला; ‘*आता आपण दोघांनी का होईना, ‘पण नानांची इच्छा पुरी कल्या. हे घर विकून

टाकून त्या पैशातून भूपतच्या मुलीचं लग्न ‘कलून देजू. नंतर कुठे नोकरा पाहून आपल पोट भख्या,’

त्यांनी धर विकले अन्‌ ते धन घेजून ते

सिरपुरकडे निघाले. संध्याकाळपर्यन्त ते एका गावात पोचले. तिथल्या ग्रामाधिकाऱ्याच्या घरासमोर पंचायत बसली होती. दोन तरूण अन्‌ एक म्हातारी प्रमुखाचा निकाल ऐकायला अभे होते. या दोघांनी गर्दीतल्या एकाला विचारले की, *‘काय मामला आहे

तो म्हणाला, “’या म्हातारीचे हे दोथं मुलगे. शिवाय तिला एक अपवर मुलगीही आहे. बाप जिवन्त असेपर्यंत हे सर्वजण एकत्र रहात होते. पण त्याच्या मृत्युनंतर मुलांनी इस्टेट वाटून घेतली व निरनिराळे राह लागले. आई अन्‌ बहिणीची कोणीच पर्वा केली नाही. आई मुलांना म्हणाली की, *तुम्हो वडलांना वचन दिलं की, बहिणीचा विवाह करून देजू ‘पण आता नकार का देत आहात?” यावर मुलांचे म्हणणं असं की ‘लग्नाचा एवढा तर्च केला तर आम्हाला काय भुरेल? आम्ही आपापला संसार कसा चालवावा?’ ही अडचण कशी सोडवावो, याचाच पंचायत विचार करत आहे!”

‘दोघेही भानू तिथून निघून क्लानावळीत जेथून तिथेच झोपले. मधला विजार ऊ लागला, * म्हातारीची दोन्ही मुलं आपल्या बहिणीचं लग्न करून द्यायला तवार नाहीत. मग मो तरी, जिचं जन्मात तोंडही पाहिलं

चांदोबा

नाही, त्या भूपतीच्या परज्या मुलीचं लर का करून द्यावं अन्‌ आपला पैसा खर्चावा? त्यापेक्षा या पैशातून मी एकादा व्यापार सुरू करू शकेन ना? पैसा कमाभून आरामात आपलं आयुष्य घालवीन.’’ मुकाट्याने खनाची थैली घेअून मधला तेथून पळून गेला.

धाकटा सकाळी जागा झाला ते्हा त्याला दिसले की, धनही जाग्यावर नाही, अन्‌ भावाचाही पत्ता नाही! काय घडले असावे हे त्याने ओळखत्रे, आता तो करू तरी काय शकणार होता? सर्व काही भगबन्ताच्या मर्जीवर सोडून तो सिरपुरकडे निघाला.

दोन दिवस थायी चालून तो सिरपुरला पोचला व त्याने भूषतीचे घर शोधून काढले. घर म्हणजे चांगली चार मजली इमारत होती.

ती! आश्‍चर्यात बुडलेल्या त्याच्या मनात आले की, “इतकया मोठ्या पैसेवाल्याच्या मुलीचं लग्न माझ्या हातून कसं पार पडावं?’’

दरवाज्याजवळ जाजून त्याने हाक दिली, “भूपतीजी ५५!’’ जवळजवळ पक्नास वर्षांच्या एका धट्ट्या कटट्या माणसाने दार मुघडून म्हटले, मीच भूपती! काय हवं तुला?’”

*‘मी समोरचा धाकटा मुलगा. स्वत:च्या वैशांनी मी तुमच्या मुलीचं लग्न करून द्याव, अशी माझ्या बाबांची इच्छा होती. जे धन बरोबर प्रेतलं होतं, ते मधला भाअू भुचलून पळून गेला. आपण थोडा वेळ दिलाते, तर एकादी नोकरी कलून किंवा मजुरी करून धन मिळवेन अन्‌ आपल्या मुलीचा विवाह करून देईत. आपल्या पित्याची इच्छा पुरी केल्याचे समाघान मिळेत मला.’’

मोठ्या प्रेमाने त्याची पाठ थोपटून भूपती त्याला आत पेअून गेला. तो म्हणाला, “तुझा आप अन्‌ मी बालमित्र! त्याच्या मृत्यूची खबर ऐकून फार बाईट वाटलं मला, त्यानं तुम्हा तिघांच्या भविष्यासाठी फार सुन्दर योजना आखली, तो स्वत; जास्त करून परदेशात रहात असल्यानं, मुलीचं पालनपोषण

कदाचित नोट होणार नाही, अ तुझी बहोण सत्यवती हि शावर सोडलं. ती अजूनही माझ्याकडेच रहात आहे, पण त्यानं तुम्हाला मात्र असं सांगितलं, की ती पुष्कर अुत्सवात हरवली. व्यापारात मिळवलेलं लाखो रुपयांचं धनही त्यानं माझ्याकडे सुरक्षित ठेवलंव. त्यानं दृढपूर्वक मला सांगितलं की, ‘माझ्या मरणानन्तर, माझ्या तीन्ही मुलांपैकी जो तुझ्या घरी पोचेल, तोच माझ्या परीक्षेत यशस्वी समजावा. त्यालाच माझी सगळी इस्टेट दे अन्‌ सत्यवतीची क्षरी हकिकतही सांग,” आपल्या पित्याच्या परीक्षेत तूच जृतीर्ण होजून बापाप्रमाणेच योग्य शाबित झालास. ठौक, आता प्रथम आपल्या बहिणीला भेट, तो फार. टू अुत्सकतेनं वाट पहातेय तुझी!” इतके बोलून भूपतोते सत्यवतीला बोलावले.

भूपतीचे बोलणे ऐकून धाकटा फारच आश्‍चर्यात पडला. इतक्यात लक्ष्मीप्रमाणे । आभूषणांनी सजलेली आपली बहीण सत्यवती आपल्याकडे येत असलेली त्याला दिसती. | तिला पाहून त्याच्या डोळ्यातून आनन्दाधू झरू लागले.

‘भवानोनगरमधे जयवर्मा नावाचा एक मोठा व्वनवान माणूस रहात असे. त्याला तीनं मुलगे होते - जयपाल, विजय भाणि जय, रंग-कृप, विद्या-विनय अन्‌ आचार विचारात ते अगदौ एकसारखेच हो बोडक्यात म्हणजे तोन्ही भाजू सदाचारी ‘होते. एकमेकांवर त्यांच्रे फार ग्रेम होते. त्यांच्यात आपसात कसलीही गुप्तता नसे. वण फक्त एकच गुप्त गोष्ट होतो, की ‘ज्याबाबत तिघेही गप्प असत, तिघांनीही ती गोष्ट आपापल्यापुरतीच सीमित ठेवलो होती, जुळे वाच्यता करत नसत ते.

‘ती गुप्त गोष्ट म्हणजे तिघांचेही अंवानीतगरच्या राजकन्येवर प्रेम होते! ‘तिघांचाही दृढ निश्चय होता की, ‘तिच्याशौच विवाह करायचा. परन्तु तो

< त्यांनी कोणाजवळही बोलून दाखवला नाही. संध्याकाळी तिघेही राजवाड्याजवळच्याच

अुद्यानात फिरायला जात अन्‌ राजवाडूवाच्या व्हराड्यांतून फिरणार्‍या राजकन्येकडे एकटक पहात रहात. कधी कधी ती करत असलेले चीणा-बादनही कान देअून ऐकत्त असत/पण त्यांनी राजकुमारौबद्दल आपसात कधी चकार शब्दही काढला नाही.

असांच काळ जात राहिला, एके दिवशी जयवमनि त्तीनही मुलांना बोलवून जरा सावध केले, *‘मुलांनो, म्हातारा झालो मी आता. मी कमवलेल्या घनातून तुम्ही आपलं आयुष्य आरामात जगू शकाल, पश, हे काही पुरुष-लक्षण नव्हे. लग्नाचं वय झालंय तूमचे, लग्नानन्तर तिथं आपापला निराळा संसार थाटाल, मुलं होतील तुम्हाला, क्रमाक्रमानं पैसा कमी होत जाईल. तेंव्हा माझी इच्छा

अशी की, तुम्ह देशोदेशी फिरून व्यापार करून धन कमवावं. माझ्या दृष्टोतं हेच पुरुष-लक्षण आहे. नंतर लग्न करून

स्हाश्रमी व्हा.’’ घित्याच्या बोलण्याला तिघेही फार मान असत. त्यांनी घालून दिलेल्या मयदिबाहेर जाण्याचे धाडस त्यांनी आर कधीच केले नव्हते, त्याचा सल्ला मानून थोडेसे धन बरोबर घेबून तिर्धांनीही एका शुभमुहूर्तावर धर शोडले, संपूर्ण दिवस पायी चालल्यावर ते महावर नावाच्या बाजाराच्या शहरात पोचले. तेथे तिभांनोही बाजारातून मनपसल्त वस्तु खरीदल्या. त्या दिवशी

शिवरात्र होती, दुसर्‍या दिवशी सकाळी तिघे भाजू तोन दिशांना निघाले. निषण्यापूर्वी

शिवरात्रीच्याच दिवशी पुन्हा इथेच भेटायचे त्यांनी ठरवले. आठवडे अंन्‌ महिने नोटले.

पुन्हा शिवरात्र

क्क

आली. महावरच्या बाजाराला पुन्हा बहर आला. त्यावर्षी अगदी अपूर्व अशा वस्तु तेथे विक्रीस आल्या. असे पूर्वी कधीच घडले नव्हते. सर्वात घाकटा जब ठरल्याप्रमाणे बाजारात पोचला, भाजू पेण्यापूर्वी एकादी जपूवररचो उस्न्‌ सरेदी कराचे त्याने ठरवले.

अनेक वस्तु राशोंनी विकायला ठेवलेल्या होत्या, त्यातल्या एका वस्तूकडे तो फार आकर्षित झाला, ते एक निंबाचे फळ होते, पण ते साधे लिंबू नव्हते. भयंकर रोगाने ग्रासलेल्या व्यक्तीला रोगगृक्त करायची शक्ती त्यात होती! लिंबू कापून त्याचा रस रोग्याच्या तोंडात पिळला की झाले! तत्दाण रोग बरा होणार होता ! हजार अशशर्फ्या

४ देअून जयने ते लिंबू खरेदी केले. आणि

आपल्या भावांची प्रतीक्षा करू लागला. विजयही त्याच दिवशी पोचला. त्याने ब्यापारात खूप कमाई केली होतो. त्यानेही हजार अशर्फ्या खर्चून एक अपूर्व वस्तु खरीदली. तो एक गालीचा होता, तोही. सामान्य गालीचा नव्हता. त्यावर बसले की. हवे तिथे जात येत असे. सर्वात मोठा जयपालही त्या दिवशी. बजारात पोचला. त्यानेही अपार धन. मिळवले होते. त्याला कित्येक वस्तु. आवडल्या व तो त्यांची किंमत विचारत राहिला. शेवटी त्याला एका छोट्याशा दुकानात एक आरसा दिसला, दुकानदाराने त्याची किंमत हजार अशर्फ्या सांगितली. *“एका साध्या आरशाची इतकी किंमत २. यात असं काय विशेष आहे ?”’ जवपालने. विचारले,

आंदोबा

शि . . यामी

«“अहासय, हा नुसतंच सौन्दर्य दाखवणारा आरसा नव्हे. या आरशात तुम्ही स्मरण केलेली कोणतीही व्यक्ती, प्राणी ताजडतोब ‘दिखू लागेल. मग तो कोणत्या का स्थितीत असेना!” दुकानदाराने आश्रश्याचे कौतुक

जयपालला लगेच राजकुमारी निरुपमाची आठवण झाली व तिला एकवार पहायची इच्छा त्याच्या मनात आलो. त्याने

हजार अशर्फ्या देजून आरसा बेतला भन्‌ निरुपमेचे स्मरण करून त्याने आरशात पाहिले, दुसर्‍याच क्षणी त्याचे हृदय दुःखाने जड झाले!

कारण आरशात त्याला राजकुमारी मरणासन्न अवस्थेत दिसलो. वैद्याने तिला तपासून म्हटले, “राजकुमारी जगू शकणर नाहीत, त्यांचा मृत्यु निश्‍चित आहे. अगदी

जाईल!?* जयपाल स्वतः इतक्याशा अवधीत तिथे पोचू शकणार नव्हता, कारण पोचायला कमीत कमी एक दिवस तरी लागणारुचे होता.

जयपालच्या डोळ्यातून अश्रु वाहू लागले. घडपडत तो पुढे जाजू लागणार, इतक्यात विजय आपल्या भावाला पाहून ओरबला,

*‘जयपाल दादा!” भावाचा आवाज ऐकून जयपाल जरासा

सावरला. ‘पहा’ असे म्हणून राजकुमारोची स्थिती त्याने विजयला दाखवली, अन्‌ दुःखाने म्हटले, *‘अशा स्थितीत भापण इतके दूर राहिलो, तिला वाचचू शकणार नाही.”

*‘तू घाबरू नकोस,” असे म्हणत त्याने आपला गालीचा जमिनीवर पसरत म्हटले, **यावर बसलो, की क्षणभरात आपल्याला पोचता येईल तिथवर,’’

जयपालला खूप अुत्साह वाटला, पसरलेल्या गालींचावर दोघे असणार, इतक्यात दोघांना हाका मारत जय तिथे पोचला, ‘‘बोलायला वेळ नाही आता. बस पटकन वा गालीचावर, निदान जिवन्त असलेली निश्पमा पहायला मिळेल,’’ विजय बोलला.

काही न बोलता जयही गालींचावर वसला अन दुसर्‍याच क्षणी ने राजकमारीच्या मृत्युशय्येजवळ पोचले,

जय आणखी जवळ गेला. लिंबू कापून त्याने तिच्या तोंडात रस पिळला.

दुसऱ्याच क्षणी आश्‍चर्यकारक जदलं घडला राजकुभारील ! ती चटकन्‌ अुठून बसली. अुपस्थित असणाऱया सर्वांच्या डोळ्यातून आनन्दाबरु झरू लागले. राजाने

ष्

तीन्ही भावांजवळ आपली हार्दिक र

प्रकट केली. त्यांचे हात पकडत तो म्हणाला,

मुलांनो, माझ्या कन्वेला जीबदान देणारे. मला स्वर्गलोकातून अवतरले्या देवांसारले आहात. माझ्या कन्येचा विवाह

तुम्ही

होईपर्यन्त तिघेही माझ्याचकडे राहन माझा पाहुणचार ग्रहण करा,’’ तिघांनी त्याला. मान्यता दिली.

आता एक गंभीर संमस्या भुपस्थित झालौ, “आपल्या कन्येला वाचवणाराभी तिचा विवाह करून देणाची’ राजाने घोषणा केलेली होती. त्यानुसार तिघा भावांपैकी एकाशी तिचा विवाह करावला हवा. होता, राजाचीही याला तयारी होतीच. त्याने

म्त्र्यावर निवड करायची जबाबदारी

सोपवली. तिघांचे बोलणे ऐकल्यावर, कोणाशी विवाह करावा याचा निर्णय मल्य्यालाही करता येईना. तो विचार करू लागला, *तिघांपैकी खर॑ कोणी वाचवलं राजकृमारोला ? जयपालने आरखा पाहिलाच नसता, तेर तिच्या आजाराबद्दल तिघांना कळलेच नसते, विजयचा गालीचा नसता, तर वेळेवर ते इथे पोचू शकले नसते. अन्‌ वेळेत येञून सुद्धा लिंबाशिवाय ती. वाचण्याचा प्रश्‍नच नव्हता!’’ १. अडचण सोडवण्यासाठी त्याने तिघा भावांना म्हटले की, “विवाह कुणाशी करून द्यायचा याचा निर्णय तुम्हीच ध्या.’ य पणापपकयी नाण झाले नव्हते, मतात कधी फरक पडला. नव्हता, पण आता मात्र प्रत्येकजण *राजकुमारी

आंबोचा

आपलोच पत्नी व्हावी’ असा दावा करू लागला.

‘हो परिस्थिती पाहून मन्तो राजाला म्हणाला, ‘“महाराज, हो अडचण कोणी ‘तर्कविज्ञचे सोडवू शकेल. सभा बोलावली तर तेच विचार करून निर्णय देतील.’ राजाने या गोष्टोला संमती दिली.

‘योड्याच दिवसात सभा बोलावण्यात आली. बरेच दिवस वाद-विवाद होभूनही अडचणीचे भुतर कोणो शोधू शकला नाही. परिस्थिती तशोच राहिलो. शेवटी स्वतः ‘निक्पमाच हस्तक्षेप करत म्हणाली, की ही अडचण सोडवण्याची संधी तिला दिलो जावी, सर्वांना आश्‍चर्य वाटले वी, जी अडचण आपण मोठमोठे तार्किक सोडवू शकलो नाही, तो एक स्त्री काय सोडवणार ?

‘निरपमा म्हणाली, ‘*मला वाटतंय की तुम्हा लोकांची विचार करण्याची पद्धत चुकीची आहे. तिघांपैकी कोणा भावामुळे मला नीवदान मिळालं, कोण जास्त जबाबदार हे शोधायचा तुमचा प्रयत्न आहे. ‘पण एक मुख्य विषय आपण विसरलात. जबपालच्या आरशाने, विजयच्या गालीच्याने

अन्‌ जवच्या लिंबाने मला प्राणदान दिलं हे मान्य. आता प्रश्‍न असा की, या तिचांपैकी माझ्यासाठी जास्तोत जास्त त्याग कोणी केला - इकडे आपण लक्ष दिलं नाहीत ? जयपालचा आरसा त्याच्याजवळ अजून सुरक्षित आहे. त्यात अजूनही तो दुसऱ्या कोणाला पाहू शकतो. विजयचा गालीचाही त्याच्या जवळ आहे; त्यावर बसून अजूनही तो हवा तिथे जाजू शकतो, पण जयचं लिंबू मात्र अस्तित्वातच राहिलं नाही! ते खर्च झालं. त्याचा वापर करून तो आता आणखी कोणाला मृत्युपाशातून सोडवू शकणार नाही, आता आपणच निर्णय घ्या, कि तिघांपैकी माझ्याशी विवाह करायची जास्त योग्यता कोणाची ? जास्त हक्क कोणाचा ?”’ राजकन्या निश्‍ुपमेच्या बुद्धिकौशत्याची सर्वांनी वाहवा केली, तिचा विवाह जयबरोबर मोठ्या थाटामाटात साजरा आला, सर्व बाबतीत साथ देणाऱ्या आपल्या भावांचा जयने खूप आदर-सत्कार केला. जयवर्माही आपल्या सुयोग्य पुत्रांना भेटूत खूप आनन्दित झाला,

1119111170 010001 ८1५५1 १1 -010॥00/.0:1..:1131) १५१५५०६५५५

10९७ ७५ शण

0७.) म ७७७५! काढ ०१0

9 0०१७ ००७

8७७९५ 4७०७6 (७९७४५७ 9॥ ४००७७९०0५ ७ छी७ ‘घण० ७७५१ ५९ ७५७१४७ 00०0५ 06.

ककमी

शा क्शक

0001000 ीची क का 00

00

‘मो वीस भाणि

बि्ेंटन हे चालू सताब्यीच्या अलेरचे अध्यक्ष आहेत. ‘ब पुहोन शताब्दीच्या सुस्वातोचे अध्यक्ष असतोल- हेच साने वैशिष्ट होय, बिल स्तन हे ममेरिकेचे करे वे अध्यक्ष होत आणि दुसऱ्या जागतिक ‘महायुडानंतर दुसऱ्यांदा निवडून आलेले डमो्रॅटिक अध्यक्ष होत हे ही त्यांचे आणली एक वैशिष्ट्य,

अमेरिमेत देमोद्लेट अध्यक्ष पून्हा दुसर्‍यांदा निवडून ज्याची घटना साठ वर्षापूर्वी घदलौ होती. १९३२ अधे ैकलिन डिनंनो स्वेट अध्यक्ष निवडले गेले आति पुन्ह. (९३६ मधे तेच निवडून आले. इतकेच व्हे, तर पुन्हा तित्यांदा व शौध्यांदाही (१९४५) (त्यांनी हे पई संभाळले. जागतिक महायुद्धाच्या ‘लसाशीच्या काळात, नरा एप्रिल, १९४५ रोगी पाकडे असतानाच त्यांचा मृत्यू ओडवला.

नोव्हेबर २२, १९६३ रोजी त्यांची हत्त्या केली गेलो. ‘त्वानंतर लिंडन बी जॉन्सन

__ [ेपोकेट) अध्यक्ष बनते,

त्यांच्यानंतर निवडून आलेले देमोक़रट नेता होते. ‘ब्रिमी कार्टर (१९७७- तीन

१९९२ मधे बिल क्लिंटन प्रयम अध्यक्ष म्हणून

निवडले गेले. २० जाने, (९९३ रोजी त्यांनी पद ग्रहण केले. शंभर वर्षांपूर्वो, म्हणजे चालू शतकाच्या

सुर्वातौला रिपब्लिकन पक्षाचे नेता विल्यम मंकृकिन्‌

न से हे अध्यक्ष होते,

१९९६ या डिसेबरमचे ज्या निवडणुका झात्या, त्यात क्लिंटन ४७ टके मते मिळाली. त्यांचे मुख्य प्रतिस्पर्धी ुमेदवार राब लेल यांना ७ टके आणि स्वतंत्र भमेदवार रीस पदर यांना ८ टक्के मते मिळाली,

जानेवारो २! ला पदहणानंतरच्या आपल्या पहिल्या भाषणात त्यांनी देशाच्या एकीवर जोर दिला. ते म्हणाले की, पुढौल चार वर्षात याच बिषवाकडे अधिक लक्ष दिल्ले जाईल, त्यांनी भशी ‘घोषणा दिली की, अमेरिका, देश एक आहे, तिची प्रजा एक आहे आणि तिचे ध्येष एकच आहे,”’ पा पायावरच अमेरिकेची पुतरंचला केली जाईल. त्यांनी असेही सागिलते की, “माझ्या सरकारी कामात कसलेही अवहंबर नसेल व ते दृढ असेल,’’ त्यांती असे बचत दिले की, अनेशिकेण्या स्वातल्य- ज्योतीचा प्रकाश सर्ब जगभर पसरेल, किलंटत यांना आशा आहे की २! व्या शतकात ‘प्रजातंज जगा’ची स्थापना होईल.

वेन्द गोपाळपुरच्षा रहिवासी होता. बुद्धिमान होला तो. ह्याचे एक वैशिष्ट्य कोणीही जर आपल्मा बाकृचातूयनि किंबा हुशारीने कोणाला फसवले तर ‘फसवणाराला गोविन्द आपल्या चतुराईने चीत करत असे, त्पा माणसाला चांगलेच नुकसान सोसावे लागे.

एकदा सुशील पाएडे नावाच्या एका पुरोहिताने शद्रघर गुप्ाच्या ‘्ररात केदार अत करवले. व्रताच्या सांगतेनन्तर गुपाने वक्षिणा म्हणून पडिला फक्त सत्या रुपया नमस्कार केला.

दक्षिणा कडोसरोला लावत सुशील पांडे म्हणाला, *‘गुप्ताशेठ, आपण कमीत कमी चार रुपये दिले असतेत, तर बरे झालं असते, मौ संतोष मानला असता त्यावर, आपण दिर् सव्वा रुपया आपणासारख्या धनवन्ताला अगदीच क्षुल्लक ना |”’

युत हसून म्हणाला, | करणं, हो आमच्या पराण्यात चालत आलेली रीत आहे. आमच्या पूर्वजांपासून दरवर्षी है. ब्रतः केलं जात आहे. आपल्याला आवडेल कीच दक्षिणा द्यावो अशो रीत आहे. यामुळेच मी तुम्हाला सव्वा श्पवा’ दिला. गैरसमज नका करून घेऊ, पण बराण्याची परंपरा मोडणंहो बरं नव्हे ना ?”’ परंपरेची सब्रत्र सांगून वुध्ता खोटे ब्रोलत असल्याचे पांडेने ओळखले. पण अशा परिस्थितीत करणार तरी काय बिचारा ? तेथून येताना आपल्या घराबाहेरच्या कटट्यावर बसलेला गोविन्द त्याला दिसला, .

गुपताने दिलेल्या कमी दक्षिणेमुळे कौ दुःखी”

होता, त्यामुळे मुद्दाम होऊन तो गोंविन्दकडे जाऊन त्याच्या जवळ असला. गोविन्वंते ने. विचारताच त्याने अस्कून आलो.

७०9२१9 रन स त ही

“’क्ेच तर सांगायला आलो मा तुझ्याकडे, ‘ग्रुष्ता तर अगदी प्रेताच्या ाळूवरचं लोणी ‘खाणाय माणूस आहे. फारच हिशोजी आहे तो, शतका कंजूष प्राणी मी आजवर पहिला

• सव्वा रुपयाच दक्षिणा देत मला म्हणाला की, -ही आमच्या घराण्यात परंपरेनं

जाही माझी |’’ अन्‌ घडलेला सारा प्रसंग ‘पुरोहिताने गोविन्द्ला सांगून टाकला.

त्याच्या बोलण्यावर खदखदून हसत गोविन्द म्हणाला, ‘‘सग तर गुप्तांना सर्व जिनसा आपले आजे-पणजे विकत, त्याच किंमतीत विकायला हव्यात, कारण ‘परंपरागत रोतीचं पालन करणं शुभ मानतो ना तो ? पण बाकी सर्व बाबतोत परपरेच भुह्लंषन करतोय तो ! फिंमती खू वाढवून विकतो की सर्व जिनसा ? त्याच्या आज्या- ‘पणन्याच्या जमान्यात शेरभर तांदूळ सव्वा ‘छ्यवात मिळत असे. पण आता दहा रुपये ह्याचे लागतात की नाही ? मुझाचं म्हणणं असले की, तुमचे पूर्वजहो केदार -अत केल्यावर इतकीच दक्षिणा घेत असत, अन्‌ तितकीच घेण्यात तुमचं आणि त्याचंही कल्याण आहे. जेव्हां आता तुम्ही एक काम करा

‘गोविन्द्चा सल्ला ऐकून पांडेला फार आनन्द वाटला. त्या दिवशा संध्याकाळी

चालत आलेली रोत आहे; ती तोडायचा इच्छा

गुपाच्या दुकानात गेला, शेरभर तांदूळ मागून ते पिशवीत धातले भाणि गुपाच्या हातावर सन्या रुपया ठेवला. आश्चेबनि ‘गुप्ताने ब्रिबारले, *‘हे हो काय शास्त्रीबुवा ! बरोबर किंमत द्याना तांदुळाची !’ *‘गुप्ताशेठ, तुम्ही माझ्याकडून आज्या- पणज्यापासून चालत आलेलं केदारवत करवलंत अन्‌ मला त्यांच्याच काळातला पुरोहित ठरवून सल्या रुपया दक्षिणा दिलीत. तुमचे पूर्वज तेवढीच देत होते ना ? तुमचं म्हणणं असं की. तुम्हाला. तोच रौत पसंत आहे. आता मीही स्वत:ला त्याच काळचा पुरोहित मातून: तीच किंमत देऊन शेरभर तांदूळ येऊन जातोय. आपला पुरोहित धर्म मी तरी का मोडावा २. असं करणंच मला कल्याणकारक आहे’!”’ पांडे बोलला.

“हजर असणारे सर्वजण हसू लागले ! गुप्ताने शरमेने मात खाली घातली, एका आठवड्याभरातच हा अमूल्य सल्ला दे गोविन्दच असल्याचे सर्वांना कळून चुकले. ते. सारे गोविन्दन्या अकलेची आणि व्यवहारमानाची स्तुती करू लागले.

पण गोविन्द त्यांना म्हणाला, *‘आपण कधी कधी फसवले जातो, य़ा मागे नेमकी काणली चाळ भाहे यी समजून घ्याला ट्वी. कोणत्या वळणावर आपण फसतो ते समजून घेऊत नेमकी तोच चाल आपण फसवणा- राच्या अंगावर भुलटवायला हवी, नोच चाल त्याला भडकवणारा फासा ठरेल.

एकदा मंगला नावाची विधवा आपल्या चोळ गुलीना घेऊन गोपाळपुरा आली.

पतिनिधनानन्तर ती आपल्या | लागली, पण वहिनी रोज तिला योजून बोलू

लागली, ‘‘घरात आरामात बसून खाताय- ‘पिताय ! तुम्हा दरिद्री भिकार्‍यांना किती दिवस मला पोसावं लागेल कुणास ठागूक !” तिचे हे वागूबाण सहन न होऊन तिने तिथे खानावळ मरु केलो. गोपाळपुरच्या बाजारा- साठी पंचक्रोशीतली माणसं तिथे मोठ्या संख्येने येत असत. मंगलेचा स्वयंपाक रुचकर असल्याने जास्तीत जास्त गिन्हाईके तिच्याच खानावळीत जेवायला जात,

पण त्याच गावात आधोपासून किरण नावाचा एकजण खानावळ चालवत असे, मंगलेमुळे त्याचा धंदा बसला. त्याने एक दिवस दोन माणसांना पैसे चाहून तिच्या खानावळीत पाठवले,

जेबताजेवता त्यांनी बरोबर आणलेले. झुरळ भाजीत टाकले. अन्‌ ते उचलून सर्वांना दाखवत ओरडु लागले, “अरे वारे बा! कस कलियुग आलंय पहा ! नेवण विकणे हे तर पाप भाहेच, भन्‌ बर ही शुरळं !”’ नंतर ते. दोघें पानावरून उठले. तेथे जेवणाऱ्यांच्यात खळबळ माजली ! मंगलाला रागावून ते म्हणूं. लागते की, स्वयंपाक करताना नीट काळजी न घेतल्यातंच असं झालंय !

किरिण आता गप्प राहिला नाही. त्याने पुन्हा त्याच पदतीने भाड्याची माणसं नंतर दोन-तीनदा त्या खानवळीत पाठवली अन्‌ मंगला न्‌ तिच्या खानावळीची बदनामी करत राहिला. एकाद्या दिवशी जेवणात खिळा तर एकाद्या दिवशी शाकाहारी पदार्थात मांसाचा तुकडा सापडे ! या घटनांमुळे मंगलाच्या

खानावळोचे गिर्‍हाईक कमो

“या खोड्यांमागे नकीच असल्याचे’ तिने ओळखले. तिचा देष करणाराच कोणी हे करत असला पाहिजे. एक दिवस गोविन्दकडे जाऊन तिने सर्व हकिकत तपशोलवार सांगितली आणि त्याचा सल्ला मागितला.

‘गोबिल्द तिला म्हणाला, *‘भिकार्‍याचा शत्रू दुसरा भिकारोच असतो, व्यापार्‍याचा शत्रू व्यापारीच. आपल्या खानावळोचं

‘किरणनंच था लोड्या करवल्या असणार, तुम्ही एक काम करा. मोटेरामशी बोलणे करा. त्याला आपलं असं कोणो नाहोय. दाहा चौस माणसांना तो एकटा सहज लोळवू शकतो. त्याच्यात तेवढो शक्ती आणि साहसही आहे. मजुरी करून तो प्रामाणिकपणे जगत असतो. त्याच्याकडून पैसे न घेता त्याला तृम्ही जेवण देत जा, तो तुमच्या रक्षणाचा भार भुचत्ेल.’’ मंगलाते मोटेरामला निरोप पाठवाला,

त्याला म्हणाली, *‘भाझी काळजो घेणारं ‘कोणोही नाहीय, त्यामुळे सर्वांच्या दृष्टोनं मी. एक असहाय अबला आहे. मला अन्‌ माझ्या खानावळीला जदनास करायचं कारस्थान ‘कोणोतरी करतंय, पदार्थात काही ना काहो

मिसळून इथे वेणार्‍या गि हाडकांला न्ववत आहे. तू माझा आधार बन. मी तुला फुकट जेवायला तर घालोनच अन्‌ शिवाय वर काहो. वैसेही देत जाईन.

मंगला आपल्याला “भाड्याचा गुंड’ बनवू पहात आहे, या विचाराने मोटेरामला प्रथम

नुकसान होत असल्याचं पाहून बहुधा

रागच आला. ‘पण गोविन्दच्या सल्ल्यानेच खरो आपल्यावर ही जब्रानदारी टाकत आहे’ हे कळल्यावर तो शान्त झाला. एका आठवड्याच्या आतच मोटेराम मंगलाच्या परी घेळन तेथेच राहू लागला, मंगलाची थोरली. मुलगी करुणा त्याला भावराली, दिवस नात. राहिले तसे ति तीही मोटेरामवर प्रेम करू लागली.

काही दिकसांनी किरणने पुन्हा एकदा दोन माणसे मंगलाला बदनाम करण्यासाठी पाठवली. जेवताजेवता त्यांनी पदार्थातून एक लहानशी पाल काढली, अन्‌ ती लोकांना दाखवून ते काही बोलणार, इतक्यात मोटेरामते त्यांचा गळाच धरला अन्‌ तो त्यांना बदडत विचारू लागला, “बोला, या प्रकारचा बोलवता धनी कोण आहे ? कोणी

रश

याठवलं तुम्हाला इथे ? खरं बोला, नाहीतर चामडीच लोळवीन पहा तुमची !’’ ते दोघेही खूफ धाबरले अन्‌ किरणचे नाव त्यांना सांगावेच लागले,

ताबडतोब चार माणसे किरणला पकडून घेऊन गोविन्दैकडे आली. गोविन्दने काही निचारण्यापूर्वीच किरण रडतरडत सागू लागला, ‘*गोविन्द, मला समजलंय की, तूच मोटेरामला मंगलाकडे पाठवले आहेस. ही गोष्ट तर खरीच की माझा व्यापार अलिकडे घटत चाललाय, त्यामुळेच मी ‘भाल्याचे गुंड मंगलाच्या खानावळीत पाठवून तिला बदनाम करत राहिलो, भाता तुम्ही जी शिक्षा याल, तौ कबूल आहे मला.”

*‘किरण, शिक्षा द्यावला मी गावपाटील थोडाच आहे ? पण एक गोष्ट नीट लक्षात ठेव, दुसऱ्याचं नुकसान करणाराला परमेश्वर कधीच क्षमा करत नसलो. दुसर्‍याच भलं करणाऱ्याचे स्वत:चंही भलं होतं. जे घडलं, जे पाहून गावकरी तुझी पूणा करू लागतील” तुला दुष्ट समजतील ते. तुझे इतर लहान- मोठे जे व्यापार आहेत, तेही नुकसानीत जातोल नध. शाक्वात तुला पुन्हा बरं ताव

श्‍ क “स ह प्न

हवं असेल, तर एक कास कर, | दुसर्‍या मुलीशी आपल्या मुलाचं लग्र लावून देईन’ असं तर्वांना सांग अन्‌ असं जाहीर कर की, ‘मंगलानं आपला धंदा नोट जागरूकतेनं करावा हे समजावण्यासाठी आणि भाड्याच्या गुंडांपासून स्वत:ला कसं वाचवावे हे शिकवण्यासाठीच मौ हा सगळा द्राविडी प्राणायाम केला. असं झाल्यावर मगच सर्व काही ठीकठाक होऊन जाईल. लोक तुझ्या ‘औदार्याची स्तुती करतील.’’ रणने गोविन्दचा सल्ला अंमलात आणला. भाता मगलाच्या दोन्ही मुलीचे ‘विवाहहो अगदी सहजपणे पारं पडले. मोटेरामने मंगलाच्या थोरल्या मुलीशी विवाह करून खानावळीचा भार स्वत:च्या शिरावर घेतला. विघवा मंगला आता आराम कह शकत होती.

तिरणला नवी. सून मिळाली अन्‌ स्वत:च्या बदनामीतून अगदी धौडक्यॉत वाचला, अशा प्रकारे ही गोष्ट सुखान्त ज्ञाली. गावात गोनिन्क्चीही ‘ूप’ तारीफ आली.

‘हा भुवनगिरोचा हिशोब- कारकून, दिवशी तो घराबाहेरच्या कठ्रयावर बसूत हिशोब पहात असताना त्याची बायको खलिता तिथे येऊन म्हणू लागली, *‘भापल्या मुलोच्या ओटोभरणासाठी संध्याकाळी आपल्याला ब्याह्यांच्या गावी जायला हव ना! मग तिथे बायकांच्या वाटण्यासाठी मिठाई हवी. आज सकाळीही सांगितलंय मी एकदा, लक्षात आहे ना ?’’

“लक्षात नाही कसं ? आताच अुरकृत टाकतो ते. काम.’’ असे म्हणून भूपालने ललिताला घरात पाठवले. इतक्यात गल्ठीतून जाणारा शाम त्याला दिसला. शाम एक साधा शेतकरी, त्याला बोलातून हलक्या आवाजात भूपालने काहीसे सांगितले. थोड्या वेळाने पुन्हा समोरून जाणार्‍या रामूला बोलावले अन्‌ त्यालाही असंच काहो सांगून पाठवून दिले.

काळ. - ७. :- 71127:

ललिता पुन्हा एकदा बाहेर येऊन म्हणाली, ‘आपल्या कामात गुंतून मिठाई खरीदायचं विसरुन गेलातसे वाटतंय ‘’ नाही ! तेच काम चाललंय माझं,’ भूपाल भुत्तरला.

नंतर रस्त्याने जाणान्या आणखी दोघांना बोलावून भूपालने काहीतरी सांगितले, भन्‌ पुन्हा तो आपल्या कामात गुंतला.

आतून ललिता हे सर्व पहात होती. तिला आता ₹हावेना; ब्राहेर घेऊन ती’ नवर्‍याला म्हणाली, ‘‘रस्त्याने जाणारांना बोलावून त्यांच्याशी बोलताय पण मिठाई भाणायचा मात्र काही पत्ताच नाहोय ?’’ *दिसत नाहीय तुला ? ज्या ज्या लोकांशी मौ बोललो, तें सर्वजण मिठाई आणायच्या कामालाच तर लागलेत. (’ भूपाल हसत ब्रोलला. **मी काही मूर्ख नाहीय ! मिठाई

आणायला इतक्या सगळ्यांची काय गरज ? एक माणूस पुरेसा नाही का? माझा नाही विश्वास नसत तूमच्या बोलण्यावर ! आत्ता माझ्यादेखात कुणावर तरी खोपवा बरं ते काम ( तोबर हलणार. नाही मी इथून !’” ललिता हट्टाने म्हणाली.

भूपाल हसंत म्हणाला, ‘‘मला मिठाई घ्यायची तर आहेच, पण तो गुरुदास गुप्ता विकायलाच तयार नाहीय !’*

“हा तर फारच विचित्र प्रकार झाला ! अरे, आपण त्याचं घर थोडंच मागतोय ? मिठाई विकणं ह! त्याचा घंदाच आहे ।! त्यासाठीच तर दुकान भुघडलंय न॑ त्यानं ? तयार नाही म्हणजे काय ? भ्र काय ते नौट ललिता बोलली, ऐक, काय झालं ते ! मी गुप्ता दुकानात जाऊन मिठाईच्या विचारल्या, त्यानं स्पष्टच सांगितलं की, कोणतीही मिठाई मणभर घेतली तरी शंभर रुपयांच्या आत मिळणार ताही, मिठाई अुंत्तम अन्‌ स्वादिष्टही आहे, किंमत कमी करण्यासाठी मी एक भुपाय योजला, तो अंमलात आणण्याकरता मी था लोकांना

त्याच्या दुकातात पाठवल>. १ अशी कीं, जों जो जाईल, तो स्व मिठायांची . किंमत विचारून काही बोलेल अन्‌ चालू- नही पाहील. त्यानंतर त्यातले निरनिणळे दोष काढून टोका करेल. ते म्हणतील की, मेटाईल हलक्या दर्जावे पीठ

व “मिठाई शिळी आहे?’ ते असंही म्हणतील की, ‘वापरलेलं तूप-शुद्ध तूष-नव्हे, त्याला खवट वास मारतोय’ वगैरे, अन्‌ ते. सारे मिठाई न घेताच परत फिरतील. सर्वांची टोका ऐकून ‘आपल्या मिठाईत घरच काहो. दोष आहे’ असं गुप्ताला वाटू लागेल. मग ती विकण्यासाठी तो किंमत. अर्ध्यावर आणेल. तशी ती कमी झाली, की माझी. माणसं जाऊन मिठाई खरेदी करून आणतील” भूपालने सांगून टाकले.

इतक्यात शाम वैलीभर मिठाई घेऊन आला. तो म्हणाला, ‘*तुमच्या म्हणण्या प्रमाणे गुप्नांन॑ खरंच मिठाईचा भाव निम्म्यावर आणला. आज मणभराचा भाव पन्नासच !”’

नवयान असत्या बसल्या केलेला भुद्योग

(गससयच्या मरतो बगर मगणचा राना बनला उ त्यात बीपंश स्यापत बेला. बशसगुपनतर याणा पुष

शिखुसार हा राजा बनला. एके दिवशी एक दारिडी आहाण आपली कन्या सुभद्रा हिज्यास राजधानी पाटलीपुत ‘बेचेआला. कलेला राआच्या हाती सोपकत तो म्हणाला, ‘‘ज्योतिष्यांच म्हणणे आहे की, माझी कन्या महाराभो असणार आहे. शराता आप तिच्याशी किथाह कराचा,” शजाते ‘हो’ तर म्हटले; पण दाजकाजात गृततस्वामुळे तो. ‘हीोष्टबिकशन गेला. दोन षततर योगायोगाने शमर त्यावर लगेच शूवस्लापूर्वीच तिच्याशी विधाए करायचे

तयाने कने.) “पाक

शाजाच्या आज्ञेने नगरात घोषणा दिली रोली की, ‘महाराज बिन्युसार आजच सुभदेशी विवाह करत आहेत.’ नगरातले सगळे रस्ते केळीचे खुंट, आंब्याच्या पानांची तोरणे व कुले यांनी सजवण्यात आले.

केवळ भाग्य म्हणूनच, सुभद्राचे वडीलही बैमके त्याच दिवशी मुलीला भेटायला राजघानौत आले, तिचा विवाह केव्हाच होऊन एव्हाना ती अंतःपुरात आरामात रहात

साक

असेल असे त्यांना वाटले होते, पण ‘आजच ‘तिचा विवाह होत आहे” या बातमीने त्यांना आश्‍चर्य वाटले. राजभवताजवळ पोचताच त्यांना समजले की, ही शुभवार्ता देण्यासाठी शिपाई आताच आपल्या गावाकडे निघत आहेत. त्यांना महाद्वाराशी पहाताच मोठ्या आदराने ते आत घेऊन गेले. थोड्याच वेळात दरबारी ज्योतिष्यांनी निश्‍चित केलेल्या मुहूर्तावर सुभद्रा व बिंदुसार यांचा विवाह

श्या र. ४) साजरा, झाला, आपल्या वचनाप्रमाणे सूरयारितापूर्वी महाराजांनी विवाह घडवून भाणला. सुभद्वाच्या पित्म्राने वधुवरांस आशिर्वाद सुभद्देले दोन वर्षे दासीप्रमाणे शाजभवनात व्यतीत केली होती, आता ती महाराणी अनी, तिच्या बेषभूषेत तिच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी आता खास दासींची नेमणूक झाली भाणि रहाण्यासाठी एका खास महालाचीही व्यवस्था झालो, परत्तु तरीही ती खूश नव्हती. कारण राजाच्या अन्य राण्या अजूनही, संधी मिळेल य. पशा पण पण वसत दैत. तिच्या समक्ष त्या आपसात बोलत- ‘पाहिलेत ? एका भिकार्‍्याची पोर आपल्या भास्यांचा किती डौल मिरवतेय ?

कायापालट धडला.

शड

आह्मणकन्या आता लॉजलेळञा सोडून राजवाड्यात प्रवेश करू लागल्या, तर जाम्हा राजकन्यांचा नुपवोगच काय २ असत्या बायका आमचे अधिकार बळकावचू नाग्या, तर भमचं काय होणार ? आम्ही काय एकाद्या, दरिचाशी विवाह* करून तुत व्हावं ?’’ असेच काहीतरी नोलून त्या तिला

हसत रहात.

या बोचा भब्दांनी सुभद्राचे अंत:करण विदीर्ण होई, परत्तु तौ सर्व काही सहन करी.

अत आण्या भात एसमटत राही. परल्तु तिने आपल्या पतोजवळ याबद्दल कधी चकार शब्दही काढला नाही. तिंचा स्वभावच सहनशील होता. जे भाग्यात असेल, तेच घडेल अशी तिची द्धा असे. राजाही आपल्या राजकारभारात मग्न असे. अत्त:पुरातला तपशील जाणून घेण्याइतका वेळ तरी कुठे होता त्याच्याजवळ ? अंत:पुरातल्या एका वृद्ध सेविकेचे सुभद्रा वर प्रथमपासूनच प्रेम होतें, एकान्तात तडफडणार्‍या सुभद्राला ती म्हणाली, ‘‘त्या सर्वजणी जळतात तुझ्यावर म्हणूनच अशा सतावतात त्या तुः येईल ते बडबडत रहातात. त्यांचं ऐकून कष्टी. नको होऊस ! या राजवाड्यात तुम्हा सर्वांचे अधिकार सारखेच आहेत. वबाते त्या मोठ्या असल्या म्हणुन काय झालं ? मान सर्वांचा सारखाच.”’ सुभद्राचे सान्त्वन तिचे बोलणे ऐकून सुभद्रा हसून चुप राही. परन्तु ठिच्या त्या हसण्यात विषादाची छटाच अधिक असे.

एक वर्ष जुलटले. सुभद्वेने अया

एका गुत्दर पुष्षाला जन्म दिला. आपल्या तेजस्वी पुत्राला पाहून ती म्हणे, ‘‘तुश्या आगमनानं माझं दु:ख नाहीसं झालं बाळा ! माझा शोक वुरु करणारा ‘अशोक’ आहेस तू!” अन्‌ आपल्या हातात भुचलून ती त्याच्यावर चुंबनाचा वर्षाव करी. तिने त्याचे नाव ठेवले-अशोक !

पाशा तस्णानी खाकी गोसा मिळून पाच पुत्र होतेच, सर्वात ‘सुशेस’ मोठा होता. लहानपणापासून लोक त्याला युवराज मानत, त्यामुळे राजवाड्यातले नोकरचावरही. त्याच्याबद्दल अत्यन्त आदर बाळगत. पण यामुळे सुशेममधे अहकारभाव वाढत गेला. आपल्या इच्छेविरुद्ध वागणारांना तो अत्यन्त कडक शिक्षा देई. कोणी थोडासाही विरोध दर्शवला, तर तो त्याच्यावर तुटून पडे. त्यानं

क्र

तो मारपीट करी. तरौही सर्वजण | अत्तराधिकारो मानत असल्याने कोणी शब्द काढत नसे.

सुशेम अशोकपेक्षा तीन वर्षांनी मोठा होता. आता दोघांनीही तारुण्यात पदार्षण केले होते. एकदा दोघेहो राजोद्यानात फिरत होते, तेंव्हा तेथून जाणार्‍या एका माळ्याने. अशोकला प्रणाम केला मात्र, लगेच संतापून त्याला खाली पाइन कोघाने लाल होत सुशेम बोलू लागला, ‘‘माझा अपमान करू घजलास्र तू ?”’ हळूहळू ुठत माळी म्हणाला, “पण आपला अपमान का करावा मी प्रभु २”

“मंग या दासी-पुत्राला नमस्कार कॉ केलास तू ?’’ मुशेम गरजला, ज्येष्ठ बन्धो | जरा आदरानं बोला. तृमची माता मला मातेसमान आहे अन्‌ माझी माताही तुम्हाला मातेसमात आहे.’’ अशोक म्हणाला.

*“श्ञी: ! गप बस रे, पुन्हा कधी असलं. बोलू नको माझ्यासमोर. तुमी माता माझी माता नव्हे; ती होभूच शकत नाही माझी. माता ! माझी माता तुला पुत्र मानेल हौ. जन्मात तरी नशक्य गोष्ट आहे !’’ असे बोलून सुशेमने अशोकचो टर अुद्वली.

*“आपण दोघे ही निन्डुसार महाराजांचे वृज्न आहोत. माझ्या मातेचा अपमान हा महाराजांचाही अपमान होतो.” अशोकने संयत आवाजात समजावायचा प्रवत्न केला. *हुं, तुझा अन्‌ तुझ्या मातेचा अपमान करायला मला गंमत वाटते. काय करू शकशील रे तू ?’’ सुशेमने दर्षभररल्या

‘आंकोबा

आवाजात विचारते.

*‘तू असल्या अुडटपणाचो माझ्याजवळ क्षमा मागशील, तेव्हा ञानन्द वाटेल बघ मला” असे म्हणत अशोकने सुशेमचा हात वकडून जोराने पिरगाळला

“सोड, सोड !’’ म्हणत सुशेस ओळ ज्लागला, अन्‌ वेदनेने कळवळू लागला. पर* अशोक त्याच्या हात सोडेना ! माळी घावत बुद्यानाबाहेर गेला व तेथून जाणार्‍या मल्याला त्याने हकिकत सांगितलो. मत्त ताबडतोब तेथे येऊन ओरडला, ‘सोडा, मोडा त्यांना !’

सुशेमचा हात सोडून देऊत अशोक मज्याकडे पाहू लागला.

“’बोरल्या बन्थूशो अशी वागणूक टीक आहे का ?” मल्याने विचारले.

भ्यानं वुठे पोरल्या भावामारखी वर्तणूक केली ? एकाच्या अिवेकी *तुसारलं बोलत

राहिला तो. आपल्या मातापित्यांचा अपमान सहन नाहो’ होणार मला ! पुन्हा कधी त्यांच्याबद्दल तो अपमानकारक बोलला, तर नुसता हातच नव्हे, त्याचा गळा पिरगाळून टाकीन मो !’’ बोलताना अशोकचे डोळे आग ओकत होते.

अशोकवडे रागाने दृष्टिक्षेप टाकून सुशेमही बेंगाने तेथून निघून गेला, ‘हा याबद्दल केंन्हातरी नकीच सूड घेईल’ असे मन्व्याला वाटले, ‘अशोकविरुद्ध नक्तीच तो काही हालचाल करोल,

अस्दगुप्तने तस्दवंश वष्ट केला, मौर्यवंशाच्या स्थापनेत त्याला मदत करणारा चाणक्य त्याचा व पूढे निन्दुसारचाही साह्ागार बनला होता, दोन्ही राजपुत्रांच्यात धुमसणार्‍या सूडाच्या अग्नीबद्दल मल्धयाने एकदा चाणक्यला सांगितले.

*‘स्लृतिपाठकांच्या समूहात सापडून सुशेम

आपला भार्ग चुकत आहे. अशोक अजून किशोरवयीने आहे. भविष्यात तो चांगला ‘निपजाण्याचीं चिन्हे तर दिसत आहेत, पण पुढे तो सन्मार्गापासून श्युत होण्याची शक्‍यताही आहेच, हे सर्वच परिस्थितीवर अवलंबून आहे,’’ चाणक्य गभोरपणे बोलला. ‘तृमचं म्हणणे तर ठौकच आहे, पण मला शंका आहे की, खुद्द महाराजच सुशेमचं समर्धन करत असतात. त्यांचा कल त्याच्याकडे आहे, माझं अंतर्मन तर सांगतंय की, हा अहंकारी सुशेम सिंहासनावर बसला, तर मौर्य-सासाज्य संकटात येईल.’’ मन्त्री म्हणाला,

चाणक्य काही वेळ गप्प विचार करत राहिला. नंतर तो म्हणाला, ‘*तर मग आपल्या ज्येष्ठ पुजाबद्धलचा राजाचा श्रम दुर

रश

करणं फारच आवश्यक आहे. आपण गप्प रहाणे बरं नव्हे.’ चाणक्याला प्रणाम करून /

निघून गेला. एके दिवशी संध्याकाळी भवनाबाहेर फिरत असलेल्या राजाला चाणक्य भेटायला गेला, राजा बिन्दुसारचे त्याला प्रणाम करून म्हटले,”आपण निरोध दिला असता, तर मीच उपस्थित झालो असतो ना. आपणासमोर.’”

*‘जापल्या पुत्रांपैकी एकाला सिंहासनावर बमण्यायोग्य घोषित करण्याच अन्‌ त्यासाठी पुढे त्याला विशेष प्रकारे तयार करण्याची वेळ आता जवळ आलेली आहे, महाराण ! या गोष्टोची आठवण देणं, हे आपलं कर्तव्यच समजलो मो !’’ चाणक्य बोलला.

राजाने एकदम दचकून विचारले, “महणजे ? माझा ज्येष्ठ पूत्र युवराज सुशेम॑ मौर्य साम्राज्याच्या सिंहासनावर बसायच्या लायकीचा नाहीय ?”’

'’ज्येष्ट पुत्र हाच सिंहासनाचा वारस असतो, ही एक आपली रौत आहे. पण शर्वाथनि ती योग्य नव्हे, जो जास्त असेल, कर्तव्यदक्ष असेल, राज्याभिषेक व्हावा, हेच बोग्य ऱ्ड राज्याचं कल्याण सामावलेलं असतं.” चाणज्याने आपला कतार स्पष्टपणे मांडला.

चाणक्य मितभाषी आहे, तो जे. ते पूर्ण विचार केल्यावरच बोलतो. पसा पण माण राते. ध्या ज्येष्ठ पुत्राबददल त्याने आपल्याला सावध करून राज्याच्या वारसाबदरल नीट विचार कराबचा इशारा दिलेला आहे. चाणक्यच्या या.

चांदोबा

कवतामागे तक्तीच काही सबळ कारण असावे है बिन्दुसारने ओळखले.

“सजा, वा विषयात घाईगडबड नको. दाबा कोण व्हावा, कोणाला नंतर सिंहासनावर असायचं आहे, याबद्दल अजून आपला निश्‍चित निर्णय झालेला नाहीय-हे सर्व राजकुमारांना नौट समजावे. ञ्ञापण त्यांची बर्तणूक व हालचाली पारखतो आहोत, हेही त्यांना कळावे. ज्येष्ठ पूत्र असल्यामुळे आपल्यालाच राजा बनायचा हक आहे-असं सृशेसला बाटता क्रामा नये. कधी कधो

ुद्धिमत्तेची परोक्षाही आपल्याला घ्यायला हती.”’ चाणक्य म्हणाला, आपण म्हणता, तसंच घडेल, अशी परोक्षा ताबडतोब घ्यायची असेल तर त्यालाही माझी काहीच हरकत नाही,’’ राजा सांगितले,

«आ तोही विचार करून आलोघ, अुद्या ‘सूर्मोदयाबरोबर आपल्या सहाही पुभांना नगराच्या भुत्तरेकडील शिवालयात हजर ‘होण्यास सांगा. तेथे येताना त्यांनी आपल्या ‘अुत्तम वाहनाचख्त यावे, त्यापूर्वी त्यांनी काही बलवर्धक आहार घेतलेला भसावा अन्‌ मंदिरात प्रवेश केल्यानंतर त्यांनी मूल्यवान आसनावर बसावे.’’ इतके सांगून चाणक्य

स्ेथून निघून गेला. त्याने सांगितत्याप्रमाणे राजाने आपल्या पृत्रांकडे निरोप रवाना केला.

वया सूरयॉदयापूर्वीच राजा

चाणक्य, मल्निगण, काही

असे सर्वजण शिवालयाच्या

प्रांगणात हजर आले, सूर्योदय होताच एक एक राजपुत्र तेथे येऊ लागला.

युवराज खुशेग दोन पो्यांनी सजवलेल्या रथातून आला. दुसरा राजपुत्र दागिने घातलेल्या हलीवर बसून आला. तिसरा एका मद, सदरशा घोड्यावरून भाला. चौथा व पाचवा राजकुमार पालखीतून आले. सर्वजण आल्यावर त्यांच्यापाठोपाठ कोणतेंच वाहन न घेता अशोक पायी चालत ठौक वेळेवर तेथे पोचला.

भदिराच्या भंडपात राजकुसारांनी आपापली आसने ग्रहण केजी, दोन राजपुत्र तर येताना जञापल्याबरोबर हस्तिदती सिंहासने घेऊन येऊन त्वाबर बसले, दोन राजकृमार मभू कापूस भरलेल्या गाद्यांवर असले. पाचवा राजपुत्र व्या्रचर्म पसरून त्यावर बसला. अशोक स्वत:बरोबर काहीच घेऊन आला नव्हता.

शश

अशोकला पाहिल्याबरोजर आकीचे राजकुमार: हसू लागले.

राजकुमारांना संबोधून चाणक्य म्हणाला, “तुमची ब्राहनं आणि आसनं आम्ही पाहिलीच. आता सांगा -येण्यापूर्वी सकाळी तुम्ही काबकाय खाऊन आलात ?

राजकुमारांनी जी जी पक्तान्ने बाली होती त्यांची नांवे सांगितल.

नंतर चाणक्याने अशोकला कारले, ‘*तू राजकुमार आहेस, तुझ्याजवळ कित्येक ताहने असतोल, तू त्यांचा भुपयोग का केला नाहीस ? पायोच आलास ?”’

*पितामह, आपला आदेश होता की, मी अुत्तम वाहनाचीच निवड करावी, मी ‘आपले पाय’ हेच भुत्तम वाहन समजतो, माझ्या मते माणसा जवळ यापेक्षा भुम वाहन असणे शक्‍य नाही.” अशोक भुत्तरला, आता सांग, निघण्यापूर्वी काय

“एक पेला दही,’’ अशोक बोलला, *मी तर काही बलवर्धक आहार घेऊत

येण्यास सुचवले होते. पण तू तर नुसतं दहीच

खाऊन आलास ?’’ आश्‍चर्बाति चाणक्यने

अलबर्घक आहार द्यावा हे फक्त माताच. जाणते, माझ्या मातेनं मला दिलेलं दही चुपचाप लाऊन आलो मी.’ अशोकने भुत्तर द्लिः

पुन्हा आश्‍चर्याने चाणक्यने आता. विचारते, ‘‘अन्‌ हे काय ? या कडक जमिनीवर कोणतंही आसन न घालता कॉ. बसलास तू ?

“महात्मा, आपण मूल्यवान आसनावर बसायला सांगितले होतं. ‘पण’ या पवित्रे भमोपेक्षा मूल्यवान असं दुसर कोणतं आसन चा जगात असू शकेल ? म्हणूनच तिला आपलं आसन बतवणं मला मुत्तम वाटलं,’” अशोक अत्तरला.

केले नाही, ज्या परीक्षा अुत्तीर्ण झाल्यावरच घ्येयसिद्धी होजू शकते, त्याच त्याच्या दृष्टीने खऱ्या परीक्षा होत्या, दुसरा कोणी असता तेर. आपली असमर्थता मनोमन कबूल करून आपल्या वाटेने चालू लागला भसता, पण ढॅनिश्‍चयी विक्रमने आपले अपयश ब

भुत्‌ अत्तर ।’’ मंत्री व राजकर्मचारी

भुदगारले. % बेताळाचे यश यांचा विचारही केला नाही.

हसून चाणक्य म्हणाला, ‘‘मो अभिनन्दन! ध्येय हाच त्याचा केल्द्रबिन्दू होता. तो पुन्हा करतो तुझं.’’ अन्‌ त्याने अशोकच्या पाठीवर: * एकदा त्या झाडाजवळे गेला व प्रेत खाली ब्रेमाने हात फिरवला, अुंतरवून आपल्या खांद्यावर टाकून तो

स्मशानाची वाट चालू लागला. तेव्हा प्रेतात वास करणारा वेताळ बोलूं लागला, ‘‘राजा तुझी दौक्षा आणि बत माझ्या मनात कृतूहल जागवत आहेत. तुझें हे कठोर श्रम ‘पाहूंन मला तुझ्याबद्दल सहानुभूती वाटू लागली आहे. एका देशाचा राजा असुनही एका सेवकामारखं काम तू करत आहेस. असं का

आपल्या पुत्राच्या बुद्धिमसेचे राजाला आश्‍चर्य वाटले व आनन्दही झाला, क्रमझम£

करत आहेस, हे खूप डोकं खाजवूनही मला. कळत नाहीय, स्वतःची गरज पुरी करण्यासाठी कदाचित माणलं असं असतील, पण तू तर गरजांच्या पत्निकडला आहेस! चुटकी वाजबताच तुला आवश्यक ते सर्व मिळण्यासारखं आहे. असं तर नव्हेना, कि तू काही शुद्र शक्ती प्राप्त करून आपली इ्छा पुरी करायच्या भागे लागला आहेस

पण सर तर-णुद् शक्तीच काय, पण देव शक्ती बराप् केल्यावरही त्यातून मिळणारा आनन्द हा क्षणभंगुरच असतो. माजी खात्री आहे की, या शक्ती शेवटी आपली मनःशांति नाहीशी करतात. भुदाहरणादाखल एका बिनडोक व मूर्ख राजकन्येचो गोष्ट माझ्या तोंडून ऐक. जन्मत:च ती अगदी कुरूप होतो. अनन्यसुंदर अनावची संधी तिला प्राप् झाली. पण जाणून

करत

र्क

त ता

ष्ट

बुजून तिनं ठे भान्यही ठोकरून दिलं. तिची गोष्ट ऐकत आपला यकवाही घालव,’’ वेताळ ।

यशवर्मा रत्लपुरीचा राजा क्र क बुद्धीचा होता. महाराणी र लावष्यवेती होती. बऱ्याच वर्षानितर या. दंपतीला कन्यारल लाभले. हो कन्या अगदी कुल्प होती. 11 अशौं कन्या पाहून राजदंपतौला फार चाटले. तरोही त्यांनी वत्येला खूप लाडाकोडाने वाढवले. तिचे नाव ठेरं मंत्रिरी, वेव दयाळू आहे याचे प्रमाण म्हणने ही मैजिरी, रूप न दिल्ले, तरी भगवंताने तिला. मधुर भावाज बहोल केला, बाराव्या कयापर्यन्त ठी संगीतात प्रवीण झालो. तिने वोणावादनही शिकून येतले, वीणा वाजवत चो जेंन्हा गाझू लागे, तेन्हा रंक, राव सगळेच तह्लीन होजून ऐकत रहात. आपण जणू दुसर्‍याच लोकात विरत आहोत, असे त्यांना | बाटे. प पहाता पहाता मंजिरीने ताढ्ण्यात प्रवेश _ | केला, राजदः्पतीला भाता डोर. वज मोठीच समस्या बनून राहिली, 9 राजकुमार एकाद्या कुरूष राजकन्वेशी विवाहाला कसा तयार होणार? कन्येच्या ‘भविध्याबद्दल ते चिन्ताग्रस्त झाले… एका पौर्णिमेच्या यात्री मंजिरी एकटीच राजोद्यानात वौणा वाजवत गात बसली. होती. त्यावेळी तिचे मधुर स्वर जाकाशात विहार करणार्‍या वेदचन्दना नामक गंधर्व-. कन्येच्या काती पडले. मुम्छ होजून ती. अुतरनी अन्‌ राजकन्येजवळ जाजून

चांदोबा

तिचे अभिनन्दन करत म्हणात्गो. ‘किंती गोड गळा लाभलाय तला? आमच्या गर्वर्वनोकातही इतक्या मधुर स्वरात गायची देणगी कोणालाच मिळालेलो नाहो!’ अचानक गन्वर्वकन्या आपल्यासमोर मभी ठाकलेली पाहून मंजिरी वावल्न भुभी राहिल. निस्तेज होजून तिने गाणेही यांबवले. सुवर्ण प्रतिमेसारख्या शोभणार्‍या त्या ‘गंधवकन्येकडे मंजिरौ अपलक पहात राहिली, आश्चर्यात बुडालेल्या राजकन्येच्या मनातले भाव वेदचंदनाने ओळखले ‘हसतहसत आपल्या हातातली परवाळाची अंगठी काढून मंजिरीच्या बोटावर चढवत ती म्हणाखी, “राजकन्ये, ही अंगठी महिमामयी आहे. तो धारण करणारी स्गो टतराना भगदी माझ्याचसारखी लावण्याकृती दिसू लागेल हौ, पण तुला स्वतःला माज तू तुझ्यासारखीच दिसशील! आणखो एक गोष्ट कायम लक्षात ठेव. ही अंगठी बोटात असताना तू कधीही, कोणत्याही देवळात जाभू नकोस. तसं केलंस तर अंगढीचो शक्ती कायमचो नष्ट होून ज्ॉईल.’” गंजिरोला अशा प्रकारे सावघ करून बैदत्दना आकाशमार्गाने निघून गेली. आषण स्वप्नात आहोत की जाग्या, हे काही वेळ मंजिरीला कळेना, इतक्यात राजाराणी तेथे पोचले. अशोकवृक्षाखाली चमकत्या सुदर्णमूर्तीसारख्या अभ्या युवतीला पाहून त्यांना आश्‍चर्य वाटले. प्रथम या धक्क्यातून सावरून राजा बशवमनि विचारले, ‘*पृत्री, तू कोण आहेस? आमची मंजिरी कुठाय?’” जवळ असणारी मंजिरीचो वीणा त्याने ओळखलो होतो.

आंदोचा

“हाहा!

आपले मौन तोडत मंजिरीने, ‘‘बाबा!’’ म्हणून पित्याला मिठी मारली. राजवम्पत्तीने कन्येचा आवाज तर ओळखला, पण पाबद्दल शंका भसल्याने काही न बोलता स्तैभित होनून दोघे तिच्याकडे पहातच राहिले,

मंजिराने गंधर्वकन्येच्या भेटीची वार्ता त्यांना खुलासेवार सांगितली, राणीने आपले कुतूहल न आवरून मंजिरीची अंगठी काढून

स्वतःच्या बोटात घातली. आता मंजिरी आणि बश्शवर्माला राणी गंधर्वकन्येसारख्ी दिसू लागली! टाळ्या वाजवत दोघेही हसू लागले, राजवम्पतीच्या आनन्दाला पारावार राहिला

कारण राजकन्येच्या कुरुपतेचा पश्न आपोआपच सुटलेला होता. महाराणीने अंगठी पुन्हा मंजिरीच्या हातात घातली,

दुसर्‍या दिवशी गंधर्बकन्या वेदचन्दनाच्या

शड

&प्तातल्या मंजिरीकडे पाहून तिज्या सस्या भापसात कुजबुजू लागल्या, ‘‘ही सुन्दर तरुणी महाराजांच्या नातेवाइकांपैकीच असेल, मुलगी असावी तर अशी| आमचीही राजकुमारी आहे की, पण काय भुपयोग? हिच्यात अन्‌ तिच्यात आकाशपाताळाचं अंतर आहे!”’

सख्यांच्या चेहर्‍यावरचे भाज पहाताच त्यांच्यात काय बोलणी चालली आहेत हे मंजिरीते ताडले. एक थंड श्‍वास ओढून आपल्या सल्यांना ती म्हणाली, ‘“अग मल्लिका, प्रफुल्ला! अशा निरखून काय पहाता

आहात्त? मी काय कोणी नवी आहे का तुम्हाला? इक्डे या बरं!” राजकन्येचा नवाज ओोळबून त्यांनी आपल्या चुकीबद्दल

क्षमा मागितली.

पण आता व लागन राटिली. इतराना तो जरी मुन्दर दिसत. असली, तरी स्वत:च्या डोळ्यांना तिचे तेच. जुने खरान रूप दिसे. आरशात पहावे तेव्हा. ही वास्तविकता तिला अशांत करी, आपल्या मनाला दुषणे देई तो.

अशातच तिचा वाढदिवस आला… नेहमीप्रमाणे महाराजांनी त्याही दिवशी करमणुकीच्या कार्यकमाची व्यवस्था केली. त्यात शेवरी एक जादुगार आपल्या तांड्यासह जादूचे प्रयोग करायला पुढे आला. त्याच्याबरोबर त्याचो तरूण मुलगोही होती. तिच्या गळ्यात एक ढोल लटकत होता,

जादुगाराने आंब्याची एक कोय खाल. डेवन त्यावर एक टोपली झाकली, आाणि मंत्र म्हणत तो आपली काठी त्याभोवती फिरवू लागला. मुलगी दोल पिटू लागली. योब्या बेळाने टोपली भुचललो तेन्हा त्या जागो. आंब्याचे एक रोप दिसत होते आणि त्याच्या. फांदीला लटकत होते एक डाळिंब!

दर्शक टाळ्या वाजवत, ‘अरे! ही तर नवीच जादू आहे!’ असे म्हणू लागले. जादुगार हसवत म्हणाला, *‘आंब्याच्या ज्ञाढाला डाळिंबाचं फळ आलं. आता याची चवही पहा बरं!”’ आणि त्याने डाक्तिंब फोडून त्याचे दाणे जवळच्या प्रेक्षकांना वाटले. दाणे बाताच. “वा, वा! काय आश्‍चर्य ! या डाळिंबाची चव. तर अगदी पेळ्सारखी आहे!” असे ओरडत ते. ळ्या वाजवू लागले, राजाजवळ बसत्रेली राजकुमारीही आस्तर्यचक्तित होून याळ्या ‘पिट्ट लागली. यानंतर जादूगा

जं १ कै आ र जं

झाखवले. शेवटी आपल्या मुलोकडे निर्देश करत तो राजाला म्हणाला, “महाराज, माझी एकुलती एक मुलगी आहे. लोकांना तों कुरूप वाटते. विवाहाचा एस्ताव केला तर॒ लोक तिला *कुरूप’ म्हणून पळून जातात. महाराज अन्‌ प्रेक्षक हो! आपणच पहा ना. माझी मुलगी किती सुन्दर आहे! ‘’ बोलता बोलता त्याने मन्त्र म्हणून आपली काठो तिच्या डोक्यावर टेकली.

दुसर्‍याचे क्षणी जाज्गाराती गाजत 2 ‘दिपतील अभी वस्रे ल्यावलेलो दिसू लागली. तिच्या डोक्यावर नागाच्या फणीच्या आकाराचा सुवर्णमुकुट होता. सुलगी विजेसारखी तळपत होतो. सर्वांनी पुन्हा एकदा टाळ्यांचा कडकडाट वेला

नम्रतेने वाकून जादुगाराने सर्वांना प्रणास केल्ला ब पून्हा एकदा काठीच्या स्पर्शाने मुलीला पूर्व्पात आणले. नंतर तो बोलु लागला,

“महाराज व प्रेक्षकांनो! मो आतापर्वन्त जे दाखवलं, त्यात सरं काहीच ताही! तो सारा जावूविद्येच्या मदतीनं उत्पन्न केलेला छम होता!”

जादृगाराची भरपूर प्रशंसा कलन राजाने त्याला सोन्याच्या हजार मोहोरा बक्षिस दिल्या. मंचावर राजाराणींसमवेत बसलेल्या राजकन्येच्या मनात मात्र एक विचित्रत्ला भावसंघर्ष मुत्पन्न झाला. प्रयोग संपल्यावर तिने एक निर्णय घेतला व आसनावरून ुतरुन ली जादृगाराजतळ आली. आपली महिमावाली अंगठी काहून त्याच्या हाती सोपबत तौ. म्हणाली, ‘‘ही. माझ्या वाढदिवसाची तुला भेट! तुझ्या जादू प्रमाणेच हिच्यात अतौकिक गंधर्यभाया तिहित आहे,’’ नंतर ती अन्त:पुरात निघून गेली.

इतकी गोष्ट सांगून वेताळ म्हणाला, *‘राजा, गंधर्वकन्येन कुरूप

डॉजकुमारॉला द्ल्िली अंगठी म्हणजे तिला. सरोण्लरचं ‘करदालच होतं. तिच्या मदतीनं राजकन्या विवाह करून सुख्ली जोवन व्यतीत करू शकली असती, तसं न करता तिनं अंगठी जादुगाराला देजून टाकली. हा तिचा मूर्खपणाच नव्हे तर काय! तिची हो करणी पाहून असं वाटतं की, एक तर अचानक तिल्ला वेड लागलं असावं, किंवा एकाद्या नक निराशेच्या भोवऱ्यात सापडून ती गेली यामुळेच तिने अशी मूर्खपणाची वागणुक केलो. माझ्य

म वी ;

आता राहिला विवाहाचा पश्न! वा बाबतीत तिच्यात अन्‌ जादुगाराच्या मुलीत काहोच फरक नव्हता. जीवनात ती. नानकन्याही नन्हे, अन्‌. राजकल्या गंधर्व कन्याही नव्हे. एक जादूकला. तर दुसरी गंधर्वमायाच फक्त आहे, नावृप्रयोग पाहिल्यावर तिला पटले की पोट भरण्यासाठी’ जादुगार जादू दाखवः पतीला फसवण्यासाठी आपण गंधर्वमायेचा

अुपयोग करणार भाहोत, अशा प्रकारे ती मानसिक संघर्षात तडफडू लागली. मंत्र तंत्र

या शंकांचं भुत्तर माहीत असूनही गप्प ठी गावच्या सरहहीपलिकडे जंगलाच्या

रहायचं ठरवलंस, तर तुझं मस्तक फुटून र जगहाक पात, कज मातीच्या वी किनाऱ्यावर एक म्हातारी एवा झोषडीत

अत्तर देताना विक्रम म्हणाला, शाश्‍वत नव्हे, त्यामुळे. मातसिक सुख किंबा 011 अहह एझात बसे, रोज जंगलात ““गंथर्वकन्येन॑ राजकन्येला दिलेल्या आनन्द मिळणार नाही. हे तथ्य ओळखून तिने जागूत तो पळसाची पाने व झाढूच्या

गवताच्या काया आणी. पळसाच्या पत्रावळी बनवून अन्‌ काडयाचे झाड़ बतवून तै विकून ती आपला अुदर- निर्वाह चालवी. कधी कधी ती जंगलाः काटक्याही वेचून आणून विकी. तिचा मुलगा अगदीच निरद्योमी अन्‌ कुचकामी आईला तो मदत तर करत नेच; पण जुलट तिलाच सतावून तिच्याकडून वैसे घेई. भुगाजंच इकडे-तिकडे अटकत असे तो. म्हातारोने शेवटी त्याच्याकडे लक्षच देणे सोडून दिले अन्‌ तोही कंटाळून एंकदाःबरस्लोडून निघून गेला. ‘म्हातारो क्षीण होत गेली. एक कित ‘वेचचा-वेचता घेरी येजून ती

अंगठौतल्या शक्तीला काही मर्यादा > कुमारी मंजिरी हे कठोर सत्य कधोही बिसरली ताही की, आपल्या ज्या मनोहर रूपाची लोक स्तुती करत आहेत, ते आपलं स्वतःचं नाहीय; गंधर्वमन्येकहून भुधार मिळालेलं आहे. याशिवाय ती अंगठी घालून जून देवदर्शन

अंगठी जादृगाराला देअून टाकली अन्‌ आपलं ज्ञान व विशाल हृदयाचं पदर्शन केलं. असं कृत्य फक्त निर्मल अन्‌ पवित्र हृदयाची व्यक्तीच कळू शकेल.’”

अशा प्रकारे राजाचे मौन भंग झाल्यामुळे ेताळ पुन्हा प्रेतासह अदूश्य होजून झाडावर लटकू लागला,

राजः

खाली पडली. तेथून जाणाऱ्या एका तरुणाने ‘तिला पाहून, पानाचा द्रोण करून तलावातून थोडे पाणी आणले. ते तिच्या तोंवर शिंपडून त्याने म्हातारीला सावध केले.

अुढूत बसल्यावर म्हातारीने त्याला वेचारले, ‘‘कोण तू बाळा?’’

*‘अनाथ आहे मौ, माझें आपलं कोणीच नाही, कधी कोणी मला भापलं म्हणून जवळ ठेवून घेईल या आशेनं फिरत असतो मी,” नो तरुण बोलला,

म्हातारी मुठून लाकडांची मोळी मुचलून डोक्‍बाबर घेणार, इतक्यात तिला थांबवून तौ. आपल्या डोकयावर चेल तो तरूण म्हणाला, ‘‘चला आई, सी. पोचवतो तुम्हाला घरी.’* रो पोचल्यावर म्हातारी त्याला म्हणाली, “तुला कुठे बरीशी जागा मिळत

अडचण नाही होणार तुझी. मग तो दुसरीकडे कुठें मेला नाही. म्हातारौकडेच राहुन तिची सारी कामं करू लागला, त्याने म्हातारीला कधी; नाही होभू दिला म्हातारी आता कधीकधी पळसाची पाने अन्‌ गवताच्या काढ्या आणायला जाई तेवढीच. बाकी सारी कामे तो तरुणच करी, दोघेही यथाशक्ती कमाई करत असत. योडीफार बचतही होई आता. म्हातारीचा मुलगा एक दिवस अचानक येअून भुगवला! घरची आताची बरी स्थिती त्याने हेरली. पुन्हा तो पैशांसाठी म्हातारीला सत्तांवू लागला. पण म्हातारीने त्या? पैसासुद्धा द्यायला नकार दिला, म्हातारीचा हा सरूषा मुलगा आता वेळोवेळी त्या मानलेल्या मुलाला प्रास देश लागला, त्याला वाटे की, या तरुणाला धमकावून, घाबरवून घरातून हुसकून लावता आले की आई पुन्हा आपल्याला जवळ करील,

कसला त्रात

घेही घरात नसताना

लपवून ठेवलो, बरातल्या वस्त -| तिकडे पसरून टाकून स्वतःच जोरजौरानें व्य, त इतक्यात म्हातारीचा मुलगा आला, आपले धन चोरीला गेल्याचे तिने त्याला सांगितले. यावर तिला झिंव्या’ वेत. तो म्हणाला, ‘*पापो आहेस तू. मी विचारले; तर दिले नाहीस मला पैसे ! आता बर झालं, छान झालं! भोग आपल्या कर्माची कळे, तुझा चेहरा पाहणंहो पाप आहे. मी आता या घरात. क्षणभरही राहू इच्छित नाही!’’ अन्‌ तो वेगाने धून निघून गेला. प गणयवर टा तारोचा मानसेना मुलगा तेथे भाला आणि जे घडलं ते पाहून म्हणाला, ‘रडू नको आई! गेले वैसे तर गेले! त्यासाठी इतकं दु:ख कशाला? शेवटी भापण मिळवलेला पैसाच गेला ना? पुन्हा मेहनत. कून मिळवू की!”’

“अरे पैसे कुठे गेलेच नाहीत रे बोळा! वण हां, तो नालायक मात्र गेला घरातून [नन पिडा गेली एकदाची’ नापले थै सुरभतच आहेत बघ’ असे म्हणून म्हातारीने पसरे पणी कडुन वयाजा दाखवली.

कार महत्वाचे बन्दर मानले शाई. पाचव्या शतकापासून

समुद्रकिनाऱ्यावर सह - ९६ कोरेमोडेलच्या किनाऱ्या किनाऱ्याने

मार खाढो मागे. पोचतो. वाचे खरे नाव

हे नाव अमर केले ठिकाणे आहेत. बेलांगणीचे|

अक्र लेडी आफ हेर्थ नावाने प्रसिद्ध आहे. खूप! डुरवरून अनेक रोगी येथे येतात व साता गेशेधी 6 स्वास्यलाभासाठ प्रार्थना करतात. बरे झात्यानन्तर बहुतेक शेंगी बचा झालेल्या शरोराच्या त्या विशिष्ट भागाची बोन्याची प्रतिकृती अर्पण करतात. अशा सर्ब परतिषशी

अर्कपासून थोल्या भंत्रावर समुद्रतटावर मूळचे चर्च आहे. ही. डोन्ही अर्व

तीवर ायखलमधोल गोष्टी “७

अललांगणीहून काहो कि.मी, मुत्तरेकडे भाहे नागपट्टिनम,

आता जरी हे एक ज्ोटेते जंदर असले, तरो एकेकाळी ते रेसांगणीचे ‘चर्च ऑफ अवर नेही ऑफ देल

चोलराजांच्या नाविकदलाचा

आपणाला संगीताचे

असेल, तर तटापासून २४ कि.मी, पलिकडे असणार्‍या *_ लिह्वांख्टला अवश्य भेट दया. कलेटिक खंगीतजे तीन सहान

तक, मुत्तस्वामी

ब. श्वामस्वामी-हे तिचेही इथेच जन्मले होते. तिघेही समकालीन असून त्यांना ‘कॅनटिक संगोताची

कर्ताटक संगीताची त्रिमूतीं

असे म्हणतात, नो

‘शिसू्ती’ असे म्ह’ र

नागपट्टिनमुदन अुत्तरेकडे चार कि.मी. वर तागोर आहे, येथे मुसलमान संत दजरत मिथ बाबा १०० चर्षॉपूर्वीचा दर्गा आहे. त्याच्या दरशनासाठीहो दूरवरून सर्वमीय भक्त येतात, सोनेरौ घुमट भ पाच मिनाशांनी युक्त अशा या दर्ग्याच्या आवारात एक कुंड आहे. कुंडाच्या पाण्यात रोग निवारणाचो शत्ती असल्याचे सांगितले जाले. ।

नागोरमध्ये ताडाच्या पानांपासून टोपल्या, पिशव्या, ब्ये व जुडमीट करण्याचे पंखे वगैरे. कलात्मक वततू

बनबत्या जातात.

येथून पुढे अृत्तरेकडे गेल्यावर आपण कारिक्तल मेथे पोचतो. हेही एक ‘शचीन तीर्थस्थान असृत पॉडीचेरी राज्याच्या चार जिल्हांपैकी एकाचे मुख्यानव आहे,

महाव्या शतकातत येथे एक महान्‌ संत-माविका कारैकल अम्मयार घेऊन गेली, ती शिवभक्त असून अश्पुतत तिरक्‍्ताडी, इर मणिमाले व गुत्त-तिर्पाटिगळू या तिच्या प्रसिद्ध रचना होत.

कारँकल’अस्मयारचा विताह झालेला होता, पण तिच्यातल्या देवो शत्तींबद्दल भाहिती जात्यावर तिच्या पलीने तिचा त्याग केला, त्यामुळे दुःखो होऊन भर्िपटे रचत गात तो गावोगान फिल लागली.. तिची पदे आजही; मोठ्या श्देने गायिली जातात. कारिकलमधे तिले एक मन्दिरहो आहे. |

कारैकलाएत रभांती ओल्यातर भाषण लंगर टाकतो, तो तरंगबाडी किंवा ट्रॅकिनार’ येचे. हे भहर एके काळ हेत्मा्कच्वा ताब्यात होते. शन १६२ ते. १८४७ पर्यंत यंपूर्ण आशिवात इचांचे थासन फक्त शवेच होते. शहराचा मुख्य भाग त्यांनो बनब्याप्रमाे अगृत तसाच आहे, त्यात ग्रेक्षणोष आहेत. डेत्सबोर्ग घासाद ग किला, शहराचे २०७ अर्षांपुतींचे एवेशद्रार 4 येथोस’ व्हाईसरॉय जोहान्स गेहॅलिंगचे (१८२३-१८४९) घर “सेहतिग्स या’, हो सर्व तरंगबाढीच्या इतिहासाचो स्मृतिचिन्हे. आहेत. मुरोपियत. मिशनऱ्यांनी सर्वप्रथम जेथे जेणे छापबाने अधदले त्या त्यानांपैकी तरंगबाडी किंवा. ड्रॅकिबार हे एक होय.

डेन्सबोर्श धरासाद मुखार पूम्पुहार आहे, हे. एके काळी कार

समृद्ध असे बंदर होते. पाच्या भश्वेतेचे वर्णनं संघम्‌ काळच्या तमिळ भहाकाज्यात आढळते, चोल राजांच्या .

काळात येथून संमुदव्यापार: मियानंमार (शर्मा), थोलंका, मलेशिया, इंडोनेशिया ब थेट चीनपर्यंत चाले. तमिळ महाकाव्य भणिमैज्रलेसधे एक भशी गोष्ट आहे. -पृम्पृहारमधे दरवर्षी इत््रपूजा भुत्सव साजरा होई. एका वर्षी नागरिकांनी हा भुत्सव केला नाही, समुदददेवी मणिमेखले यामुळे नाराज झानो आणि सिने समुद्रात अनरदश्त चाडळ अस्श्न केले. पा वादळाने पूम्यृहार शहर व बंदराचा चास वेतला ! पुरातत्ववेत्यांनो सन १९६२ मधे कावेरीपट्टिनमजवळ ‘िलैयुरच्या आसपास केलेल्या खोदकामातून या. गोष्टीला पृष्टि मिळते वी पृम्पृहार करोखरोच समुद्ाने गिळले होते. नंतर समुद्कटावर भोधाशोच केल्यावर

व

तरँगबाडीच्या भुत्तरेला कावेरीच्या

पात्याच्या आत दोन ओड त्तूपांचे सवसेष सापडे, बिस्तुतः “मशिमेखले’ महाकाव्य बाड एर्माच्या जसारासाठीच निहिले गेले होते. पुम्पुहारवरूत्त आपण नटराजा ‘लिदस्वरमृमघे -पोचतो. नरज हे भगवान शिवाचेच नान. त्याचे मन्दिर शहराच्या मधोमध स्थित आहे. कथा अशो आहे की-एकदा “आपणा दोघात नृत्यात “जास्त प्रवोण कोण’ असा शिवपार्वती. यांच्यामधे वाद स्वयोव देवदेवतांसमक्ष वुत्यस्पर्धा झाली. जोरी अनदी तोडीस लोड होती “कोणी कमीजास्त नव्हतेच ! जे ‘शिव कलन दाल्वेल ते पार्वतीही तितक्याच दक्षतेने करून , आणि जे पार्वती करेल ते शिवही अगदी शिवाने एक मुद्रा करून दाखवली, एका भे राहून आपला दुसरा भाय त्यांनी र्ांपर्यन्त

व्यतत.

मंदिराच्या आयताकार गाभार्‍यात असलेलो शिवमूर्ती याच मुद्रेत भुभी आहे. तो पंचधातूची म्हणजे काशाची बतवलेतो आहे. गाभाऱ्यात तांबे आणि सोन्याचे पे अहकनेले आहेत.

आता आपला पुढला मुकाम म्हणजे पांदोचेरी. वाचे खरे ताव ह आण, श॑ केखयावित पांडिचेरी प्रास्ताचो राजधानी आहे. मोठा जुता ब रंगित | इतिहास आहे या शहराचा. __ सुंमच्या वाचनात असेलब की आपण शुजांचे गुलाम असताना बॉडीअेरोवर &ेचांची टकूनत ‘होती. बरे तर पश्‍चिमेकडोन देशांशी पांठोजेरोचा संजरंध वहिल्या शतकापासूतच आहे. बहा इथे रोमनांचे म्यापारी केन्ट होते. काही शतकांनंतर पोर्तुगीज, केंच द डचांनो इथे आपल्या ्याषारी वलारी सुल केल्या. सन’ ६८१४ मधे केंचांनो इवला कज्जा

वु तो भारत स्वतन्च झाल्यानंतरही १९५४ पर्यंत चालू राहिला.

आपल्या स्वातेन्ययुद्धाच्या काळात वेळोवेळी बर्‍याच

घांडोचेरीत आश्रय सेतला. महान्‌ तमिळ कवी सुबरहाण्य भारती यांनो

इथे राहून भनेक देशभक्तिपर कविता रचल्या जाणि स्वातनध्यासाठी कास केले. कण्णत्‌ पाट, कुइल पाट, पांचाली शपम्‌ सारल्या काव्यांनी तमिळ साहित्यात नवे युग स्थापले. त्यांनी रकलेली भावपूर्ण गीते तमिळभाषी भोठ्या प्रेमाने गातात. भारती कवि रहात असलेले ई कोविल स्ट्रोटवरचे १० नंबरचे घर आता राष्ट्रीय स्मारक बनले आहे. बा फ्रेंच तसाहतौत आश्रय घेणारे एक महान्‌ देशभक्त होते श्र अरविन्द, सन १९१० मधे ते कलकत्त्याहून पांडीचेरोला आले ब १९५०७ मधे आपल्या मृत्युपर्वत्त येथेच आध्यात्मिक शाधता व लेखन कार्य करत राहिले. लाईफ किव्हाइन, सावि, गोता, भुपनिषदे व त्ेदांची व्याख्या या त्यांच्या प्रमुख्र €चना होत. अरविन्द आश्रम हा आध्यात्मिक साधनेचे मोठे केन्ड होय. प्रौिजरविन्दांची फ्रच मिष्या व साधनेत त्यांची सष्टयोगी असणाऱ्या मीरा अल्फांसा १९२० मधे पांडोचेरीला आल्या ब आथमाचे संचालन ब साधकांना मार्गदर्शन करू लागल्या त्यांना ‘मदर’ (श्रीमा) असे म्हणत असत… १९७३ मधे त्यांचे देहावसान शाने. श्री मरविल्दांी असे म्हटले होते की, ‘‘जगात अशी एक जागा असायो, की जिला कोशो आपनी मिळकत म्हणू शकू नये त जिथे सर्ष सद्भावताशौल ध संदाकांक्षी माणसे परम स॒त्पश्‍पी एकाच अधिकाराच्या बळावर विश्‍वनागरोकाच्या ल्पात स्वातल्यपर्वक जगू शकतोल,”* त्यांच्या पा स्वताच्या पूर्तीसाठी: १९६८ मधे पांढीचेरीपासून ८ कि.मी, अंतरावर ‘ऑरोपित* चो त्यॉपनॉ क्षालो. पा तावाचा अर्थ आहे-ुषानगरी.

पोणी औ अरबिन्द

ह… डू

/५/९५४)’

ऑरिवित्वधीळ मातूमन्वि

फार प्रेम करी, त्यांना मान देई. त्याची बायको अरुणाही घरी पाहुण्यांचा मनापासून शादरसत्कार करी. त्यांचे नातेवाईकही यामुळे या दोघांची खूप स्तुती करत.

अत्थुभाव दाखवण्यातच नव्हे, तर चरण इतरांशी बोलण्यातही पट्ट होता. ‘त्याच्याशी ओलताना वैळ कसा पट्कन निघून जातो, समजून आपलीच तारीफ करतो, इतर हिच कळत ताही’ असे लोकांना वाटे. कोणाला तो मोजतच नाही’ आदि सर्व तिने

अमापती अुग्रतगरचा रहिवासी होता. लूप ओळखले. वैशेबाला असूनही आपलं गाव सोडून तो करुणाला असे वाटले की, आपला नवरा कधीच कुठे जात नसे. त्याचा असा दावाहो गाब सोडून कुठे जरा बाहेर गेला, तरच त्याचे होता की, आपल्या आईशिवाय कोणी अन्य जगाबद्दलचे ज्ञान वाढेल. चरण हा तिचा महान व्यक्ती अन्‌ अुग्रनगरपेक्षा दुसरे चांगले दूरचा नातेवाईक, नात्याने तो तिचा भागू गाव जगात असूच शकत नाही. खूप वर्षे लागत असे. आपल्या नवऱ्याबरोबर आपण त्याला कोणी मुलगी पसन्तच न पडल्याने त्याच्याकडे जावे, असे तिने ठरवले, तोच ले. त्याची भुमापतीला सुधारू शकेल अशी तिची धारणा

बिबाहानंतर महिनाभरातच कश्णा आपल्या नवर्‍याबद्दल सर्वकाही जाणून चुकली, ‘हा, त्याला काही. विषयांचं ज्ञान आहे अन्‌ तो त्याचं प्रदर्शनही पुनःपुन्हा करत असतो; नवा कोणताही विषय जाणायची

लला मोठा

त्याचे. लब्नही फार मुशीरा ज्ञाले. बायको कणा सुंदर, चटपटीत, हुार आणि . होती. एक दिवस तिने दोघांनी मिळून

शिकता सनत त .्प्ी

आ

। जावे असे भुमापतीला सुचवले. पण त्याने नकार दिला.

*“चपलपुर या अुगनगरपेक्षा हजारपंट चांगलं अन्‌ तुन्दर गाव आहे. माझा चुलतभाभू चरण तिथे रहातो, जगाबद्ल त्याला जितकी माहिती आहे, तितकी दुसऱया कुणालाच नाही.

• असं लोक म्हणतात. आपण तिथे गेलो थांमधे कोण मोठा हे आपोआप
• असे म्हणून तिने त्याला डिवचले,

भुमापती’ बोमुळे काहीसा रागावला व दुसऱ्याच दिवशी करुणाबरोजर चपलपुरला जायला निला.

चरण आणि अख्णाते’या दांपत्याचे मोठ्या प्रेमाने स्वागत केले, पाहण्यांसाठी अर्णानें खाव खौर बनवली, कहणाने ख्िरीची खूप त्तारीफ केली.

यी. पण अमापतीनें मात्र त्यातून न म्हटले, “खिरीसाठी म्हशीच्या दाट. गरज असते. त्यात अुग्रनगरमधे काजू घालावे लागतात. माझी आई सुंदर बनवते! ज्याने ती चाखली. त्याला दुसरी कोणती खीर ही खौरच वाटणार!”’ त्याच्या या बोलण्याने अशणाला. वाईट वाटले. पण चरणने विषय ब्रदलत. म्हटले, ‘‘हांढ! दाजोंची आपण. जाबं अक्षी इच्छा दिसतेय. तिये आपण गेलो की फक्त खौरच काय, पण त्यांच्या आईच्या हातचे इतर स्वादिष्ट पदार्थही मिळणार आपल्याला!”’

त्या रात्री चरणने खूप छान मजू अँवरूण गाहुण्यांमाठी तयार केले, अुमापती त्याची तारीफ त करता अुलट म्हणाला, “हुः अुन्हाळ्याच्या दिवसात असल्या बिछान्यात काय सुखाची झोप मिळणार? आमच्या कात एक कध्या पकारचा कापूस मिळतो, मुळे शरीराला गारवा मिळतो.’ असल्या बोलण्याने चरणच्या मनालाही वेदना झाल्याचे करणाने हेरले. त्याला बाजूला बोलावून तो म्हणाली, *‘तू तर. इतरांच्या चुकांचीही स्तुतौ करतोस, घण माझा नवरा. इतरांचा फक्त अपमानच करायचं जाणतो. नसा माणस रागा भाहे, पण काप कल? त्यांचा हा दुर्गृण चालवण्यासाठीच इथें चेबून आलेय म त्यांना! तूच कर काहीतरौ अुपाव बाबा!

“बरं झालं, आत्ताच सर्व सांगितलंखे तू मला! आला पहा, मी काब चमत्कार घडवतो ते!’’ चरणने आश्‍वासन दिले.

ी

दुसऱ्या दिवशो सक्काळी चरण आपल्या आवातेल्या मुकुन्दबद्दल भुमापतीला सांगत होता - “मुकृन्दन आपल्या मुलीचं लग्न केलं, तेव्हा त्याला मो पाचशे रुपये देजून मदत केली. त्याचं घर पडलं तेव्हा वासे वर्गैरे देवून चर पुन्हा मुभं करायला मोच मदत केली. मुकुन्दनं जेव्हाजेव्हा कमली मदत मागितली. तेंन्हातेन्हा मी त्याला सर्व प्रकारे मदत केली. ‘त्यानहहल कधी बरं बोलणं दूरच; पण तो भुलट माझ्याबद्दल अपप्रचारच करत असतो.’’ दोघे मुकुन्दच्या घरी गेले. चरणची दलल न घेता मुकुन्द फक्त भुमापतीशीच बोलत राहिला, चरणने मोठ्या नसपणे त्याच्याशी बोलावचा प्रयत्न केला, पण त्यालाच भुलट ‘कटकारत मुकुन्द म्हणाला, “जुद्या मी एक बैलजोडी घ्यायला जाणार आहे. पन्नास रुपये अमी पडतायत मसा. लगोन वहाणे नारी करायचे; लेवढी रक्रम तयार ठेवा, मुद्या घेबून लेथून आहेर पडल्यालर चरणनें अुभापतीला विचारले, “तुम्हीच सांगा, मौ. या कृतष्नाशी कशी वर्तणुक करावी? ‘ जरा विचार करून अुमापती भुत्तरला, *मुकुन्दला पाहून मला माझ्या गावच्या ‘गोवित्देचीच आठवण झाली. मी मुकुन्द आणि ललन न्रोलणं ऐकलं नाही, बिचार करत राहिलो मो. तुमच्यासारख्यांनी गोविन्दवद्दल माझ्याकडे क्राय केल्या. पण मला तर गोविन्दमधे कसलाच दोष आदळला नाहो. तो माझ्याशी चंगला वागतो. मला असं वाटत्तंय की,

सुम्हालाच लोकांशी कसं वागावं, हे कळत औ>. >

नाहो. लोकांशी कसं वागावं हे मला आपल्या आईनेच शिकवलं, श्रर्वजण चांगले वागतात माझ्याशी’ माझ कुणाशीच भांडण नाहीय,”

चांगला भुषाय सांगितल्याबद्न चरणने अुमापतीचे भाभार मानले. ‘‘मी भुपाय सांगितला? काय सांगितलं मी?” भुमापतीने आशकयाने विचारले. ‘दुसऱ्यांशी तुम्ही जसं वागता, तसंच मी मुकुन्दशी वागाजं, म्हणजे कसलीच अडवणे भुदूभवणार नाही, असाच होता न॑ तुम्ही सांगितलेला भुपाव?’’ चरणने प्रतिप्रश्‍न केला,

जर संकोचून अ्‌भापती म्हणाला, “हो; हो! बरोबर बोलाल तुम्ही!’’

नन्तर अमापतोला आपल्या गावच्या आंब्याच्या बागा दाखवत चरण सांगू लागला, “इथे गुरांच्या शेणापासून खत ननबतात,

कर

यामुळे इथल्या नांब्यांो चव वर्णनातीत छान असते,’’ पण ‘*असं म्हणतात, की शेण्षतामुळे शरोरावर फोड येताल; म्हणून आमच्या गावात कृत्रीम बतंच वापरतात. चवही चांगली असते अन्‌ तब्येतही छान रहाते त्यामुळे.’’ असे बोलून भुमापतीने त्याचे बोलणे लोडून कावले.

गावात जे जे विशेष होते, ते सर्व चरणने भुमापतौला दाखवले, पण आुमापतीने कोणतेही स्थान नोटपणे पाहिले नाही. करणाने सर्व ठिकाणांची स्तुती केली; पण अुमापती मात्र पुनःपुन्हा आपल्याच गावच्या ‘ठिकाणांबद्दल बोलत राहिला.

(एक आठवडा लोटल्यावर भुमापेती बायकोसह भुगनगरला परतला, तिपण्यापूर्वी केलेल्या पाहुणचाराबद्दल चरण व अरुणा: करणाने आधलो कृतशता व्यक्त केली. ती म्हणाली, ‘‘तुमचं आतिथ्य खरोखरच फार भुत्तम वाटलं. तुसचं गाव फारच छान आहे. शे येभून धन्य वाटलं मला!’’

केंव्हा जरा दुर भुभ्या असलेल्या भुमापतौकडे पहात चरण म्हणाला; ‘पोचल्यावर आपल्या नवऱ्यालाही सांग हे

सगळं. पुन्हा एकदा ये इथे. येताना. त. 1. स

पण घेमून ये हॅ! विसरू नकोस.’”

चकित होमून कल्णाने विचारले, ‘‘अरे असं काव बोलतोस ? तेहो आलेक्त की माझ्या बरोबर?”

तोही आलाय तुझ्याबरोबर? मला तर क्षणभरही असं वाटलं नाही, कीं तो भुग्रनगरची मीमा ओलांडून बाहेर आलाय. हे बोलणे ऐकून अुमापती एकवम चमकलाच! त्याच्या आता ही सत्य गोष्ट लक्षात आली की, एकसारखी आपण अुदनगरचो आठवण काढत राहिल्यामुळे चपलपुरला येअूनही आपण इथे काही पाहिलेच नाहो; कसली माहितोही करून घेतली. नाही. इये. येअनही न आल्यासारखेच आहोत आपण! बानन्तर अुमापती कच्ची कुठे जाई, तेव्हा आपल्या भावाबद्दल फार कमी बोले आणि दुसर्‍यांकडले नवे जाणण्याचो, शिकण्याची अत्सुकता दाखवी, त्याने स्वत:ला तशी सवयच लावून घेतली. नवर्‍यात झालेला हा. बदल पाहून कर्णा फार खूश झाली. व. मनोमन चरणचे आभार मानत राहिली.

इ. …निग ओन?

१ आढळते. क नैत्नद १६१५ पर्यन्त हिल्वान्या ज्ाण-लडुरतनी

१. अनि माकलेल् हा ज्यालामुखो? त्या देशची प्रथा याला विचर मानते, त्याची मुंची आहे ३,७४५ मोटर आल्तोत जास्त ‘रोटो काण्यात आलेला हा अगातला एकच पर्वत आहे,

_ जगातहेकोठे आढळेल?

अवे शोत,

या स्तुपाला गोल्डन पॅशोहा असते म्हणतात, हे चथकते बोड मन्दिर सोन्याच्या ८,८६८ पातळ पण्यांमी भववलेले आहे,

क 1

‘हेळपातलोुपरशिड पं आहे. ज्या भाणलाने हो लटक्ंण्याच्या | १ केसांच्या कामावर देखरेख केलो | लाज शेपटीचा गजे नाव वा पटेना शिळालेआहे. काहीजण अनेटोग्हणतातकी’ कृश बास्सरचे ताव

सस्तन प्राणी सेगूर?-काही

मिलियन टन विखल आणि हिरे खणून

काढले, थामुळे हा भोठा

सर्ज निर्माण भाला.

जमलो कुश अर क पक केलव,

(1

‘रमहेरली कथक तका करतात. मेल ! जे

र. सागू शकाल

मिस्टर होम्स, तुम्ही चूक केलीय!

‘ल्लसममच्या तुसर्‍्याच दिवशी सकाळी भो आपला. मिच शेर्लाक होम्स याला भेटायला गेलो, भेंगणी गाचे कपदे घालून सोफ्यादर बसून तोडात पाईप धरून बर्लमानपध काळत होता तो. जवळच एक काकरी सुरी असूत शिला एक जूनी, मळवी, करक अशी केल हेट लटकत होती. जवळ एक धुर्बिर च अन्य काहो बस्तृही होया. मी ओळरले की टोपीचे निरीक्षण करण्यासाठीच. त्या ही तिथे लटकाकली होती.

“तुश्‍्वा कामात काही भडचण तर माही ना आली माह्या येण्यामुळे?’’ असे विचारतच मी शोलीत प्रवेश कता

“मुळीच नाहो, भूनट माझ्या निरीक्षणाचे निकाल तपातण्यात पकषत करायला मिन अशी वेळेमर आलाप. तशो गोट गदीच मामुली आहे, पण धात फाी शमतीच्या गोष्टीशी आहेत.’होम्शम्हणाला.

अ?”

*बुला कमिश्नर परस माहीत आहेत ता?”

“ह तर!” त्यांच्याभोष संबंधित

भाहे.’ काय? ते हो. हॅट बाषरेतात?”’ “हहे! पण त्यांनी शोधून काढलीध हौ! वाचा मालक; कोण

‘होब’ *:ा जुन्या हटमभून काय कळणार आहे!” हेट हालात घेभून अर! फिस्वून पहात तो म्हा नागला,

“रकती, की हो १टयाफसशारामाणक आला बुडधिमान ने.

"’ेम्त चेष्टा करतोस काय माझो? मो काच झॉका केनकल ॥हे? शला काय म्हणायचंप हे कळत नाहि मला! हेट पापरणारा भोठा बुद्धिमान भ्रमला पाहिजे, हे. कर ठरवलंसर तू?” मी विचारे,

त्या प्रश्‍नाच्या भूत्तगदाखल होग्सने हट. शरोफन्फा तशात ठेवली. रोष्याकून पमशन तोत्याच्या ताकावर बेशूत थांबली,

““अमव्या बूदिवाच्या मेलूत काहो न काही नही असेलच शी.” तो म्हणाला,

(बनत गपस रक्त ‘२७ ५ कुंज नून]

४. ह तरूण पाण्याकर झोपून ह्लानाश( श्ोपण्ा

द.आलील शि (अ) कटमाक्षाचे (आ) िसनर माशाचे (त्र डि (६) आर माशाचे

न. आ) फान्भ तो्तभाल!

१, काला! अस्वले ऑरद्रेमियात आढळतात,

अत्यकस्येचा पुतळा कोणभहेशन बंदराच्या प्वेशस्वानी आहे. नढम दक्बातसुचे मेणाच्या पुतळ्यांचे शंग्रहालप लैबतमधे आहे. क

४ सुप जाराचा पुत भोलांशापचा अगेन तर ४भेरिकेतील मानफ्ान्थिस्कोला जावणा हे,

प्रश्‍नावलीची अत्तरे

.तिपांना सारख्या सार्या रोठ्या नि्लापच्या म्हणजे प यचे २४तुकडे झाले प्रत्येकाने तुकडे काहे. पाच

गोरीचे तीत सारे तुकडे कशधरनो हवेत. एकूण असलेल्याने त्याच्या १५ तुकड्यापैकी “खाजुन

आकीचे ७ तिसर्‍या एवाशाना ळे अन्‌ तीन तश्या असणाराने आपल्या नभू तुकडयाैकी स्वतः < बाजून

अ तित्त*

तेच-म्हणजे पेलुल देतात.

की मृत तक्तीच्या नावचे बाकीच्या आठ दिशांचे २. बलवन्त शमनि आपला दावा हात मुचसून दास्तक्ला,

५. पांढऱ्या मालाचे मोकळे टोक लॉन हमालाच्या मोकळ्या. चाबुक त्याचे टोक भ्दाच्या भावाजाच्या गतीपेक्ा जात्त गतीने चालते, ् ७. लास पाण्याने नव्हे, तर दसऱ्या कसल्या काने नरनेला आहे. कव्कभी

टॅ- आड दिवस शिट्टक अतताना पाचच्या विश पाणी सांडते पण कसलीही अडचण आली नाही. ा

याला दिला, अर्थात्‌ ८ नाण्यांपैकी पित्याला 94 पृसर्‍्याल ( च मिळणे न्याय्य होईल.

आधा.. ऱ

एकृण आठ लिटः पाणो त्या दिवशी सांडने. वती नजर . त्याने नुकसान धरपाई मुख्या

‘खांब्वांचा वृत्तान्त ऐकून धृतराष्ट्राला आपल्या अकर्मे्यतेबद्दल पश्चात्ताप होत असल्याचे आणि कौरवांच्या भविष्याबद्दल भीती वाटू लागत असल्याचेश्धाकु्ने*भोळखले. त्याने याबद्दल कर्णाला सांगितले व दोघे मिळून हासे धूतराष्ट्राच्या मन:स्थितीजद्दल शेते. सगळी हकिकत ऐकूत

दुर्योधन चिंतागस्त झाला. कर्ण दुर्योधनाला म्हणाला, ‘‘तुझ्या ळे तयात कष्ट ज्ञेलणार्‍या पांडवांनाच ॥ वाटायला हेवी, तू तर त्यांचं राज्यही लव घेतलंय अन्‌ इथे समस्त सुखं आहेस. तुला कसली जित्ता? पांडव सध्या द्वैतबनात आहेत असं ऐकतोय. ही एक भुत्तम संधी आहे. तू त्यांच्यासमोर आपल्या वैभवाचं प्रदर्शन केलंस, तर ते ईर्ष्येने जळू लागतील बघ. आपल्या कमजो रीवदल रडतौल ते. तुझ्या अंत:पुरातल्या राण्यांचं

11मातमा11

देशवर्य पाहत द्रीपवी मनातल्या मनात आपल्या दुर्भाग्याबद्दल कष्टी होईल.”

शकुनीनिही कर्णाला दुजोरा दिला, कर्णाचे सांगणे ताबडतोब अंमलात आणावे असे त्याने सुचवले. दोघांचे बोलणे लक्षपूर्वक ऐकून दुर्षोधन म्हणाला, ‘‘तुम्हा दोघांचं सांगणं पटले मला. द्वैतवनात जाभून पांडवांचे हाल प्रत्यक्ष पहावे अन्‌ त्याचबरोबर आपल्या कैभवाचं प्रदर्शन करता याब यासाठी तुम्ही काही युक्ती शोधून काढा. दुःशासनाजवळहो याबद्दल बोलणी कून अुद्या सकाळपर्यन्त मला निर्णय कळवा. भीष्म पितामहांचीही संमती मिळाली, तरचं आपला तिथे जायचा बेत शेवटाला नेता येईल. तेंव्हा असा काही मार्ग शोध की ते दोघं त्यात काही विध्न आणू शकणार नाहीत,”

दुसऱ्या दिवशी शकुनी व दुःशासताच्या अुपस्थितीत कर्ण दुर्योधनाला बोलला,

भभ

*‘आपल्या गायींची बिह्लार डैतवनात आहेत. त्यांच्या रक्षणाची जनाबदारी तुझ्या शिरावर आहे. ते कर्तव्य पार पाडण्यासाठी आपल्याला ड्ैतवनात जायला हवं असं म्हणलास तर धृतराष्ट्र महाराजांची परवानगी नक्ती मिळेल.

मग आपण मोठ्या थाटामाटाने द्वैतवनात जाथून पांडवांना आश्चर्यात टाकू.” कर्णाच्या बुद्धीची तारीफ करत सर्वानी

टाळ्या बाजबल्या, त्यांनी सर्गग नावाच्या आपल्या पशुपालकाला श्रोलावून म्हटले, ‘तू जासच्यातरोवर येथून महारागाना भाषली. तसह्लार हैतलतात भसल्याच धत र्‍याच्याऊर एकदा पहाणं आवशयक असल्याचं सांग, त्या चांडाळचौकडीसह धृतराष्ट्राकडे जाधून समंग बोलू लागला, ‘महाराज, आपली खिल्लारं सध्या दैतवनात आहेत.

शू

तिथेच पापा त साण्यामारखे पुतना आहे. तशी ती मुरक्षित आहेत, पण कर श्‍वापदांचं भय तर नेहमी असतंच ना? ह! रक्षणाची नीट व्यवस्था करणं जस्टीचं : हे सांगण्यासाठीच मी आपणाकडे आलोय.” तेंव्हा कर्ण व शकुनी पतत रागही र “दुर्योधन स्वतःच जाभून २ करील, तर छानच होईल. तिथे जामुन: य रानटी.जनावरांची शिकारही येईल ना. एका दगडात दोन पक्षी ! भपल्या खाण्या-पिण्यातत काही सुधारणा ही करतां वेईल. त्याला!” श्र आ डे *‘आपल्या जनावरांच्या रक्षणासाठी जायचा तुम’चा प्रस्ताव योग्यच आहें. पणे ह्ैतवनात जाणं मला प्रशस्त वाटतं नाही, हारलेले पांडव सध्या तिथे रहात आहेत. तुम्ही तिथे गेलात तर नकीच काही अखेदा ुंभा. कराल. कदाचित तुमची काही चुक होणारही नाही, पण तुमच्यावर भुगीच टीकेची चिश्रलफेक होईल अन्‌ आपली अपकीर्ती इतर पांडयांना भ्यायचं फारण नाही, पण भीम सूड घ्यायची संघी पहात असेल. द्वौपदीहो अशाच संधीच्या शोधात आहे. तुम्ही मुलंही भुतावळ्या स्वभावाची आहात. कसल्या ना कसल्या वादात अडकायची हौसच आहे तुम्हाला. तुमच्यात जर भांडण अदभकल, तर नुकसान तुमचंच होणार आहें, नुकताच अर्जन स्वर्गलोकातून दिव्याखे चेअून आलेला आहे. तुम्ही कोणीच त्यांच्या अरोबरचे नव्हेत. तेंव्हा, माझा सल्ला असा. की, गुरांच्या रक्षणासाठी तुम्ही स्वतः तिचे

न जाता दुसर्‍या कुणाला पाठवा.

‘सदृहेतूने म्हणाला. “तण शकुनी म्हणाला, “आम्ही तुम्हाला

• खातर देतो की, आम्हो तिथे कसलाही त्रास ‘देणार नाही. पाडेव रहात असल्या ठिकाणी आम्ही जाणारच नाही. थोडे दिवस वनविहार करून, जनावरांच्या रक्षणाची व्यवस्था

1 चातिसेली मर्यादा ओलांडत नाहीत. आमच्याशी भांडायला येशार नाहोत ते, धर्मराज खऱ्या अर्थानं धर्ममूर्ती बाहे हे तुम्हाला माहीत आहेच.’’ ह्यांच्या ओण्यावर विश्‍वास ठेवून धक बोलला, “ठोक आहे. जा तर मग.” दुर्षोधनाला अतिशय आनन्द झाला. कर्ण, शकृनी, दुःशासन, कित्येक नागरोक व त्यांची कुटूंबे बरोबर घेअूत तो घोष-याजेला निघाला. हजारो रथ, घोडे, हत्ती, वैन्य, शै शिकार, भाट इत्यादी सर्वजण त्यांच्याबरोबर निघाले. गा्यांमधे सर्व आवश्यक सामगी लादण्यात आली. काही दिवसातच सर्वजण द्रैतवनात ‘योचले, शिबिरांची व्यवस्था झालो. त्यांनी आपल्या गुरांचे निरीक्षण केले. गायी, वेल व र» निरनिराळे केले आणि त्यांच्या पुढत्यांवर 1 ठदहिकडत केली, गुराल्यांना योगय सुचना दिल्या, त्यांना भेटवस्तू देजून त्यांन आयोजित केलेल्या मनोरंजन कार्यकमात भागही घेतला, गरजेनुसार दु, दही, लोणी इ. शिविरात आणवले गेले. शिकारा लोक शिकार करून मांस चेथून आले. दुर्योधन आपल्या राण्या, पुत्र व सित्रगणांसह वनविहार करू लागला. ‘निसर्ग सौन्दर्य पाहून तो फारच खूश झाला.

’ ‘गलल्मा

‘परत्त फिरू आम्हो! पांडवहो धर्मराजानं !$

डैतवनाच्या मधोमध असलेल्या सरोबराज येजून तिथे रहाण्याचा त्याने नि*षय केला.

त्या सरोवराच्या दुसऱ्या किनाऱ्यावर धर्भराजाचा आश्रम होता. दुर्योधन तेथे पोचला, तेंव्हा धर्मराज सध्यस्क नावाचा पश करण्यासाठी आवश्यक ती तयारी करत होता.

दुर्योधनांच्या आजेने त्याचें सेवक सरोवराकिलारी झोपड्या भुभ्या कराव्या कामाला लागले, त्यावेळी सरोवराच्या रक्षक गंधर्वाती त्यांना यांबवत म्हटले, अशी आजा आहे की.

सेवकांनी हे दुर्योधनाला सांगताच तो जिटून

क ज्या असता काही कौरव मेनापमूल घावत

गेले व त्यांनी सांगितले, , कौरव-राजकुमार न्‌. त्यांच्या जा कैद करून सारे गंधर्व त्यांना

आता त्यांचे रक्षण करू शकता.’’

चित्रसेनची परवानगी घेभून गन्धर्वाती. दुर्योधनाचे सैन्य पार घुळोस मिळवले. कर्ण दुर मुभा राहून हा सारा प्रकार पहात होता. ग आता दुर्योधनाची मर्जी संपादण्यासाठी तोही. | सवार तल पश अन्‌ काही गंबर्याता मरज नाही राहिली! आपत्तीत त्याने ठारही केले. परन्तु इतक्यात हजारोंच्या ‘चांगेल्या लोकांना परमेश्वर मदत संख्येने आणली गन्घर्ब तेथे आले ब त्यांनी. रू , ती अशी,’’ कर्णाला घेरले. त्याला वेढलेले पाहून त्याच्या क, यण भौमाला रागावत धर्मराज म्हणाला, अठला, त्याने मोठ्या ग्वनि, गेधर्वानाच तेथून मदतीसाठी कौरव राजकुमारही रणक्षेत्रात अरे ही काय असल्या गोष्टी करायची वेळ हुसकून लावायची आज्ञा दिली अतरले. लहानशा भांडणाचे पर्ववसात लढाईत. आहे? कौरव आता आपल्या आश्रयाला आले. गंधर्वाको जाभून सांगितले, “महाराज दुर्योचन झालेले पाहून स्वतः चि्रसेनही रगकषेत्राता । आहेत. त्यांचं रक्षण करण हे कर्तव्य आहे इथे विहारासाठी भालेले आहेत, येभून पोचला, आपलं, आपल्या बंधूंच्या पत्तींचा अपमान लोकांनीच शथूत निधूत जावे. न पे चित्रसेनने मावायुद्ध सुरू करताच होत आहे, हा आपलाही अपमानच नव्हे का? आ कौरवरौनिक पळून गेले. दुर्गोधनाचे शू. ही त स सका. त्यांना वाबवायच्या प्रयलाला लागले, केवळ । अर्जुन, नकुल सहदेव आपल्या लोकांना निर्भयपणे लढत राहिला. । ह जाजून गंघर्वांचा पाठलाग करा अन्‌ तु गंधर्वांनी त्याच्या रथाचे तुकडे तुकडे हा, स मची नाहोय, आमचे महाराज आहेत गंधर्वराज करून टाकले. कर्ण निरथ होनून विकर्णच्या ‘बिबार करू नका! जमेस. नित्ररेन! मुकाट्यानं जागा खाली करून रथातून पळून गेला. दुर्योधन गंधर्वांच्या हाती रानं आपलं कार्य साधा, गोड दुसऱ्य किनाऱ्यावर, किंवा धर्मराजाच्या सापडून कैद झाला. पण चित्रसेनने त्यांना त. त्यांची समजूत पाला. मगदी न जमलं आश्रमाच्या बाजूला तंतू गाडा तुमचे. हे मारता दोरांनी बांधून टाकले. इतर गत्थर्वाी द्र क टा

हवं होतं, तेच घडलंय नेमकं! शक्तीचा गर्व मिरवणाऱ्या कर्णाला

आणखी जुद्च पातळीवर सैन्य

र बायकांनी तरच युद्ध करा. पण अक गोष्ट चांगलोमनावर की न कमव प्र |. त वारलत लढायची वेळ आली तर सर्वाना कैद कल्न गन्वर्व त्यांना चेबूल अन्‌ आपण पाच आहोत; पण

टि ह भितच आपल्याशी लढू पाहतोल,

. गंक्वमादन पर्वताकडे नेत आहेत. आपणच

क ऐकून हर्षित ज्ञालेला भीम ‘] णाला, ““’गन्धर्वांनो चांगलंच केलंय. जे

‘धडा शिकवलाय त्यांनी. आता

तर भाषण एकूण एकशे पाच आहोत!” आज्ञा पाळून कौरबपत्नॉंता सोडवून आणायचे त्या चौघांनी धर्मराजला बत्नन दिले, सर्वजण रथात बसून गंधर्व गेल्या दिशेने वेगाने निघाले, कौरव तैनिकांच्या जिवात जीव आला, मंधर्वांजवळ जाभून अर्जुन म्हणाला, “जन्धर्वांनो, ज्या दुर्योधनाला तुम्ही पकडून नेत आहात, तो आमचा भाभू आहे. तुम्ही त्याना ताबडतोब सोडून द्यावे अशी आमचा अग्रज धर्मराज याची इच्छा आहे. “आम्ही फक्त देवेन्द्राच्या आज्ञेचं पालन केलं नाहे. त्याची आज्ञा पाळणं हे कर्तव्यच आहे आमचं.” “’बायकांना कैद करून नेणं शोभत नाही गंधर्वराजाला! ते अनुचित आहे. भामचं ऐका, अन्‌ दुर्योधन आदि आणि त्यांच्या पलींना सोडून

’ या; तसंकेलं नाहोत, तर आम्हाला तुमच्याशो ‘नदयवं लागेल. आमच्या लोकांना आम्ही नक्तीच

त्याप्रमाणेच पांडवांनाही घेल्न पकडायचा त्यांचा विचार होता. परन्स्‌ त्याची टी दाल. ‘बांडवांसरमोर चालू शकलो नाही. अर्जुनाने आपल्या बाणांनी गंधर्व सैनिकांना लुपच घायाळ केले. त्यांनी फेकलेला असेही त्याने मधेच सहजपणे तोहून टाकली. युद्ध करता करताच चित्रसेत म्हणाला, *‘अर्जूना, ‘ओळललं नाहीस तू मला? मो तुझा मिष ‘चित्रसेन! हा दृष्ट दुर्योधन तुम्हाला अन द्रौपदीला आपरख बैभव दाखवून भ्रपमानित करण्यासाठी घोघयांत्रेचं निमित करून इथं आलेला आहे. त्यांच्यावर यासाठीच रागावून देवेन्द्राते याला पकडून भाणायची आम्हाला आज्ञा दिली आहे. आम्ही फक्त त्याची आज्ञा

अर्जुन म्हणाला, “हा दुष्ट असला तरी आमचा नातेवाईक आहे, बाला सोडवून

आणावा आमच्या अग्रज धर्मराजाजी. आम्हाला आज्ञा आहे. त्यांच आजञापालन’करणं ज्ञा आसचा धर्म आहे. तुम्ही स्वत: धर्मराजांना भेटून ते म्हणतील तसं केलत, तर चांगलं होईल. तुमचा मित्र व शिष्य असल्यामुळे माझी तुम्हाला ही विनन्ती आहे. ‘कित्रसेन पाडवांना बरोबर घेजून आश्ममात

ग्रेला व घडलेले सर्व त्याने धर्मराजाला संबिस्तर सांगितले. सर्व अैकल्यावर धर्मराज म्हणाला, ‘/गन्थर्वराज, आपण दुर्योधनाला माळून टाकलेलं नाही, हे आमचे सौभाग्यच! आमचा वंश एका मोठ्या संकटातून वाचलाय यामुळे! आपणाला भेटून भला फार आनन्द आलाय, आपण कृपा करून दुर्योधन आदींना सोडून द्याव!”

कौरवांना सोडन देअून चित्रसेन आपल्या परिवारासह परत फिरला.

दुर्योधनाला जवळ बोलावून धर्मराज नंतर त्याला म्हणाला, *‘बस्ध्रो! भविष्यात पुन्हा असलं दुस्साहस करू नकोस. यापासून सुल नाही प्राप्त होणार! जे घडलं ते विसरून जा हस्तिनापुरला परत जा,’’ क्रमशः

मदर थेरेसाचे पोस्टाचे तिकी ट॒ मदर थेरेसांना १९७९ चे नोबेल शान्ति पारितोषिक मिळाले, भारत सरकारनेही सर्वात ी पारितोषिक देबून सरकारने त्यांच्या नोबेल पुरस्कार मिळाला, तेंव्हा स्वीडननेही त्यांच्या नावाने डाक तिकीट काढले होते. आता मध्य इटलीच्या संपूर्ण जगातल्या अत्यत्त प्राचीन अशा गणतल्कराच्या नावाने प्रसिद्ध असणार्‍या शानमरीनोने मदर येरेसांच्या सन्मानार्थ ‘ुरोपा’ नावाचे पोस्टाचे तिकीट काढले भाहे, या तिकिटावर शुप्रसिद्ध

सिने अभिनेत्री गिना लोलोब्रिजिडाने काढलेले मदर थेरेसाचे वित्र अंकित केनेले असून त्यावर ‘तिची सहोहीं आहे. ‘मदर बेरेसा डी कलकत्ता’ या नावाने निघालेल्या तिकिटाची किंमत आहे.

७५० लिरा. १९७९ मधे अंतरोषट्रीय न वहत परल्हच मिरिस पदकाकरही एका बाजूना मदर बेरेसाचे चित्र अंकित केलेले आहे. ‘सर्वाना आहार’ हे धर्येय असणारांना हे पदक दिले जाते. हे पदक धारण करणारे लोक भुकेचा प्रश्‍न सोडवण्यासाठी कसून प्रव करत असतात. विद्यार्थ्यांची वाढलेली संख्या

कलकत्त्याची ‘मांजुथ पॉइंट हायस्कूल’ ही. ळा चाळीम व्षपिज्ञा थोडो अधिक जुनी आहे. १९५४ मधे ती सुरू झाली तेव्हा तिची. विद्यार्थीसं्या फक्त (७ इतकीच होतो. पण आज तिथे १२,००० विद्यार्थी शिकत आहेत. सिनेमाचे वेड

मुंबईतल्वा एका मोठ्या हॉरेलातला. स्वयंपाकी मिथुन देवांगण याने नुकताच एक: लोकप्रिय हिन्दी सिनेमा एकाच चिएटरमधे. लागोपाठ दोनशे वेळा पाहिला. याकरता ज्याने क्रिती लर्च केला माहीत आहे? पाच हजार रुपये! अजूनही जमेल तेव्हा तो हा सिनेमा पहातो. बिलक्षण ख्रिसमस

पौर्गिमा आणि ख्रितमस एकाच दिवशी आले, असे कचितच घडते. गेल्या डिसेंबरमधला ‘ब्रिसमस असाच एक विलक्षण ख्रिसमस होता. . गेल्या बीस शतकात असे ख्रिसमस केवळ सत्तर वेळाच आले. विसाव्या शतकात पाच वेळा,

९०१, (९२०, १९३१, १९७३वदटशइ.

मधे खिसमस व पौर्णिमा एकत्र अने आ आणखी एकदा पौर्णिमेच्या रात्री ख्रिसमस प त करण्यासाठी आपल्याला एकोणीस वर्षे, म्हणजे १५ पर्यन्त वाट पहावी लागेल,

६.

काजू,

संपूर्ण जगात जज काजू व काजूच्या तेलाच्या ‘ब्यापारात भारत अग्रस्थानी आहे. नव्वद टकके व्यापार आपल्या देशाच्या हातात आहे. जवळजवळ चारशे वर्धांपूर्वो पोर्तुगीज ब्राझिलमधून आपल्या देशात काजू घेभून आले. दक्षिणेकडील परान्तात काजूची लागवड जास्त असली, तरी मुंबईपासून किनारपट्टोत काजूचे पोक जास्त येते. देशभराच्या भृत्पन्नात सत्तर टक्के भुत्पन्न तेथेच मिळते. जेथे जास्त जुष्णता किंवा जास्त थंडी नसेल अशा वातावरणात रेताड जमिनीत काजूचे जुत्पादन होअू शकते. पंधरा मीटर अंच वाढणारे हे दाट वृक्ष तीस*चाळीस वर्षे जगू शकतात. यांची पाने ८ असतात, पिवळ्या व लाल रंगांची ते. मार्च पर्यंत गुच्छांनी मार्चमधे तो पिकतात. फळे ६०-३० दिवस लागतात. काजूचे बी. फळाच्या बाहेर असणे हा वृक्षशात्रातला एक चमत्कार भानला जातो. बीजावर सर्व बाजूंनी जाड कवच असते. कोमल असताना त्याचा रंग हिरवा असतो. पण जसजसे ते पक्के होते, तसतसा त्याचा रंग मुदी होभू लागतो. काजूची पिकलेली

फळेही लोक खातात. साधारणत: हे झाड एका क्रतून ३०-३५ किलोचे भुंत्पन्न देते. काजू मधे लोह, ए व्हिटॅमिन आदि पोषक तत्वे भरपूर प्रमाणात असतात. काजू कच्चा किंवा भाजूनही खाल्ला जातो.

बंगालीत काजूला ‘हिजली बादाम’ हिन्दी-मराठो व गुजराधीत ‘काजू’, तमिळमधे ‘मृत्री’, तेलगूत ‘जीडिमामिडी’ ब मल्याळीत ‘काषुअंडी’ म्हणतात.

काजूच्या कवचापासून काढले जाणारे तेल ज्यापारी दृष्टीने फार मूल्यवान असते, काजूच्या लाकडाचा अपयोग जहाज निर्मितीसाठी १ मेट्या बनवण्यासाठी केला. जातो.

डि

प्रमाण, हा अडथळा नव्हे. अंग्या-एवद्या आकाराच्या या देहधारींची संख्या वीस हजार आहे. हे सर्व मृतिकृमार एकाच वेळी झाडाच्या फान्दीला भुलटे लटकून तपस्या करत असत.

एकदा कश्यप प्रजापतीने वज करायचे ठरवले, तो यज्ञ सफल करण्यासाठी मुनी व इत्यादि देव तेये आले व त्यांनी वथाशक्ती मदत केली. भालविल्यही आपणाकडून होईल तितकी करायला आले. यज्ञासाठी आवश्यक अशा ल्या समिधा व फुले गोळा करून ते घेभून आले, भंगुष्ठमातर आकाराच्या या कुमारांना ते साहित्य आणताना खुप भास होत होता. ते पाहूत इन्द्र खदखदून हसला. यामुळे वार्लखरित्यांना फार दुःष ज्ञाले. चिडून त्यांनी या गर्विष्ठ इत्द्राविरद्ध आणखी एका इन्द्राचे सूअन करायचा संकल्प केला व त्यासाठी धोर तप आरंभले,

हे पाहून इतर घाबरला. त्यांचे तप कमेही कढून थांबवायची त्याने कश्यर्षांना विन्ती केली. कश्यपाने इच्छा व्यक्त के शशवर वालसिल्यांनी तपस्या थांलवली. परन्तु तोपर्यंत त्यांच्या तपस्येमुळे पाप्त झालेले ‘बिनतापुत्र गरुडाने स्वीकृत केले.

पुढे गूड जेंव्हा अमृत आणण्यासाठी स्वगत गेला, तेव्हा इन्दाने त्याला रोखण्याचा जबरदस्त प्रकल केला, परन्तु तो सफल झाला ताही. अश्या प्रकारे इल्द्राला काही मवादिपर्यन्त पदच्युत करण्यात बालखित्य सफल झाले.

एके दिवशी गरूड एका वृक्षावर | ह्याच वृक्षाच्या फांद्यांना लटकून वालखिल्य तपस्येत मद्र होते. गर्डाला ते भाहीत नव्हते. काल्दी तुटली व त्याच क्षणी मरडाच्या ही गोष्ट घ्यानात आली. वालल्रिस्थ अॅमिनोबर, व्ण्यापूर्वीच भरारी मारून भरडाने. फांदी पकडली व ती घेभून तो आकाशात मुदत राहिला. शेवटी कश्यपाच्या आजे बन वाल्यसिल्यांचे तप भंग त करता तो फांदी गरहाने मोठ्या सावघगिरोने मंधमादन पर्वतावर पोचवली.

. रशियावर तीनशे दषपिक्षाही अधिक राज्य करणाऱ्या राजघराण्याचे नाव काय? _ रै. कोणत्यांदेशाची प्रजा शिंटो धर्माची अनुयावी आहे? . _ संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या झेंड्यात कोणकोणते रंग आहेत? देवमाशाच्या तोंडात करिती दात असतात? ] , अधिकृत ‘पव्त्रि वायबल’ गरल्व प्रथम कोणत्या वर्षो अुपयोगात आला? डेन्यूज नदी कोणत्या सागराला मिळते? ७. आपल्या देशातली सर्वात अधिक मुंचीवरील सडक कोणती?

आर्वभट्र कोण होते? ते कशाबद्दल प्रसिद्ध आहेत? भारतातील पहिली स्त्री-राज्यपाल कोण?

ते कोणते? फ्रेंच राज्यक्रान्तीचे घोषवाक्य काय होते?

५ क कळ 9५0०७ ४्वुक ४४ ७ “४2 ३9 भक य. ०६०१ केचा ा्ीक

मान्त्रिक महंकाळी

र “र मंग काय करोल तो ? शास्त्रात

‘बु्ेहिलेलंच आहे की, पूर्वेकडे असणाऱ्या त काता बुडून मरणारांच नक्कीच भूत तं.” असे बोलून. महाली वळूनः पहाता तियून भराभर. चालत्य झाला. मान्तिकाने “मालतीला भुत्तानं पछाडलं ‘आहे’ असं म्हटल्यापासून सर्वांना तिच्यात तशीच लक्षणं दिसू लागलो. हे सर्व ऐकल्यानत्तर गावचा एक मास्तर रुमांनाय याने मालतीच्या नवर्‍याला सल्ला दिला, ‘“भूत अन्‌ वैद्यांच्या विचित्र गोष्टोवर विश्वास नका ठेवू ! त्यात खरं असं काहीच नसतं ! तिला तीन्ही वेळा नीट जेवाखायला

पळून जाईल॑- सग एका दिवशी. रात्री घरासमोर कठपुतळ्यांचा खेळ करवला गेला, तो रामावणावर आधारित होता; थोडा वेळ देळ पाहिल्यानंतर आंजनेमांचा भाग मुरू होण्यापूर्वीच मालती धरात तिधून गेली, दुसर्‍या दिवशौ एक डोंबाऱयाला बोलावण्यात आले. त्यानं आपलो माकडं तीन तास नाचवली. आजारी मालती त्यांचा खेळ वहात खूप हसली. तिचं हसणं पाहून लोक म्हणाले, “ही मालती नव्हे, तिच्यातलं भूत हसतं आहे !’’

नंतर मालतीचा एक शुभचिंतक आणि तिचा नवरा असे दोघं महंकाळीला भेटायला

भरतपुरमधे मालती नावाची एक बाई रहात असे. तिचा नबरा एक सामान्य शेतकरी होता. तीत मुलं होती तिला, नवऱ्याला ती परमेश्‍वर मानी आणि सासू-मासर्‍यांची मनापासून सेवा करी, कसलीही काळजी नसल्याने आरामात दिवस जात होते तिचे.

एकदा अचानक मालती आजारी पडली. अुपास हाच सर्वोत्तिम भुपाय मानून घरच्यांनी तिला पलंगावर झोपवून ठेवले पण त्यामुळे ती खूपच अशक्त झाली, तिच्या प्रकृतीत सुधारणा होईना. जवळच्या गावातल्या गंगाराम वैद्याला बोलावण्यात आले. त्याच्या काढ्यांनी किंवा गोळ्यांनीही काही फरक पडला नाही,

अशा स्थितीत न बोलाबताच एकदा महेकाली नावाचा मान्जिक तिथे आला, काहीवेळ मालतीकडे एकटक पाहून तो तिच्या नवऱ्याला म्हणाला, “तुझ्या

बायकोला भुतान श्ञषपाटलं आहे, ही पिशाचोण दुसर्‍या कुठल्या गावची नसून आपल्या गावची सखूच आहे ! हा कसला रोगबोग नसल्यानं औष्धघांचा काहीच अुपयोग होणार नाही हिला !”’

ससूचं नाव घेतल्याबरोबर तिये हजर असणाऱया सर्वासह मालतीच्या नवर्‍चाचाही भयानं थरकाप झाला ! ही सखू सहा महिल्यांपूर्वी रात्रीच्या अंधारात तलावावर पाणी आणाबला गेली होती अन्‌ नन्तर ती. परत आलीच नाही. सकाळी तलावात तरंगत असलेले तिचं प्रेत सर्वांना दिसलं । गावच्या काही लोकांनी *ही आत्महत्त्या आहे” नसे म्हटलं, तर काहीजण म्हणाले की, *तौ शेवाळावरून पसरून पाण्यात बुडाली असावी.”

मालतीचा नवरा यरयरत म्हणाला, “म्हणजे काव सखू भूत बनलौ ?””

जमल ]

‘मोलतीवर कोणी भुपाय करू शकेल तर तो महकालीच’ असा त्यांना विश्‍वास वाटत होता. त्यांना पहाताच महेकाली म्हणाला, ‘‘एक ना एक दिवस तुम्ही माझ्याकडे येणार, हे माहीत होतं मला!

चाला अन्‌ पहा- थोट्याच दिवसात हिडरमिर त्याच्या झोपडोत गे लागेल ती !”’

‘पण हा मह्ला कोणालाच पटला नाही, ‘एका नातेवाइकाने सांगितले, ‘*आंजनेथाचं नाव घेतलं की पिशाचोण कित्येक क॑

तुम्ही आला नसता, तर आता मौच येणार होतो, ६तका मोठा मी माल्विक गावात असून अगदी डोळ्यासमोर पिशाच्च कोणाला सतावत असेल, तर वयापेक्षा मला अधिक अपमानकारक ते दुसर काय ?’”

*‘काली, बाहुल्यांच्या खेळात हनुमा- नाला भिऊन माझी बायको पळून गेली नाही.’’ मालतीच्या नवर्‍याने काळजी व्यक्त क्वेली,

“इतक्‍या लहान बांबतीत हनुमानाचं त्तांव घेणं बरं नव्हे. तो पिशाद्यांवर आपल्या शक्तींचा प्रयोग करतो, आपली शेपूट वळवून त्यांना दूर पळवतो;. पण. आपल्या गावच्या डोकीण सखूवर तसा प्रयोग कसा करील ? तुमच्या अज्ञानाची तर हददच !’? असे म्हणून ल्रांच्यावर एक

वड

र्बैली | महंकाली त्यांच्या मागो- माग चालू लागला. धरी पोचताच मात्त्रिक जोरजोरात लागला, मैलीतून त्वानं हळद, कुंकू: |लिबं काढलो, जप्रिनीवर कसलीशी र ‘काढलौ, पाट मांडून त्यावर मालतीला

बसवले, अन्‌ नन्तर लोकांना अनाकलनौय असे कसलेसे मन्त्र म्हणू लागला, लिंब कापून

त्याची छकलं मालतीच्या डोक्यावरून त्यानं इकडे-तिकडे फेकलो आणि निबाच्या डहाळ्या घेऊन तो मालतोच्या डोक्‍यावर आणि पाठौबर मारू लागला,

आपल्या ताईच्या तब्येतोचो खबर | शहरात शिकणारा मालतीचा भाळ नेमका त्यांच वेळो तिला भेटायला आला आणि हे सारे कांड पाहून ‘थांबा, यांबा”. असे ओरडू लागला,

अर्जुनच्या ओरड्यात॑ घाबरलेल्या महंकालीनं निंबाच्या ढ्हाळ्या खाली टाकल्या अन्‌ त्याच्याकडे गुरकावून पहात म्हणाला, “जहरचं शिक्षण तरुणांना बिघडतं, याचंच हे भुदाहरण ! ठौक आहे, मी पुन्हा भु याच वेळी येईन’’ नंतर मालतीच्या तो म्हणाला, ‘‘उद्या दक्षिणा अगदी काळी -कळकुळीत कोंबडी ‘ विसरू नकोस. एकही पोस कुठे वाहिजे.’’ वैलो खांद्यावर टाकून शेला, नो गेल्यावर अर्जुनने च मेहुण्याना नोट वित्वारून घेती. मखू भूत बनून मालतीला सतावत. गोष्ट गावकर्‍यांनी त्याला सांगितली,

त्या रांत महंकाली पुन्हा आला. त्याने आपल्यावरोबर

कडूनिंब्राच्या मोठाल्या व्हाळ्याही आणल्या आतर चैलीततलं सगळं साहित्य जञोतत तो जोराने म्हणू लागला, ई ये! राख बनलेलो सखू, निघून जा इथून ‘ माझो लाडकी सखू, मालतीला सोडून दे बाई !’’ असे बोलत तो मालतीला डहाळ्यांनी मारतही होता. दुसऱ्याच क्षणी अर्जुनाने वेगाने तेथे प्रवेश केला. त्याच्या दोन्ही हातात चिंचेचे मोठे कोक होते. तो जुळ्या मारत म्हणाला, “अरे कालो, तू ज्या भूत-पिशाच्यांना बोलवत आहेस, त्यातलं नव्हे मी ! मो नाहे अम्दा ! सखू माझी बहीण आहे. ती तलावात बुडत असताना तू मजेत पहात होतास, ते पाहिलंय मी ! ससू आता तुझ्या झोपडोला भाग ‘लावावला गेलीय, पहाटेचा तारा निघायच्या आधी तू गाव सोडून पळाला नाहीस, तरु या ‘बिंचेच्या जळत्या लाकडांनी तुला भाजून खाळन टाकीन बघ !’’ अर्गुनचं हे बोलणं ऐकून महंकाली धरवर ‘कापूं लागला आणि दाराकडे सरकत म्हणू लागला, ‘“नमस्कार अंबे, नमस्कार ! माफ कर भला !” अन्‌ तो बाहेर पळत सुटला |

त्याला थांबवून चिंचेच्या फोकांनी अर्जन चांगलं वडवलं, अत्‌ पाठलाग करून त्याला पळवून लावलं,

तिथे हजर असणारांना आश्‍चर्य वाटलं. त्यांना हा प्रकार .समजेचना ! ‘दमलेल्या अर्जुनने परत येळन पाणी प्यायलं आणि तो आपल्या ताईजवळ बसला, त्याच्या मेहुण्यानं विचारलं, “अरे अर्जुन, सखूबरोबर तिची बहीण अंबाही भूत बनली की काय ? तिनं तुला का झपाटलं सांग बरं ?’’

**दाजीबा ! विश्‍वास ठेवणारे मूर्ख असतील ना, तर मेलेले सर्वजण भुतं बनतात, घरातलं इतकं सारं काम माझ्या तार्हला निभेनासं झालं, शिवाय नीट आहार. न घेतल्यानं ती आजारी पडली, अशक्तपणानं रोग झाला तिला, आपल्या थोरल्याचं लग्न करून घरात मदतीला सून आणा आता. ती पाहौल सारी कामं, मी ताईला भुद्याच शहरात घेऊन जातो, चांगले वैद्य आहेत. तिथे. एका महिन्यात ट्णटुणीत होऊन येईल ती इथे परत !’’

“ह! तू अन्‌ तुझो ताई ! करा हवं ते. आता (“’ प्रेमानं मालतीचा नवरा म्हणाला,

खुप जुनी गोष्ट जमीनदार भूपती राय बहोदुरने आपल्या पुत्राच्या राज्याभिषेकाची घोधणा केली. हा अत्सव चार दिवस चालला, भेटी मिळवण्याच्या आशेने कित्येक कवि, पंढीत, पुरोहित, कलाकार इ. सहकुट्म्ब तेथे आले.

जमीनदाराने त्यांच्या -त्यांच्या योग्यतेप्रमाणे ब प्रसिद्धीप्रमाणे एक यादी बनवली व॑ कोणालाही न सोडता सर्वांचा योग्य प्रकारे आदर-सत्कार केला. परन्तु पुरोहितांची यादी प्रसिद्ध झाल्यावर पसनपुरच्या प्रगत्भशास्त्रीला अगे वाटले की, आपले नाव यादीत दाखल केलेच गेले नसावे, आपल्याला वास्तविक खूपच पुरस्कार मिळावला. हवेत! मनातल्या मनात याचा राग येभू लागला.

सत्याचे नाव घोषित झाने, तें युवराजाजबळ जागून त्याने मिळणारी चार

प्रगल्भ्शारत्रींचे पंचांग

रुपये दक्षिणा हाती घेतलो व युवराजाला म्हटले, “महाराज, आपण मला काही भेट. द्यावी, म्हणून काही मो इथे चार दिवस वाट पहात राहिलेलो नाही! आपल्याच गावात. पंचांग घेअन तिथी, वार, नक्षत्र सांगत फिरलो, तर मला यापेक्षाही अधिक दक्षिणा मिळेल, वाईट वाटून घेमू तका, पण आपल्याच एका गावचा पुरोहित म्हणून आपण जी दक्षिणा दिलीत, ती मौ आपणालाय भेट म्हणून देत आहे, - शतायु व्हा!’” आशिर्वाद देत त्याने रकम युवराजाच्या हातावर ठेवली!

तेथे हजर असणार्‍या सर्वांना प्रगल्स- शास्त्रीच्या गर्वाचा राग आला. ‘परल्तु. जमीनदार शान्तपणे म्हणाला, ‘*जमीतदार हा नदीसारखा असतो, नदी ज्याप्रमाणे, प्रत्येकाला त्याने. आणलेल्या पाबांच्या. प्रमाणात पाणी देते, त्याप्रमाणेच आम्ही

बत्वेकाच्या योग्यठेज्या. आधारे दिली. आर्पणाला याहून मोठी भेट मिळायला हवी असा दावा असेल तेर तो व्यक्त करायची हं पद्धत नव्हे, पाणी कमी समेनून ते कोणी परत नदोत ओतले, तर. नदीचं काय नुकसान? काही असो, पण आपली ही वर्तणूक अत्यंत अनुचित चे अक्षम्य आहे. आता प्रगल्नशास््री लरजित झालो व सरवाक्षिमक्ष त्याने क्षमा मागितली. जमौनदारानेही त्याची परीक्षा घेडुन, दोग्य उरवून त्याचा जुचित आदर-सत्कार केला. ‘राज्याभिथ्ेक समारंभ संपल्यावर शास्त्री पवनपुरला परतला. गर्विह्ठ शास्त्रीनुवांनो चूक केली भसली, तर युवराजाला दक्षिणा परत करून त्याने मोठेच साहस केले याचे सर्वाना कौतुक वाटले. सर्वब्रण त्याची प्रशंसा कळू लागले. तो गावचा

एक प्रमूब व्यक्ति मानला जाजू क्ोगज्ा, पण त्यामुळे त्याचा गर्व अधिकच वाढला व जमीनदाराचा थिक्तार कलन त्याच्याकडून आदरसत्कार करून चेभून आपण कृत्तकृत्य झालो असे तो मानू भागला,

त्या दिवसापासून गरीब-श्रीमंत फरक न करता सर्वाकडून सारक्रीच दक्षिणा घेजू लागला, लग्न असो वा कुठले व्रत असो, जास्त रक्कम भुपटू लागला. आपण पुरोहित असून आपल्या काही मर्यादा आहेत, हे ही तो ब्िसरला,

अशातच पवनपुरमधंल्या्च कवि आनेन्दच्या पित्याचे देहावसान झाले. आनन्द जभीनदाराचा दरबारी कवि असल्याने अकराव्या दिवसाच्या कर्मकांडासाठी स्वतः जमीनदार तेथे आला,

कार्य समाप्तीनंतर आनन्दच्या चिंताग्रस्त याकडे पहात तो म्हणाला, ‘‘पंडीत

चेह

आहात आपण. ज्ञानी आहात! पित्याचा अभाव भरून येणार नाही. तरीही आपण इतकं दुःली होणं बर॑ नव्हे!’’ आनन्द यावर, म्हणाला, “प्रभु, माझ्या पित्याने मोठ्या कष्टानं हे घरं भुंभं केलं; म्हणूनच मो त्यांना इथेच अखेर पर्वन्त ठेवून सेवा केली. पण त्यांच्या मुत्युसमयी नक्षाच चांगले नसल्याने शास्त्री बुवांचं म्हणणं असं की, चारं महिने आम्ही बा घरात राहू नये, ‘जे घर कष्टात बांधलं त्यात या बर्‍याननाईट नक्षत्रांच्या प्रभावामुळे मरायचाही माणसाला हक्क नसावा’ या विचारानं चिंतित आहे मी.’’ प्रेमाने त्याच्याकडे पाहून जमीनदाराने प्रगल्भशासत्री व गावच्या काहो प्रमुलांची एक्कत्र सभा बोलावली. तो म्हणाला, “मला तुम्हा लोकांची मदत हवीय, वास्तुशाखाच्या टीने आनन्दचं घर ठौकच आहे, मला काहो रहायचंय, इथे येभून मला मनःशान्ती मिळालीय, माझ्यातली अशांती अन्‌ अतृप्ती नाहीशी झालीय,’* नंतर तो शाखीबुवांना म्हणाला, ‘‘आपण आनन्दला इथं रहायला मनाई केल्याचे ऐकलंय, याला

प्रगल्भश्ञासगी बोलला, ‘‘शास्त्र, । आणिं-संप्रदाव आदि मूलकार्क’ अ मुनी आहेत. ‘देशकाल स्वितीप्रमाणे सर्वात आपण बदल करू जञकतो’ हे त्यांचे म्हणणे आम्हाला मान्याआहे. कवि आनन्दने मुदकशांत केली, तर घराचा दोष नाहीसा. होईल अनू तें र्हाण्यायोग्य बनेल,’’

‘हसत- हस त्याच्याकडे पाहून जमनदाराने. त्याच्याकरवीच भुदकशान्त केली क॑ पर्तण्पयापूर्वी तों प्रगल्भशास्त्रीला म्हणाला, *।जापल्या रोतीरिवाजात काही अनागरीक अन्‌ आजच्या काळाच्या पद्धतीविरद्ध असेल, तर * त्यातून सुटका होईल अशा मार्गाचा आपल्या. पंचांगात प्रवेश करा, त्याचं स्पष्टीकरणही द्या. तसं केलंत, तर मो आपला मोठ्या प्रमाणावर सत्कार करून पुरस्कार देईन,

अशा प्रकारे कवि आनन्दला घर सोडावे. लागले नाहो. प्रगल्मशास्त्रीने अन्य पँडिता- बरोबर दीर्घ चर्चा करून शुभ-अशुभ कार्यामधे सोप्या परिवर्तनाला आपल्या पंचांगात स्थान दिले. जमीनदारानेही आपल्या म्हणण्याप्रेमाणे त्याचा अुत्तम सत्कार केला.

॥:….. मल्य 1001)

टन कुब्ेरपुरचा मोठा प्रसिद्ध कापड-

होता. त्याची पत्ली विमला खर्‍या अर्थाने धर्मपत्नी होतो. त्यांची मुलगी लक्ष्मी हिचा विवाह शेजारगावचा धान्य-व्यापारी सीताराम याच्या मुलाशी मोट्या थाटामाटाने साजरा झाला.

‘या विवाहानत्तर भुपेन्द्रने व्यापार आपला पुत्र राधेश्याम याच्या हवाली केला, लक्ष्मीही आपल्या सासरी सुखाने नान्दू लागली. राधेश्याम व्यापारात लक्ष केन्द्रित करून सो यशस्वीपणे चालवू लागला. अशा प्रकारे भुंपेन्ह आपल्या जबाबदारीतून मुक्त झाला,

आयुष्यात यशस्वी झाला. भूपेत्द् अशाप्रकारे निश्‍चिंत झाला होता. आता त्याने आरामात हातावर हात ठेवून

जगायला हते होते. पण तो अुलट दु:खी होता. चिंताग्रस्त अवस्थेत तो एका खोलीत बसून राहू लागला,

हळुहळू त्याची भूक मन्दावली. ततो वेळेवर जेवेनासा झाला, रात्री त झोपता तो काहीबाही बड्जडत राही, बायको किंवा मुलगा त्याच्याशी काही बोलू लागले तर तो त्यांच्यावर चिडे, त्याची अवस्था पाहून विमला घाबरून गेली, बोलावलेल्या सर्व कैद्यांनी त्याला तपासुन त्याला कसलाही रोग चगैरे नसल्याची ग्वाही दिली. त्याला एकाद्या भुताने पछाडले असावे अशा शंकेने विमलाने आंत्रिकही बोलावले. त्यांनी मंत्र-तंत्र कशून त्याला ताईत, गंडेदोरे इ, बांधले, पण काहीच फायदा होईना.

आपल्या तीर्थयात्रा मुरकून भूपेन्द्रचा व्याही रतत हा एकदा सहज त्याला भेटायला. आला. त्याला पहाताच विमला रडत म्हणालो, **पहाना, इल्ली तुमच्या व्याह्यांची तब्येत पार बिघडून गेली आहे. मला तर ते जुने दिवसच बरे होते असं वाटू लागलंय.

निक पका.

आम्ही या गावात नव्यानं भालो, तेंव्हा ते कापडाचे तागे डोक्यावर घेअून रस्तोरस्ती फिरून कापड विकत असत. एका लहानशा घरात आम्ही भाड्याने रहात असू, मिळकत कमी पडली तरी ऑम्ही संतुष्ट असू. पुढे भाग्यान॑ हात दिला. कापडाचे दुकान भुघड्नं कमाई केली. आता मुलानं व्यापार सैभाळलाय भन्‌ चांगली प्रगतीही केलीय. मुलगो तुमच्याकडे सुखो आहे, खरं तर आता कसली समस्याच नाहीय त्याच्यापुढे! कसलो कमतरता नाहीय.” अशा प्रकारे विमलाने सारी परिस्थिती व्याह्यांना स्पष्ट सांगितली.

रतननेही विहिणीचे ब्रोलणे लक्षपूर्वक ऐकून म्हटले, ‘‘तुम्ही चिन्ता नका करू. धोर. सोडू नका. सध्या तुमच ग्रहमानच ठोक

कश

नसावं, पण माझी खात्रो आहे. की. सर्व काही ठीक होईल.’’ नंतर भूपेनद्रथी थोडे बोलून तो आपल्या गावी निघून गेला.

यानंतर पंचरा दिवसही लोटले नाहीत; तोच एक दिवस आपली मुलगी लक्ष्मी, रडत रडत माहेरघरी प्रवेश करत असलेली ‘विमलाला दिसली,

पट्कन पुढे होत, ‘*काय झालं बाळा? काही न कळवताच अचानक आलौस? काय. झालं सांभ तर श्वर? आपलं सासर सोडण्या सारखी काय चूक धडली तुझ्या हातून?” असे विचारत आईने लेकीला जवळ घेतले.

“काय सांगू आई! तुझ्या जावयाला ब्यापारात मोठी खोट बसली! कर्जदारांच्या दवावामुळ धरून निघून जाभून ते बैरागी बनलेत! परत कधी घरी येणार नाही, असं

संवाद अैकला आणि रागाने येभून तो गरजू लागला, “’तुः हातावर हात ठेवून बसून गाहानाव की काय? तो काय म्हणतोय शेवटी?’’

“काय सांगू बाबा तुम्हाला तरी? तै. म्हणतायत की, मौ तुझ्या बापाला तोंड. दाश्षवावच्या लायकीचा राहिलो. नाही! त्यां. दिवसापासून आपल्या खोलीत तोंड लपवून बसलेत ते! नाहेरच येत नाहीत, ‘’ असे सांगत * तौ जास्तच स्डू लागली. व

“रडू तको लक्ष्मी! घरात जा, तुझ्या नवर्‍याला आणायंचं माझ्याकडे लागलं!’* असे म्हणून’भाड्याचो गाडी चेभून.

सी

भूपेदद व्याह्याच्या गावो जाला निघाला. ।_रतनच्या घरी पोचताच त्याचे नाव घेऊ ‘भुपेन््ध ओरडू लागला. खोलो-बाहेर आलेल्या ब्याह्याकडे तो पहातच राहिला, ‘‘लक्ष्मीन सांगितली सारी करतूत तुमची! पुर ‘करावला हवं, ते विसरून कांबळ ञोठून नुसते पडून काय रहाता खोलीत? अशानं काम होईल का? चला दोघं मिळून शोधूया ह्यात्रा!”’ असे म्हणून रतनला बरोबर घेजून रो जावयाच्या*शोधाला निघाला. जवळपासच्या गावांतून जितके आथम, मठ वगैरे होते, तितक्या सगळोकडे त्यांनो शोध घेतला. शेवटी बैरागी बनलेला जावई त्याला एका मठात सापडला, र॒तन आपल्या मुलाला काही बोलणार, इतक्यात मधे दखल देत भूपेन्द जावयाला म्हणाला, ‘“आथवम, मठ या जागा भक्त लोकांसाठी असतात; व्यापारात सर्वस्व ‘गमावलेल्यांसाठी नव्हेत! व्यापारात नफा- नुकसान होणं नैसर्गिकच असतं; म्हणून काय ‘कोणी घरदार, बायको सर्व सोडून पळून जातं? पुन्हा धान्य श्ररीदून व्यापार सुल करा. जे धन पाहिजे, ते देतो मौ! कर्ज

समजा हवं तर!’’ असे समजावून त्या बापलेकांना भूपेन्द्र आपल्या घरी घेथून आला.

बैराग्याच्या वेषात का होईना, पण परत आलेल्या आपल्या नवर्‍याला पाहून लक्ष्मी फारच खूश झाली, भूपेन्वरने जावई व मुलीला नवीन वस्त्रे दिली अन्‌ रतनच्या हातावर रोख पंचवीस हजार ठेवत’ तो म्हणाला, “’ब्याहीबुवा, हे धन घेअून आपल्या मुलाला पुन्हा व्यापार सुरू करून द्या, तुम्हीही गप्प राहू नका, माझ्या जावयाला मार्गदर्शन करत रहा. त्याला एक यशस्वी व्यापारी ब्रनवा, अजून तो क्या आहे व्यापारात असं वाटतंय मला.”

हसत हसत रक्कम भूपेन्ट्रला परत करत रतन म्हणाला, ‘‘माझ्या मुलाचं व्यापारात नुकसान वगैरे मुळीच झालेलं नाहीय, तुम्ही मुलाला व्यापार सोपवल्यानंतर चिंतेत दिसू लागलात, शब्दाशब्दावर चिट लागलात तुमची बायको बिचारी घाबून गेली” तुमच्यात बदल घडवून आणण्यासाठी आम्ही तिघांनी मिळून है नाटक केलं भाणि त्यात यशस्वीही झालो बघा!”

1५०6४ ७०७०७१ ०|008–890 9543045%ला-) डळ९ तो १४,११५ 0५०५७

9579०009९7 64 0965 (820009 ७१४१ 0010011 ॥0550075, 0७

तश्ेथशी७0/७५०१७४ 90 ७५७॥१9 ७9/0000 00३७७ 0000000) (क ढाकाण णा०१०0 5000052 2 त मटण, ड9785 011०4१ १00 |ा०//6092001 पहाड. हा 11 151908905 १ 8भाझता १००. नैव 255 ४०० 5)85लाप0 ७030185 ७७: ००॥०॥ १०8४०६8 188 ॥ 5), 8040 ॥॥०१5-600 025

ककी । बगलादेशाचे “न्न ॥ हरताच देशाचे

राष्ट्रपिता

‘प॑चवोस वर्षांपूवी बांगला देश अस्तित्वात भाला. त्या. ‘निनित्ताने त्या देशात रीप महोत्सव लाजरा बरण्यात आया. अुत्सब संपल्यावर दोन महिन्यांनी देशाच्या स्थापनेलाठी नढतेले नेता शेकत मुजिनर रहमान यांना *ष्पिता’ म्हणून घोषित करण्यात आले. आपल्या डेशशाच्या स्वातन्यासाठी आन्दोलन कलन मुजिबूर त्यात यक्स्वी झाले. सार्‍या जगात त्यांची कीर्ती पसरली.

९५७ मधे बापल्वा देशाचे विभाजन जाले. था. आन्तात मुसतलमानांचो संख्या अधिक होती, म्हणून ह प्रान्त पानिस्तानचा भाग बनला. याला ‘पूर्- ‘काकिस्तान’ असे म्हणत असत. परल्तु पहिल्यापासूनच “आपण पाकिस्तानपासूत निराळे व्हावे य ‘सोनार बांगला’ चो स्थापना व्हाथी”’ असे तेथील जनतेला. बाट्त अते.

परन्तु पाकिस्तातने त्यांची हो इच्छा ठोकल्न हिलो. पाषिस्तानविरु केलेल्या या आन्दोलनाचे नेता. होते शेक भुजिबूर रहमात. अशा नेत्यांना पाकिस्तान सरकारे तुरुंगात कोंबले. आणि त्यांची चळवळ दाबून अाकावला सुरवात केली. पश त्यांच्या बा प्रवललांमुळे ‘्रजा वैतागली अन्‌ स्वत:च्या बयातासाठी पा प. बंगाल, त्रिपुरा, मेषालय, आसाम आदि प्रान्तांकडे अरणार्थी म्हणून वूत्व करू लागलो. भारताने त्यांना आथय दिला. परन्तु त्यांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत जेली आणि हो समस्या सो्वण्यासाठी शाश्‍वत मुपाय शोधणे आवश्यक झले. भरणारथॉना परत त्यांच्या देशात पाढवावचे तर तेथे पोग्ब वाताजरण असणे आवश्यक होते. यासाठी भारताने बांगला देश मुक्ति सेनेशी हातमिळवणी केली आणि पाकिस्तानशी सग दिला. नाइलाजाने दाचा वापर वावा लागना.

१९७१ मे झालेल्या पंधरा दिवसांच्या या भारत-

पाकिस्तान युद्धात १६ डिसे, रोजी पाकिस्तानला आपला पराभव कबूल करावा लागला, पूर्व पाकिस्तान, पाकिस्तानपासून स्वतन्ज होभून बांगला देशाची स्थापना झाली, शेख मुजिवूर रहमान यांना मुक्त करण्यात आले, १९५२ मधे ते देशाचे भध्वक्ष बनले, परल्तु १९५९ मे तयांच्या क्टम्बीयांसह त्यांची हत्या केलो गेली. त्यावेळी जर्मनीत रहात असलेल्या त्यंच्या दोन कल्या तेवढ्या वाचल्या. दोघोपैकी थोरल. शेक हसीना वाजेद १९८१ मधे स्वदेशी परतत भाती व राजकारणात अुतरली. पित्याने स्थापलेल्या अवामी लोग पार्टीची सूत्रे तिते आप्या हाती घेतली, १९९$ जूनमधे तेथे सार्वजिक निवदणुका क्षाल्या, अबामीलीमचा जय झाला व त्यांना प्धातमतत्री प नळाने.

आंगला देशच्या सरंविधाताच्या चौथ्या संस्करणात शेष मुजिबूर र्हमात यांा *राष्ट्रपिता” घोषित करण्यात आले, परंतू (९५९ मधे लष्करी सरकारने हे संस्करण स्ह॒ ठरवले. तरीही जनसेच्या मनात अगूनहो ते वंगबत्धु होते व जनता त्यांन ‘रा््रपिता’ च मानत होती, ांगला देशच्या संविधान सभेने (९. केब्ू. ला. घोषित केले की त्वांना देण्यात येणारी अतादराची वागणूक म्हणजे ‘संतिधानचा शिकार” मानला जाईल.

बांगलादेशने मागच्या १६ दे, ला ह्वातल्याचा रौप्यमहोत्सव साजरा कैला, १९७५ मधे ज्या ठिकाणी शे मुजिकूर रहमान यानी त्वातल्याची घोषणा केली, त्याचच स्थातावर वर्तमान प्र्नानलन्भी शेख हसीना, चाजेदने स्वतंचता स्मारक स्वूपाचौ स्थापना केली. त्याच दिवशी आपल्या देशात “विजय दिवस’माजरा केला गेला. रा्ट्रपतौ जॅ. शंकरदयाल शर्मा यांना लष्करी सलामी

च तूर, विदुर, व प्रवर या नावांचे तिघे

होते. पित्याच्या मृत्यूनंतर आपल्या विशाल घराचे तीत भाग करून ते आपले आयुष्य कंठू लागले, दिवस जात राहिले पण या तिघांच्या आयुष्यात कसलीही सुधारणा आली नाही; त्यांची काही प्रगतीही झाली नाही, अर्थात्‌, त्या दिशेने त्यांनी प्रयत्नही

केले तन्हते. ‘कसेतरी दिवस निघाले, म्हणजे पुरे’, इतकीच त्यांची अपेक्षा’होती.

णाच्या बायकोने आपल्या नवऱ्याला, ‘अमूक केल्याने लाभ होईल’ असे सांगि- तले,तरी.तो तिकडे दुर्लक्ष करी. बायका बिचाऱ्या आपल्या विवशतेमुळे मनातल्या भनात दुःची होत. पण यामुळे सर्व ‘जसे होते तसेच’ राहिले,

एके विवशी एक बैरागी त्यांच्या घरासमोर अुभा राहून ‘भिक्षांदेही’ म्हणत ओरडू लागला.

त्यावेळी तिघेही भाभू काही कामासाठी शेजारच्या गावी गेलेले होते. तिघी जावा बसून आपसात गप्पा भारत होत्या. आवाज तेकून त्यांना वाटले की, ‘हा कोणी नवा ‘मिकारी असावा; नाहीतर वा घरासमोर मुभा राहून तो भगा भोरडलाच नसता. घर बोणार्च आहे, हे वाला माहीत नसावं.” इतस्यान वैरागी ‘भिक्षादेरी’ म्हणून पून्हा एकदा ओरडला. तिघी बाहिर येजून त्याला म्हणाल्या, “हे पर कुणाचं आहे, ते माहीत नाही का तुम्हाला? इथे भिक्षा नाही ‘मिळायचो.’

ओता ब्रैरागी म्हणाला, तुम्हालाही माहीत नसावं.

निराश न॑ ““पणमी कोण हे

म्हणूनच तुम्ही अस्‌ बोलताय, मला भिक्षा द्यायला नकार देताय. तुमचं भाख्य आज चांगलं आहे, म्हणूनच मौ. तुमच्या दारी, आलोग्. सरवकिडे भिक्षा मानायला जात.

नसतो मी! मला जिज्ञा दिलीत, तर कल्याण होईल तुमचं.”

तिचींना असे वाटले की हा कोणी सामान्य जैरागी नसावा. पण मनातल्या भीतीमुळे त्या काहीच बोलल्या नाहीत. कुणास ठाबूक, कोणत्या बिळात, कसला साप आहे - या विचाराने थोरली म्हणाली, भिकारी कित्येक असतील. जे कल्याण’ म्हणतोयस, ते काय हे सांग बरं! भिक्षा मिळावी, म्हणून खोटं तर नाही बोलत “तुमच्या घरामागे श्वन सापडेल, असा अपाय सांगेन बघा!’’ अैरागी बोलला. धनाचे नाव काढताच तिघी जावांच्या मनात आशा अत्पन्न झालो! आता वैराग्याला (मिक्षा देण्यात यानी भराह दण्ववळा, बैराग्याने त्यांची सगळी माहितो विचारून घेतली अन्‌ म्हणाला, *‘घर तिघा भावांचं म्हणजे पर्याचान तुम्हा तिघोचही माहे, तुमये अधिकार सारखेच आहेत. आता एक काम करा. एकीनं घरात भात शिजवा, दुसरीनं भाजी, तर तिसरीनं दह्याची व्यवस्था करा, आपापल्या घरात, तिथी मिळुन मला पोटभर खायला घाला. नंतर सांगेन तुम्हाला धन कुठे अन्‌ कसं मिळेल ते!’ मोठ्या आतुरतेने तिघींनी एकदमच विचारले, ‘*पण धन कुणाऱ्या घरामागे

अुत्तरला, ‘“तिघौंनाही आपापल्या हिश्याच्या घरामागे धन मिळेल.’’ तिघोंनी अराम्याल्या भरपूर जेवण दिले. ेकर देत तो म्हणाला, “मौ खूप संतृष्ट झालोय, तुमचे

आांबोबा.

‘तृ्यासारले नि

पती परत आल्यावर त्यांना सामान्य माणसाचं भलं होईल,असं एकादं चांगलं कास करायला सांगा, तिथं जेव्हा अशी भली कामं करतील, तेंव्हा त्यांना आपल्या घरामागे आपल्याला आवडेल तिथे खणल्यावर धत मिळेल, मी अजून तीन दिवस याच गावात असेल माझ्या म्हणण्याप्रमाणे धन न मिळालं, तर भेटा मला.’’

त्याचे बोलणे ऐकून तिथी जावांचे बेहरे निस्तेज झाले. त्यांना असे चिंतित पाहून बैैराग्याने कारण विचारले.

**तिघा भावांचा स्व्रनाब एकसारखाच आहे. परोपकारापासून दूरच रहातात ते. तुमच्या म्हणण्याप्रमाणे त्यांच्याकडून एकादे अलं काम करवून घेणं अशक्यच! नुसतं आम्ही तुम्हाला भोजन दिल्याचं कळलं तरी

श्र

आकाशपाताळ एक करतील ते! आम्हाला शिव्या देतील, तोंडाला येईल ते बडनडून चांगला भुदार करतील आमचा! ते कुठं आहेर गेलेत, म्हणून इतकं तरी धाडस करू धजलो आम्ही!” थोरली जाभू म्हणाली.

क्षणभर विचार करून बैरागी म्हणाला, *“माझ्याजबळ सदबुद्धीच्या गोळ्या आहेत. तुम्हा तिघोंना एक-एक देतो मी. रात्री झोपण्यापूर्वी गोळी पाण्यात विरघळवून आपापल्या नवऱ्याला द्या. सकाळी अुठल्या- अुत्त्या त्यांच्यात सदजूडी जागी होईल. त्या गोळीचा परिणाम सूरयस्तापर्यन्त टिकेल. कयेकी्या हातावर एकाएक गोळी ठेणृत बैरागी तेथून निघून गेला.

तिघे भागू परत आल्यावर रात्री त्यांच्या बायकांनी त्यांना न कळत पाण्यातून गोळी

श्र

दिली.

दुसर्‍या दिवशो चतुर खूप लवकर मुठला. दरवाजा जुघडल्याबरोबर त्याला असे’ दिसले की, तिथे काही शिपाई अन्‌ राघव जुभे आहेत. राघवला जोरजोरात रडताना पाहून चतुरने त्याला कारण विचारले,

शिपाई म्हणाले, ‘“यानं सूपजणांकडून र्जे घेअून शेत आणि घर घेतलं. घर बायकोच्या नावे अन्‌ शेत मुलांच्या नावे. ते कर्ज चुकवायला आता याच्याजवळ काही अुरलंच नाहीय, सावकारांनी तक्नार केल्यावरून आम्ही याला तुरुंगाकडे नेत त.

“अरे पण तृर्गात डोजलन, तर कर्ज कस चुकदू शकेल तो? बाहेर राहिला, तर काही मार्ग शोधेल, प्रय्न करील होय ना?” चतुर बोलला,

कर्ज वेशाराला वाटे वडाप असेच, तर शंभर अशर्फ्यांचा जामीन द्यायला हवा. त्याची बायको अन्‌ मुलगा द्यावला तयार नाहीत. याच्या स्वत:जवळ तर तितकं घनही नाहीय. मग आम्ही तरी काय करावर महणूनच आता तुरुंगात नेतोय याला.’” एका. शिपायाने सांगितले.

चतुर ताबडतोन म्हणाला, “केवळ शंभर अशर्प्यांसाठी एका सज्जन माणसाला तुझुगाची कोठडी? सोडा राघवला; हवं ते धन मी देतो.’” अन्‌ आत जागून शंभर अश्या आणून शिपायांच्या हवालो करत तो म्हणाला, ‘*माझीही आर्थिक स्वितौं विशेष चांगली नाहीय. मी दोन बैल घेण्यासाठी हे पैसे जमवले होते. बाजारात जाभूनही

आंदोचा

मनासारखी खरेदी होजू राघवचं भाग्यच म्हणायचं हे!**

अशोर्फ्या घेबून अन्‌ राचवला मोडून देडून शिपाई निघून गेले. नंतर चतुरने राघव, त्याची बायको, त्याचे मुलगे अन्‌ सावकार अशा सर्वांना एकत्र बसवून भृपदेश केला; राषवच्या कुटुंबाला आपल्या कृत्याचा पश्चात्ताप झाला. सावकारांनी चतुरचे जामीनकीचे घन परत केले अन्‌ संतृष्ट होभून निघून गेले. तेंव्हा रावची बायको म्हणाली, “तुम्ही अन्‌ माझे पती बर्‍याच काळापासून एकमेवांचे शत आहात. यात दोष माझ्या पतीचाच असल्याचं मला छान ठाबूक आहे. असल्या आपल्या शजूला आज तुम्ही मोठौच मदत केलोत. तुम्ही फार भुत्तम हात, पती तृरुगात आताना मी. याबद्दल मला दोष नका देभू त्यातली सरी गोष्ट जाणून घ्या. यांचा हट्ट होता की, *तुहंगात जाईन, पण कर्ज आमच्याकडूनही त्यांनी तसं. वचन घेतलं; म्हणूनच आम्ही गप्प राहिलो. शत्रलाही आज तम्ही जी चागली वागणूक दिलीत, त्यामळे आज पाऱ्यातही परिवर्तन झालंय, आता यांच्या इच्छेप्रमाणे आम्ही कर्ज परत करू. आमच्या चुकीबद्दल आम्हाला पश्‍चात्ताप वाटतोय. कणी आहोत आम्ही तुमचे!”

राघवही चतुरला म्हणाला कि, *आजपासून शत्रुत्व संपवून आपण दोस्त बनू.” चतुरही संतोषाने घरी परतला.

त्याच दिवशी विद्रलाही दुसऱ्याला मदत करायची संधी मिळाली. तिघा भावात तोच

अधिक बलवान श्षणायचे काम चालू होते. एक मोठा दगड अडचण अनून राहिला होता. तो फोडणंही शकय होत नव्हते. काही लोकांचा भसा सल्ला होता की, पाच माणसांची शक्ती वखटलेल्या माणसाच्या हातूनच हातोड्याच्या दणक्याने तो फोडता येईल. विदुरच्या कानी ही गोष्ट पडली. पण त्याला तर ताबडतोन शेजारगावी जायचे होते. त्याच्या जवळचे नारळ त्या गावचा माणूस चांगल्या किंमतीला खरोदायला तयार होता. नारळ ताबडतोब दिले नाहीत तर संधी हातची जाणार होती; अन्‌ कमीत कमी शंभर अशर्फ्यांचे नुकसान होणार होते.

समोरच्या घरच्यांची अडचण दुसरीच होती. चार मजूर तीन दिवस ही विहीर

र्श

ख़रणायचे काम करत होते, आजचा शेवटचा दित्रस होता काम सोडून ते निघून गेले, तर खणलेली विहीर पुन्हा मातीने भरून जायची शक्‍यता होती, अन्‌ आतापर्यन्तचा सारा खर्च बाया जाणार होता. त्यामुळे घरमालक चिन्तित होता. काय कराचे हे कळत नव्हते त्याला.

विषय कळल्याबरोबर विदुर तेये गेला. पुर्‍या बळाने चारपाचदा हातोद्याचा प्रहार केल्याबरोबर पत्थर फुटला अन्‌ ताबडतोब बिहिरोला पाणी लागले. हे काम संपल्यावरोवर नारळ घेभन शो शैजास्गादी गेला अन चांगल्या तिमलोला तारळे तिठूनही आला.

प्रनरच्या हाती आणखी एक निराळी संधी. -आलौ. मेहनती वरुणला साप डसला.

तश

ऱ्ह वसोठतमी एत (दस जाणार होता. अत. ॥ त्या अवधीत जे घडायला नको,

१

गाववैद्याने औषध सांगून म्हटले की, ‘या

औषधाने तो वाचेल.” एक दिवसाच्या आत याला अुरगगंघ लेह खायला घालायला हवा, तसं न केल्यास याचे पाय कामातून जातील. अन्‌ नंतर ते कधीच बरे करता येणार

हे औषध शहरातल्या प्रमोदजवळच मिळण्यासारखे होते, तेथे जाण्यायेण्यात

, ते घडून जाणार होते.

गावपाटलाकडे एक आुत्तम घोडा होता. त्यावर बसण्यासारखा घोडेस्वार सुट्टी घेभून सासुरवाडीला गेला होता, आता एकटा प्रवरच काय तो भहरातूग भोषध घेभून येण्यासारला घोडेस्वार गावात होता. पण महिन्यापूर्वी झालेल्या पोटदुखीमुळे वैद्याने त्याला घोड्यावर बसाया मनाई केली होती, त्यामुळे त्याच्या जिवाला अपाय होता. तरीही वहूणला वाचवण्यासाठी प्रवर घोड्यावरून प्रमोदकडे गेला. आताना वरूणलाही त्याने बरोबर नेले. प्रमोदने वरणला औषध दिले अन्‌ प्रवरच्या परोपकार- बुद्धीची तारीफ करून त्यालाही कायाकल्प नावाचे. औषध देभून ‘हे औषध घेतलंस तर तब्येत अगदो ठणठणोत होईल’ असे सांगितत्रे. वरुणला सुखरूप शहरातून परत आणल्यावर गाववऱ्यांनीही प्रवरचो खूप स्तुती केली.

आपल्या नवऱ्याच्या या सत्कार्यामुळे तिथी

जावाही फार खूष झाल्या. वैराग्याच्या, .

सांगीनुसार आपापल्या घरामागे खणत्यावर

आंदोचा

प्रवरला तांब्याच्या नाण्यांनी भरलेला घडा, ‘विदुरुला चांदीच्या नाण्यांचा, तर बरला सोन्याच्या नाण्यांचा घडा मिळाला.

चतुरची बायको आनन्दाने वेडीच झाली, पण बाकी दोघांच्या बायका मात्र मन मारून गप्प झाल्या. त्या बैराग्याला शोधायला गेल्या.

बैरागी भेटल्यावर प्रवरच्या पत्नीने सगळी हकिकत सांगून रडत विचारले, ‘‘तुझ्यामुळेच तिघांच्यात सद्‌भाव जागा झाला. मग तिघांना फळं मात्र तिरनिराळी कशी ‘मिळाली?’*

*‘माझ्या गोळीचा प्रभाव तात्पुरता असतो. पण फळ मात्र ज्याच्या त्याच्या बुद्धीवर अवलंबून असतं.’’ बैरागी भुत्तरला,

“यण सर्व भावांची बुद्धी तर सारखीच आहे!’’ बिदुरची बावको बोलली.

बैरागी म्हंगाला, *‘नाही, प्रवरन॑ काम तर चांगलं केलं; एका माणसाचा जौव वाचवला. पण गोळीचा प्रभाव नाहीसा झाल्याबरोबर त्याला वाटलं की आपण केलं, ते बरं नव्हे! पुन्हा कधी असं काही चांगलं ‘काम न करायचा निर्घारही केला त्यान!

त्यामुळेच त्याच्या परिश्रमानुरूप फळ त्याला मिळालं. चांगलं काम केल्यानंतर विदुरला वाटलं की, असल्या कामात आपण आपला वेळ का वाया घालवावा? त्यानं ठरवलं की, असली कामं पुढे कधीकधीच करायची. त्यामुळे त्याला थोडं अधिक फळ मिळालं. पण चतुरला मात्र ते काम करण्यात आनन्द वाढला अन्‌ पुढेही अशी कामं करत रहायचं ठरवल त्यानं, त्यामुळे त्याला सोन्याची नाणी मिळाली,”

इतके सगळे बैराग्याने सांगूनही त्या दोघी जावा काहीशा असंतृष्टच राहिल्या, त्या जेंव्हा आपापल्या घरी पोचल्या, तेंव्हा त्यांच्या नवऱ्यांनी आपल्याजवळची सोन्याची नाणी दाखवत त्यांना म्हटले, ‘‘चतुरचं असं म्हणणं आहे की या घरात जे काही मिळेल ते तिथांनी सारखं बाटून घ्यावं. त्यानं आम्हालाही त्याच्या नाण्यांत सारख्रा वाटा दिला.’”

आता सिद्ध झाले की तीन भावात चतुरच सर्वात मुभील १ सदभावना राखणारा आहे. पर तपल्या वावाणाली कह सवर की सदुबुद्धिवाल्या व्यक्तीलाच सोन्याची नाणी कशी मिळाली,

कुसमपस्गावातदरवर्षी निज मूल्यवान पारितोषिके दिलो जात. प्रत्येकाला वाटे की हे पारितो चिकु त्याज्य! प्रतिष्ठेचे चिन्ह आहे.

या. वर्षीही चिकलास्पर्धा भायोजित झाल्या, देशातल्या सर्व ऑर भेपुत विककामुम्ळो हापासल्या ‘चित्रांलह कुमुमपुरला पोचली. डड त

‘सुगंधपुरचा निश्‍वास नावाचा एक तरुण चित्रकारही आपल्या चिचांसह स्पर्धेसाठी कुसुमपुरला पोचला. तो जेव्हा परत सुगंधपुराता गेला, तेन्हा त्याच्या मितानी विचारले, “काथ रे, मिळाले का तुझ्या एकाच्या चित्ाना पारितोषिक?”

जरा चित्ता प्रकट वरत विश्वास म्हणाला, ‘‘मला फक्त ‘परोत्माहून-पारितोषिक’च मिळालं.

यावर मित्र म्हणाले, ‘“भरे प्रोत्साहन - पारितोषिकच मिळाल्यानटल बाईट वाटायचं काय कारण? कित्येक असेही चित्रकार असतील, की त्यांना हे पारितोधिकही मिळालं नाह. ‘’ अशा प्रकारे त्यांनी विश्‍वासाचे सान्वन केले,

*‘अरे, पण मला त्याबहुल वाईट नाही वाटत आहे! मला पुरस्कार म्हणून मिळालेलं पुरत पाहूत बाईट बाटतेंम|’’ विश्‍वासने सांगितले.

“कलं ृस्तक भाहे पाहू!’’ मित्रांनी विचारल्यावरन त्याने पुस्तक दालकले.

त्या पुस्तकाचे नाव होते - ‘जिश्र कसे काढावे?”

ड्‌

हत

ज्र यी एक दिवस अशोक आपल्या आईच्या इच्छेनुसार सूर्योदयाच्या वेळी फुले, फळे इ. चेभून नगर-मध्यावरील मन्दिरात गेला अन्‌ पूजा अुरकून तो बाहेर आला. पक्ष्यांची किलबिल अन्‌ मन्दिरांतल्या घंटांचा नाद त्याच्या कानात गुंजत होता. आकाशात ‘विहरणारे पक्षी, मुदयभानुचे किरण अन्‌ त्यामुळे सोनेरी आभा प्राप्त झालेल्या ढगांची शोभा न्याहाळत तो महालाच्या दिशेने चालत

((्ढ्यशने चाणनथा७1!५६शीनिनन्दाना पराजितकेले भाणिगधराज्व एत्तगतकेने, पाटनीपुक्‍ला आपलो. रागधानो अनजून मौर्य १शा_ची र्थापना केली. त्याच्यानन्तर त्याचा पुक निन्युसार सिंहानायर ध१ला, निन्दुतारने मोठ्या बक्षेने शज्यकररभार धावला. तोन राण्या धसताता एक बाह्मणण्या सुभा अला. तिने अशोकला जन्म दिसा. तिद्या अन्‌ विवेक-संपभ्न अशोक, ज्ये तुभ शुशेम याला मुळीच भावत नले,

बरोबरही विवाह

होता. इतक्यात पाठीमागून अचानक दौडत येणार्‍या घोड्याने त्याला खाली पाडले अन्‌ खूप वेगाने तो पुढे जाभू लागला. घोडेस्वार होता सुशेम.

दुसर्‍याच क्षणी अुठून अशोकनेही वेगाने घावत घोड्याचा पाठलाग, केला अत्‌ :तो टप्प्यात आल्याबरोबर भुसळीं मारून अशोक घोड्यावर चढला. सुशेमच्या हातून लगाम ज्ेचून त्याने घोडा थांबवला. सुशेम खाली

चान्दोबा” ्ु

जश

मुतरला. ‘मी आपल्या वाटेनं मुकाट्याने जात होतो तू मला-त्याली का पाडलंस? अशोकने विचारले: ‘घोड्यानं पाडलं तुला.” म्हणून सुशेम घोड्यावर चढू लाभला. त्याचे मनगट घट्ट पकडून, *‘माणसांची अजिबात रहदारी नसणाऱ्या या-मोठ्या रस्त्यावरून तुला नोट जाता येत नाही. असल्या अयोग्य माशसाला घोडयावर बसायचा अधिकार कोणी दिला?’’ अशोकने अस यारतस याण,

“तू कोण माझा अधिकार विचारणारा? मी कोण, माझं पद काय, हे माहीत आहे. तुला?” सुशेम गरजला. कसं नसेल? नालायक अमेंडखोरा! तू माझा ज्येष्ठ बन्धू आहेस, म्हणून सोडून देतोय या लेघेला, नाहीतर असा घडा शिकवला असता, की जन्मभर आठवण राहिली असती!’’ अशोकने ठणकावले.

“पुढे राजा बनणार्‍याला धमकी देतो आहेस?” क्रोधाने सुशेमने विचारले. ‘‘राजा कोण होणार, याचा निर्णय झालेला नाहीय अजून!’’ अशोकने माहिती पुरवली. “नीट साचली सतपाना सगोच साहीर्‍या जाही वत नकोस. महाराज अन्‌ अन्य प्रमुखांचा निर्णय कळलेला आहे मला. मीच होणार आहे

• गर्वाने खदाखदा हसत सुशेम

असे

“हेच जर खरं असेल, तर तुला जास्तच सावधगिरी बाळगावला हवी. तू खोटं बोलत आहेत, हे मला चांगलं-ठाजूक आहे. अन्‌

तसा निर्णप झालाच असेल, तर मीही जोरदार विरोध करीत त्य़ाला!’’ अशोक गंभीरपणे म्हणाला. **‘तू महाराजांच्या निर्णयाला विरौध करणार?’’ म्हणत सुशेमने त्याला मारणगाशारी हात तगारला.

अशोकने लो हात पकडून आवळला. सुशेमने हात सोडवून घ्यायचा खूप प्रयत्न केला, पण त्याला ते जमेना, दोघांच्यात ताणाताणी सुरू झाली, त्यांच्या ओरड्याने मंदिराचे आवार दणदणू लागले. प्रजाजनही इकडून तिकडून येभून भोवती जमू लागले.

दोन्ही राजकुमार काही दूध पिणारी मुलं ‘ती! चाणक्याने काही वर्षापूर्वी त्यांची परीक्षा घेतली होती. आता तो जिवन्त स्वता. साशा विल्देशार वळ लाला होना. तत्वाचे स्तरास्थ्यही हरवत होते. दोन्ही

श्र

राजकुमारांचे शतृत्व जनतेला ठाभूक होते पण आज ते ममदिबाहेर जाभू पहात कृणी मनातही आणले नव्हते की, मौर्य बंशाच्या संस्थापक चन्द्रगुप्तचे नातू अन्‌ त्याचाच योग्य भुत्तराधरिकारी असणार्‍या निन्दुसारचे दोन पुत्र सुशेम व अशोक असे आुघड्यावर एकमेकांशी भांडतील! त्यांच्या आबाजामुळे प्रजा धावत तेथपर्यन्त आली, धण त्यांच्या जवळ पोचायचे धाडस भात कुणाच्यातही नव्हते! दुरूनच सर्वजण आश्‍चर्य व भयाने पहात राहिले!

भाग्यवश त्याच वेळी *भल्लाटक चोड्यावल्न तेथत जाव होता. चाणक्याततर भल्लाटक मगध राज्याचा प्रधानमन्वी बनला होता. त्याला पाहिल्याबरोबर दोघा राजपुत्रांनी एकमेकांना सोडले अन्‌ ते दोन

क

बाजूंना मुभे राहिले. “असं सार्वजनिक रस्त्यावर, जनतेसमक्ष तुम्हा दोघांचं एक- दुर्भाग्याची गोष्ट आहे. तुमच्या पित्याना - महाराजांना - हे कळले, तर त्यांचा किती क्षोभ होईल! तुम्ही याची काही कल्पना तरी केलीत?’* मल्त्र्याने त्यांना बिचारले.

अशोक यावर गप्प राहिला. पण सुशेमने चक्‍ताळून ‘‘कुणाला भिजून पळून जायची गरज नाहीये मला! आपणच सांगा, मोच भावी राजा आहे ना इथला?”’ असे मल्याला निचारले,

*“राजकुगार, गलाइतकंच माहीत आहे, की याबाबत अजून कोणताही निर्णय घेण्यात आलेला नाहीय. राजाचे ज्येष्ठ पूत्र आहात. ुम्ट नात्याने भुदाततेनं वागण

तुमचा धर्म नव्हे. का?’’ मल््याने काहीशा कडकपणे विचारले, “वण यानं माझ्या पदाचा आदर करावा, यावर मी जोर यात काही चूक आहे. गाझी?” मुशेगने विचारले,

“दुसऱ्यावर जोर देभून किंवा त्याचा अपमान करूनच तुम्हाला कोणी आदर नाही देणार! आपल्या मदन्ययहार अन्‌ मदाचाराने सर्वांचा मान मिळवायचा प्रयत्न करायला हवा दया दाखवायला हवी, महनशक्तीची सवय करून घ्यायला हवी. ते. सर्व सोडून बारीक-सारीक गोष्टीवरून भांडण करणं बरं नव्हे! याला कोणी सद्व्यवहार नाही. म्हणत; दुर्व्यवहार म्हणतात!” प्रधानमन्वी. गोभीर्पणे बोलला.

“केवळ योगायोगानंच वाचला हा माझ्य़ा

हातून. नाहीतर आज या घमेंडखोराची ‘चामडीच लोळवली असती मी. या पोरट्यानं माझ्यावर हात अचलावच्या केलेल्या साहसाबददल त्याला शिक्षा मिळाली.” सुशेम तरीही ग्वने म्हणाला.

**राजकुमार, आपल्याच भावाबद्दल असं बोलणं अयोग्य आहे. तेही तुमच्याचप्रमाणे युवराज आहेत; तुमच्याच पित्याचे पुत्र आहेत.’’ मन्ज्याने त्याला समजावायचा प्रयत्न केला.

“शकय आहे की, हा माझ्या पित्याचा पुत्र आहे, पण याच्या आईनं विवाहापूर्वी अंतःपुरात माझ्या आईच्या सेविकेचं काम केलंय, बाकीच्या राष्यांचोही दासी होती ती! म्हणून मो याला युवराज मातायला तयारच नाही.’ सुशेमने आद्यता प्रकट केली.

त्याच्या या बोलण्यामुळे मात्र अशोक त्याच्यावर तूटेतच परणार होता. पण मळ्यात त्याला अडवले.

““युबराज मी, की तू, हे काळच ठरवील! माझ्या आईचा अपमान केला आहेस तू. मी याचा कधीतरी सूड घेईनच पहा! प्रधानमन्त्री अन्‌ इवे अुपस्थित असलेल्या जनतेला साक्षी ठेबून प्रतिज्ञा करतोय मी! मगध सिंहासनावर असणारा तू नव्हेस, पण…’’ वाक्य पुरं होण्यापूर्वीच मन्त्र्याने अशोकच्या तोंडावर हात ठेवला. तो मधेच म्हणाला, **महाराज बरिरुसार यांचा प्रतिनिधी म्हणून मी तुम्हा दोघांना इथून निघून जायची आज्ञा देत आहे. अगदी या क्षणी, ताबडतोब राजवाड्यात निघून जा!” अन्‌ मग त्याने सर्व लोकानाही तेथून निचून जावला सांतिले.

स

तेथून मन्त्री सरळ आपल्या घराकडे निघाला. घोड्यावरून भ्रुतरून राजभवना- समोरून जताना मुख्य द्वारातून बिन्दुसारचा मु्य सल्लागार बाहेर येअून नमस्कार करत म्हणाला, *‘महाराज, आपणाला भेटू इच्छितात.”

*‘ढौक आहे, चला.’’ म्हणत मन्त्री आच्यामागोसाग शोजारयाल गेला. राजा ज्या एकान्त दालनात आराम करत होता, तेथे मन्त्री पोचला. राजा बिन्दुसार त्या विशाल दालनातल्या मोठ्या मसनदीवर बसलेला होता. समोर दुसरा एक अधिकारी अुभा होता. मन्त्याने प्रणाम करताच त्याला अका आसनावर बसावचा राजाने संकेत केला.

मत्त्री बसल्यावर राजा म्हणाला,

न

“भह्लाटक, एक वाईट बातमी कानी आलीय,

त्याचं विवरण तक्षशिलेह्दन आलेले हे अधिकारी सांगतील,’’

मन्भ्याला प्रणाम कळून अधिकारी म्हणाला, *‘मन्बिवर, महाराज चत्दगगुप्तांनी तक्षशिला प्रान्त जिंकून घेतला होता हे आपणाला ब्रिदित आहेच. त्यांनी आपला एक अधिकारीही तेथे तैनात केला होता. तेंव्हापासून आजपर्यन्त कसलीही अडचण न येता तेथला राज्य-कारभार सुरळित चालू आहे. पण आता मौर्य-अधिकाराला धिक्कारून तक्षशिलेत बंडाची ज्वाळा भडकू लागली आहे. मगध राज्यातून निराळे होण्याचे प्रवल चातू झाले आहेत.”

प्रधानमन्त्री म्हणाला, *‘ही तर मोठी विचित्र अन्‌ ताबडतोब हालचाल करावला

ज्र

लावणारी बातमी आहे!** आपण तक्षशिलेच्या जनतेवर कसला अन्याय केला नाही, त्यांचं कसलं नुकसानही न केल्यानं आपणाला त्यांचे हँ प्रयत्न विचित्र वाटतील. पण आपल्या राजप्रतिनिधींना त्यात कसला विचित्रपणा वाटत नाहीय. कारण आम्हाला असं कळलं आहे की या बंडामागे कांचा हात आहे. चत्तरगुप्त महाराजांनी त्यांना ब त्यांच्या सैन्याला तेथून हाकलून देजून तिथून घालवलं. पण आता ते आपल्यावर आक्रमण करायच्या तयारीला लागले आहेत. मगध राज्य विच्छिन्ल होत असल्याची स्वप्नं

दिसतात त्यांना!’’ अधिकाऱ्याने तपशील सांगितला, श्रधानमल्त्र्याने विचारले, ‘*बंड कशा

प्रकाराने मुरू होणार आहे?’’ ‘“बंडाचे नेते भूमिगत आहेत. ते अुधद्यावर येश्लू इच्छित नाहीत. व्यापारी आणि प्रमुल नागरीकांना ते बंडासाठी प्रवृत्त करत असतात. मगध राज्याच्या अधिकार्‍यांची घरं जाळणं, लुटालूट करणं यासाठी सामान्य जनतेला प्रोत्साहन देत असतात. आमच्या काही सैनिकांना ठार केलं जनतेनं. दिवसें दिवस प्रकरण चिघळत चाललंय,’’ भधिकाऱ्याने एकूण परिस्थिती कथन केली.

“ते जर हिसामार्गावर भुतरले असले, तर आता भुशोर करण्यात अर्थ नाही. सर्व शक्तीनिशी त्यांना दाबून टाकायला हवं. तोच एकमेव मार्ग आहे.’’ राजाला संबोधित करून मन्त्री म्हणाला, “महाराज, सेनापतीला आज्ञा द्या कि तक्षशिलेवर ताबडतोब सैनिक’ कारवाई करा.’’

आंदोचा

“असामान्य शक्तिमान अन्‌ पराकमी अशा माझ्या प्रित्यानं स्थापलेलं मौर्य सामाज्य माझ्या नजरेसमोर छिन्नभिन्न होणं कधीच शक्‍य नाही. माझ्याच्यानं ते पहावलं जायचं नाही, सहन व्हायचं नाही. त्या बंडसोरांचा बोमोड करायचा मीच विडा अुचलत आहे. माह्या नेतृत्वाखाली बंडखोरांचा विनाश केला जाईल.’” बिन्दुसार आवेशाने फुसफुसत बोलला.

*‘जशो जपली इच्छा, पण एक विनन्ती आहे. आपल्या सहा पुत्रांपैकी कोणीतरी हे नेतृत्व करावं. हे काम पित्यानं केलं काय, अन्‌ पुत्रानं केलं काय, सारखंच नं?” प्रघानमल्याते सुचवले.

‘कशी कष्ट परित्िती अत्प्न झालीय! सुशेमला राज्याभिषेक करावा असा विचार करत होतो, तर नेमकी आताच ही अडचण अुद॒भवली.””’ राजा स्वतःशीच पुटपुटू लागला.

*‘राज्याभिषेक आणखी काहो दिवस लांबणीवर टाकणंच अचित होईल महाराज आपण तो विचार तात्पुरता रथगितच करावा, प्रथम सशेमन सैन्याचं नयत्व फरून वर सोइन परत वाव, म्हणजे जनतेचाही युवराजांबद्दल आदरभाव अन्‌ विश्‍वास वाढेल.’’ मल्त्याने सलापिस बिशप शण म्हणाला, “महाराज, माझी एक लहानशी विनन्ती आहे. प्रथम युवराजांना नेतृत्व

« करायला आपण सांगू नवे. त्याऐवजी आपण अशी परिस्थिती निर्माण करावी, की ते स्वतःच त्यासाठी पुढे येतील! म्हणजे माझ्या म्हणण्याचा अर्थ असा की आपण सहाही

‘चंबोबा

य॒वराजांना इथे बोलावू; त्यांना बंडाळीबद्दल तपशीलवार सांगू, त्यांच्यापैकी कुणीतरी सेनेचं नेतृत्व बरून बंडखोरांना नेस्तनाबूत करायची गरज कशी आहे, हे ष्ठ पुत्र असल्यामुळे सुशेमच बहुधा ईल. मगध राज्याचे भावी राजे आप्रणच आहोत अशी त्याची पूर्ण खात्री आहे. तेंन्हा अगदी आनन्दानं तो हा भार भुचलेल.”’

ब्रिन्दुसारला मल्त्र्याची ही कल्पना आवडली. ती अमलात आणायचे त्याने य्ख्वते, हु

त्याच दिवशी सर्व राजकुमारांना राजापुढे बोलावण्यात आले. राजाने सर्वाना नंबोचित करून म्हटले, “आता तुम्हापैकी कोणी किशोरवयीन नाही; सर्वांनी तारुण्यात पदार्पण केलेलं आहे. राज्यकारभारासंबंधीचं

वश

ज्ञान सर्वांना असायला हवं. शासन क्रमवार अन्‌ क्षमतेनं कसं चालवावं हे कळायला हवं, त्या दिशेनं तुम्हा लोकांच्या काय काय जबाबदार्‍या आहेत आदि गोष्टींची माहिती कलन घेणं आवश्यक भाहे, राज्यात कायकाय चाललं आहे याविषयी नीट माहिती करून घेणं तुमचं कर्तव्य आहे. आता यासाठी योग्य तुमच्यासमोर चालून आली आहे, अशी बातमी मिळालीय की, तक्षशिला भागात बंडाची भावना झृत्पन्न होत आहे. तिथली शांती भंग होत आहे. बंडखोरांना ताबडतोब दाबून टाकणं आवश्यक आहे. यानत्तर पुन्हा तेथे भांति व ुव्यवस्था स्थापन करावी लागेल, हे काम करायला तृम्हापैकी कोण तयार आहे बोला,

ब्रिन्दुसारला वाटले होते की सुशेम ताबडतोब पुढे येईल अन्‌ जबाबदारी संभाळेल. परंतु तो तर तोडात गुळणी घेतल्यासारला धुप होता! बाकी चारांपैकीही कोणी पुढे होईना, शेवटी एक पाअूल पुढे होत अशोक म्हणाला, ‘‘महाराज! आपलं आज्ञापालन करायला तयार आहे मौ. आपण सोपबलेल॑ हे काम सहज व्यवस्थित करीन

असा आत्मविश्‍वास आहे माझा! आज्ञा द्या. अगदी या क्षणीच सैन्यासह तकशिलेकडे निघेन मो! बंडखोरांचा नायमाट करून मी तिथं शान्ति व सुव्यवस्था स्थापन करीन.”

“कार प्रसन्न झालो मी पत्रा तुझ्यावर! तुझ्या साहस अन्‌ आत्मविश्‍वासाबद्दल अभिमान वाटतोय मला.’’ असे म्हणून बिन्दुसारने प्रेमाने अशोकची पाठ थोपटली. नन्तर आपल्या बाकी पुत्रांकडे वळून तो म्हणाला, “भ्याड कुठचे! आपापल्या निवास- स्थानी जामून लपंडाव खेळत बसा, जुंदीर जसं लोणी चोरून लात बसतात, तसे नुसाते पोटभर खात बसा.”’

पाचही राजपुत्र तेयून निघून गेले. भशोकने पित्याच्या पायांना स्पर्श करून नमस्कार केला व त्याचा आशिर्वाद घेभून तेथून निघून गेला.

“पूज्य गुरुदेव चाणक्यांचे शब्द खरे झालेत. त्यांनो त्या पहिल्या परीक्षेच्या दिवशीच सांगितलं होतं की माज्या सर्व मुलांच्यात अशोकच समर्थ अन्‌ लायक आहे.’’ राजाच्या मनात आले.

ला.

फान्दीवरील प्रेत त्याने आपल्या खांद्यांवर टाकले अन्‌नेहमीप्रमाणे मौन स्वीकारून तोस्मशानाची वाट चालूलागला. तेंव्हा शवातीलवेताळ बोलू लागला, ‘राजा, जगातसर्वतर दृष्ट, लबाड अन्‌

॥वेबाज लोक भरलेले आहेत. विवेकी माणसाला नाइलाजाने त्यांच्याशी बोलावं लागलं किंवा काही काम पडलं, तर नक्नीच खूप सावधगिरी बाळगायला हवी. खरं तर त्यांच्या पासून चार पावलं दूर रहाणंच बरं, पण गरज पडली की नाइलाजानं संबंध जोडावा लागतो

त्यांच्याशी. आपण सावधगिरी न बाळगली तर त्यांच्या चिकण्याचुपड्या बोलण्यात अडकायची अगदौ खात्रीच! तो पुरुष असो, वा. जरी बेपवर्हि बाळगली तरी ते आपली करतूत

खवून तुम्हाला बोटावर नाचवतील! स्मशानातल्या दार काळोश्षांत॑ इतके अगणित कवन भेस: म्हणून भभा दृष्ट शतींपासून

बचाव व्हावा यासाठी तुला जागरूक करणं हे कर्तेव्य समजतो मी आपलं! राजकुमारी मृणालिनीचा एका लबाड गब्धर्बाच्या हातून सर्वनाश झाला, तिची गोष्ट सांगतो मी तुला.” बेताळ गोष्ट सांगू लागला.

माणिकण्ठ नावाच्या गंधर्वाला एकदा भूलोक पहायची इच्छा झाली. एका पौर्णिमेच्या रारी तो आकाशमार्गाने भूमीवर अुतरला. त्या वेळी त्या भुद्यानात वैदेह देशची राजकुमारी

मृणालिनी आपल्या सख्यांसह विहार करत होती. तिचे सौन्दर्य पाहून मणिकण्ठ अवाक्‌

झाला. इतकी सुन्दर खरी त्याला आजवर गन्धर्व

लोकाततहो विसली नव्हती, मणिकष्ठलारहावेना. तिच्याजवळ जाभून

‘किचारले, “हे सुन्वरी, कोण आहेस तू?” त्याला पाहून नाशचर्यचकीत झालेलो

जद

राजकन्या म्हणाली, “मी वैदेहची राजकन्या मुणालिनी, वा मुद्यानात भापण प्रवेश कसा केलात? इये आत यायला मनाईजहे. शिवाय याची रचनाच अशी आहे की, कोणी आत येजूच शकणार्‌ नाही!”

‘*मी गन्वर्व जाहे. नाव मणिकण्ठ, आकाशात विहार करत असताना तुझ्या सौदर्यानं भुरळ घातली मला! स्वत:वर ताबा न॒ राहून मी इये भुतरलो’’ मणिकष्ठ भुत्तरला. हयाचे बोतणे ऐकून जेवून बुज्णणो बाबेरून महणाली, “आपण ताबडतोब निघून जा शयन, शिपायांनी पाहिलं, तर ते कैद केरतीत तुम्हाला!”

*।गब्धर्व आहे मी! माझी शक्ती अद्‌भुत अपार आहे. तुला माहीत नसल्यानं घाबरत आहेस तू. निश्‍्चिन्त रहा माझ्याबाबत.” असे म्हणून त्याने हवेत आपला हात फिरवला,

दुसऱ्याच क्षणी मृणालिनीच्या सल्या अन्‌ बरोबरचे सारे शिपाई बेशुद्ध होजून पडले. युवराणी हसत बोलली, ‘‘अदुभुत, महाअद्भुत!’’

तिच्या शाबासकीने मोहोरून जातमणिकण्ठ म्हणाला, ‘*मी अचानकडच्छा प्रदर्शित करतोय म्हणून रागावू नकोस. पण तृझ््याशी क्विह करावा अशी इच्छा आहे माझी! ती प्रकट केल्यावाचून वहावत नाहीय मला.”

आपादमस्तक त्याला न्याहाळून अन्‌ मस्तक झुकवून मृणालिनी म्हणाली, ‘‘माझेतातअऱ्याच दिवसांपासून माझ्या विवाहाच्या प्रयत्तातच आहेत, पण अजून कोणी योग्य वर त्यांना आढळला नाही. आता मीच पती म्हणून तुमची निवड करत आहे. पणं विवाहापूर्वी आपणाला

एक फार कठोग काम.करावं लागेल. अुत्मुकता दर्शवत मणिकष्टने विचारले, “काय क्राम आहे ते?”” ‘“वरसेन हा आमच्या

झेजारचा राजा माझ्याशी विवाहाला मृत्सुक आहे. पण मला तो आवडत नाही. तो तर वुद्ध कलूनही मला जिंकायच्या प्रयत्नात आहे. तो आमच्यापेक्षा बलवान असून त्याचंसैन्यही अफाट आहे. आपण त्याला पराजित केलंत, तर मी

अगदी आनन्दाने आपणाशी विवाह करीन.’”

*‘हा तर माझ्या हातचा मळच की! मी आत्ताच गन्धर्वलोकी जाअून राजा चित्रवर्णला सर्व सांगून परत येतो.’’ असे म्हणून मणिकंठ अदृश्य झाला.

मणिकण्ठ भूलोकीच्या एका स्त्रीशी विवाह करू पहात आहे, हे जाणून चित्रवर्णला अतिशय राग आला. त्याला अधिकात अधिक शिक्षा द्यायचा विचार करत असतानाच समजले की, आपली क मणिकंठवर प्रेम करत असून त्याच्याशी विवाहित होण्याचे स्वप्न पहात आहे.

सेंब्हा चित्रवर्ण मणिकंठला म्हणाला, “अस्धर्व मानवांशी असा संत्रंध जोडू शकत नाहीत; अन्‌ते योग्यही नव्हे. तू माझ्या कन्येशी विवाह केलास तर छान होईल. तिला नाकारू नकोस.”

परन्तु मणिकंठया प्रस्तावाला तयार होईना. मृणालिनीशीच विवाह करण्याबाबत तो अडून राहिला. आपला निर्णय अटळ असून त्यात बदल. ‘होणेअशक्य असल्याचेत्वानेस्पष्टसांगूतटाकले.

रागाने चित्रवर्ण आता शाप देत म्हणाला, “धतुज्ञा निर्णय अटळ असेल, तर तुला यापुढे गंधर्वलोकात जागा नाही. तुला भूलोकातच

जांदोवा

लागेल अन्‌ या क्षणापासून तुझ्या सार्‍या मत्वशक्तीही नाहीशा होत आहेत.’’

आपण शापग्रस्त झाल्याचे मणिकण्ठला जरासेही दुःख वाटले नाही, भूलोवी पोचून तो मृणालिनीला भेटला. मृणालिनीने आपला पिता चन्द्रकेत्‌ याला सगळी हकिकत सांगितली, त्याने मताषासून आपली संमती दर्शवली, *आता मन्त्रशक्ती नाहीशी झालावर मणिकंठ वौरसेनला कसे जिंकू शकेल’ याबद्दल मृणालिनीने त्याला विचारले.

“मन्त्शक्ती गेली, तरी माझ्यात अपार बळ आहे. तुझ्याशी विवाह करण्यासाठी मी आपले प्राणही पणाला लावीन; युद्ध करून त्या वौरसेनचा सर्वनाश करीन,” मणिकण्ठ पौरुष प्रकट करत म्हणाला,

महिन्याच्या आतच युद्धाची तयारी सुरू

कॅ

झालीं. मणिकठ चन्दकेतुंचा सेनापती बनला. त्याच्या नेतृत्वाखाली तैन्याने बीरसेनच्या किल्ल्वाला वेढा दिला.

वीरसेनही चांगला पराक्रमी होता. दोघात घनघोर युद्ध झाले. दोन्टी सैन्ये आपापल राजासाठी निकराने लढलो. युद्ध चालू असताना बोरसेनने फेकलेली एक बर्छी मणिकंठच्या शरीरात घुसणार इतक्यात एक गैनिक विजेच्या वेगाने मधे आलाव बर्छी त्याच्या दंडात घुसली. त्याला पाहिल्यावर ‘याला आपण कुठेतरो पाहिलं आहे’ असे मणिकंठला वारले.

आता मणिकण्ठनेही मोढ्या आवेशाने रथातून नाण कॉँग्र्त बौरसेनवर त्यांचा वर्षाव केला, एक बाण थेट त्याच्या छातीतच घुसला अन्‌ जोशात ओरडून तो रथावरून खाली कोसळला. राजाच पडलेला पाहिल्यावर त्याचे सैन्य घावरून विरकळित झाले. मैनिक रणावहून पळू लागले,

र॒बावरून ताबडतोब मुरून मणिकण्ठआता

आपणाला वाचवणार्‍यासैनिकालाशोधूलगला.

जखमी गैनिकांच्याशिविरातत्याला तोंसापड्ला. त्साजा पहाताच मणिकष्ट अवाक झाला! तो. दुसरा कोणी नसून गर्पर्वराजाची कन्या कान्तीमयाच होती! शिपायाच्या वेषात येजून तिनेच आपल्याला वाचवल्याचे त्याने ओळखले.

मणिकण्ळने भरपूर मेवा केल्यावर ती सावच झाली. डोळे अधडल्याबरोबर त्याला पाहून तिने मान खाली घातली. मणिकण्ठ म्हणाला, ‘हे काय केलम कान्तीमयी? ज्यानं तुला लाथाडलं, त्याच्यासाठी एवढा मोठा त्याग? आपल्या प्राणाशी खेळलीस?

द्षोण स्वरात ती अुत्तरली, ‘*तू नसलेल्या लोझात मी तरी की राह शकणार? निदान तुला पहाता तरी वावं, म्हणून स्वेच्छेनं मी या. लोकात आले. आपल्या मन्वशक्ती नाहीशा बलवान वीरसेनशो लढायचं

ठरवलं. तुझ्यावर कसलं संकट येजू नये, तुला सर्व प्रकारची मदत करता यावी म्हणून मी हरक्षण युद़ क्षेत्रातही तुझ्या आसपास राहिलें. आपल्या मन्नशक्तीनं मो वीरसेनचा नाश करू शकले असते. पण आपल्या बाहुबळाने युद्ध जिकृत तुत भाषली प्रेयसी मिळवला याची; त्यात जो आतल्द तला मिळेल. तो हिरावून घ्यायची माझी इच्छा नव्हती. तुला मी वाचवू शकले, वातचसर्वकाही मिळालं मला! त्यागात जे सुख आहे, ते स्वार्थात कुठे? आता जा आणि मृणालिनीशी विवाहित होजून सुखानं रहा,” कान्तीमयीच्या डोळ्यात अभ्‌ तरारले. तिच्याजवळ आपली कृतजता व्यक्त, करून ‘निथून मणिकण्ट मुणालिनीला भेटायला गेला, राजा चन्दकेतुने, त्याचे अभिनन्दन केले मृणालिनी मोठ्या आनन्दाने म्हणाली, ‘ आला. आपला विवाह झालाच म्हणून ‘समजा. िशराततर माजी पाणी एव द्दा पण

करावी लागेल तुम्हाला.” *‘कसली इच्छा?”’ मणिकण्ठनें विचारले. **काही फार मोठी इच्छा नव्हे. आपलं बाहुबळ अचाट आहे, आपला पराक्रम असामान्य आहे, आपण अुन्च कोटीचे धनुर्धारी आहात. माझी इच्छा अशी की, आसपासचे जेवढे म्हणून राजे असतोल, त्य सर्वाना हरवून आपण चक्रवर्ती बनावं. तेंव्हाच मी महाराणी बनून सर्वांच्या आदराचं स्थान बनेन.”’ यावर तौत्र स्वरात मणिकण्ठ म्हणाला, *‘क्षमा करा युवराज्ञी, मी तुमच्याशी विवाह करायला तयार नाही,” भन्‌झट्‌कन्‌ तो तिथून निघून गेला. गोष्ट संपवून वेताळ विक्रमला.

विचारू

लागला, ‘‘राजा, अखेरच्या क्षणी मणिकण्ठ्ची ही वर्तणुक विचित्र नाही वाटत! आपल्या सख्यांसह भुद्यानात. विहरणाऱ्या मृणालिनी - समोर आकाशातून अचानक तो भुतरून भला.

ळं मणिशंकर यांचा शिष्य आहे. आपल्या बाबतीत त्यान्याफउन मौ शिविलेष, भाषण दोघं एकाच गुरुकुलात शिकलात ना?” आपल्या सहाध्यायाचे नाव ऐकताच राजवैद्याचे डोळे चमकू लागले. तो ुत्साहाने म्हणाला, ‘‘ओहो! अजूनही मणिशंकरला आठवण आहे माझी? त्यानंच तर नाही पाठवलं तुला माझ्याकडे?

*‘नाही. एक महिन्यापूर्वीच शिक्षण संपलं माझं. माझं गाव इथून दोन कोस दूर आहे. तिथे मी आपला व्यवसाय सुरू करणार, इतकयात आपण आजारी असल्याचं ऐकलं. ब्रास, ताबडतोब इथे आलो मी!’’

दयानन्दच्या बोलण्यावर हसत राजवैद्य म्हणला, ‘‘म्हणजे मो तुझ्या पहिलाच रोगी म्हणायचा! काही हरकत नाही. जी काही परीक्षा करायची, ती करून भुपाय मुरू कर, माझ्या इतक्याच प्रतिभावान मणिशंकरचा शिष्य ठरलास तू; तुझ्यावर पूर्ण विश्‍वास आहे माजा!’’

शर्माच्या भुपायाने राजनै्य दतजया. लवकर ठणठणीत बरा होईल, असं कृणाला बाटलेही नव्हतं! एका आठवड्यातच ती छान

बरा झाला.

हौ बातमी ऐकून राजा मन्त्र्वाला म्हणाला, “वया तरूण वैद्यातं; आपल्या राजवैद्याची चिकित्सा करून आठवड्यात बरं केलं त्यांना. स्पष्टच दिस्नतंय, की हा आपल्या दरबारी वैद्यापेक्षा जास्त हुशार आहे. आपण आता आपच्या वैद्याला वित्रांती घ्यायला सांगून त्या जागो या तरूण वैद्याला नेभलं तर कसं होईल?’”

*‘फारच छान महाराज!”’ मस्त्री म्हणाला, अन तावडलाब सयानी शर्माला बोलावून घेतले.

पण त्यांचा प्रस्ताव नाकरस्त. शर्मा म्हणाला, *‘असं कोणतेही रहस्थ किंवा

होणतो चिकित्सा-पद्धत नव्हे, की जी

आपल्या वैद्यराजांना माहीत नसेल! साधारणतः: असं पहाण्यात आहे की, जे वैद्य

र्‍यांना औषधं देतात, ते स्वत: स्वतःवर अुपचार करायला घाबरतात. राज्वैद्यांच्या बाबतही असंच घडलं आहे.’”

दयानन्द शर्भाची सगज अन्‌ नम्रता घा. गुणांवर प्रसन्न झालेल्या राजाने

ब पर्वटक येथे येल असतात. येथील सर्वात भव्य भशी

समुद्रकिनाऱ्यावर सहल - १७ हल - १७

वर्क्णोचे ख्वछाल्यार

झष्दांकन : मीरा नावर खॉ चित्र; के,एस, गोपकुमार कोरोगोडेल किनाऱ्यावरून सहल करत आपण मामहपुरम्‌ला पोचतो, पट्लव राजांच्या काळात हे एक मोठे बन्दर होते. ‘ कव्या अको” पव शगा सररिरतर्गतला एक पदती *महामाह’ - म्हणजेच महान्‌ योद्धा, त्याने ब्रलवलेले शहर ‘महामलसूरम’ हे तमिळमधे. मामलपरम्‌बनले, काही काळापासून लोक याला वुकीने हारबानप्रम’ असे म्हणतात. महे एकत्मृड शहर होते, पलवांच्या वेळचे बंदर तर आता नष्ट ज्ञाले आहे, परन्तु लहक ताखून बनवलेल्या मंदिरे आणि मू्तोगुळे भाजही हे रपरान्ेक्षणीव आहे. सुप वुरवरूनही कलाप्रेमी

कलाकृती भर्जुताची तपल्या जिंचा शंगाबतरश नावाने ओळखली जाते, हे एका सडकात कोरलेले २९ मोटर लांब र १३ मोर जाते. या खडकाचे वरचे टोक: चिरले गेलेले भसल्याने पाजसाचे पाणी त्य आुतरत असल्याचा आभास होतो.

चीचे अुदवाने निज अनातले भर्वात भोठे भुहावाचे चित्र मानले दून भरले भणि रोशन स्वर्भातून गंगा

विशाल शिलाबंड कोरून अनवसेली सेविगेरी मामहपुरम्‌सघे आहेत. यातल्या काहोंना ‘रपम’ असे म्हणतात

यांचा भाकार रथासारखा आहे, पाच रथ धर्मराज, नौम, अर्जुत, नकुल- सहदेव जातात. शसर्वाना मिळून ‘पांडन र॒थ’ असे म्हणतात, ‘संगावरण’ अथवा ‘अर्जुत तपत्या’ घ्या पूर्वेकडे वराह व महिषासुरमर्दिनी गुंफा आहेत. त्यात पुराणक्या. कोरलेल्या आहेत, ् करा गुफेतल्था एका पनेतमधे विष्णु वराह. अवतार धारण करत असल्याचे आणि हिरण्या७ शाक्सापासून. पृव्वीने रक्षण करत असल्याचे दृश्य कोरलेर महिषासूरमिनी गुफेत दोन चिे कोरलेली आहेत. हा शहिपासुर अत्यन्त बलवान होभून त्यने इत्ादिदेवतांनारवर्भाून पालवून दिले. त्याच्या अ्याजारांगळे बसुन देव. देबतांती आपसात विचार करून आणि आपापल्या दिव्यशक्ती एकज करून अंबिका किबा ुर्गानावाच्या एका देवीची निर्मिती केली. था देवीला त्यांनी आपापले सर्व ेठ गुण आणि हत्यारे दिल. देवीने महिघासुराला आव्हान ले. त्यांच्यात घनघोर थुद्ध झाले व देवोच्या हातून महिधासुर मारला गेला. जेषाकशार्‍या सिंहावर बसलेली वेची रेह॒याा चेहरा असणाऱ्या असुराला

हेत. एकात दुर्गेचे महिषासुराशी युद्ध व असुरभधाचे दृश्य आहे.

काहो देवौंच्या शरांरातृत तिचेबळवबेग एस्फटित होत आहे!

समोरच्या पनेलमधे श्ीरसाग-

शेषनागावर पुरलेले विष्णु अगयानाचे चित्रण दिसले.

जवळ समुद्राला लागूनच एक अनशवत’ मन्दिर आहे. इंग्रजीत पाला “शोजर टेम्पल” म्हणतात.

जलझयन मन्दिर “

थाथ्याच्या इतके जवळ आहे की,

मागील दाराने प्रवेश करावा लागतो, । क कास्कचारीजातूच्या विन त. -ः 1 ‘ठिक्ठिकाणीनन्दोच्या मृत! ० महान्‌ 1 यांचे जन्मस्थान

माम्पुरमूच्या कलासौत्दर्याचॉ्बेचार कर्त आपण पुढे जातो ब आणबो. एका कलात्मक ठिकाणी पोचतो. याचे नाव आहे - ‘चोलमंडलम्‌ आ/टित्ट्स्‌ व्हिलेज. कलाकारांनी ‘निळून ते वसनसेले भाहे. भनेक कलाकार आपली घरे तेचे बनवून आपल्या कलाकृती विकून आपली शुजराज करतात. रगित चिषे, (रज रेखाटने, मातीच्या मूर्ती भाणि कला

“आरतातळा सर्वात भुंच घ्वजस्तेभ कौशल्याज्या वस्तुंचे एक स्थायी स्वरूपाचे संग्रहालय येथे आहे. कवितापडन व नृत्याचे वार्थश्राम ही येथे

‘निवमितपणे होत असतात.

आता आपला पुढला पदात म्हणजे भारताजे बीच्या नंवरचे महानगर आणि तमिलनाडुची राजधानी अनदो बलिकडेपर्वन्त याला मद्रास असे म्हणत असत. हे शहर बंगालच्या खारीऱ्या कितार्‍यावर १७ िः.मो, लांब पसरलेले आहे, नन्‌ थालाच ‘दक्षिणेचे महाद्वार’ असे ग्हणतात.

७ व्या शतकात इंग्रजांच्या इस्ट इंडिया कंपनोगे भारताच्या पूर्व तटावर भापली व्यापारी कोी बनवायचे ठरवले आणि आजच्या चेल्च्या अुतरेला ४० कि.मो. वर आर्मागास नावाचे गाव याशाठी निवडले, | ज्यापारासाठी ती जागा डौक नसल्याचे लवकरच अुमगून आले. आजि आर्मागामच्या कोठीचा अध्यक्ष फ्रान्सिस डे हा एकादी जागा पहाण्या- झडी नावेत बसून दक्षिणेकडे निघाला. २२ जुलै (६३ेर रोजी अन्दगिरो राजाचा शामंत डागर्ला बँकटाड्री नायक बाच्या कडूलसदासकुर्पमनावाचे गांव खरौदण्यात सल झाला. त्यावेळी तो एक

नै,

व्या. आणि घळी असलेली जागा होती. भाशपासचे नोक बा आगेला ‘नरिमेड’ म्हणजे ‘कोल्ल्यांचे टेकाड अस्ते म्हणल, पुडे हीच जागा मदास महानसराच्या ल्याने विकसित झाली.

बँड्या कंपनीची कोळी ल्यापित केलो व नंतर कोठी व आसपासच्या इंग्रजांच्या वस्तोच्या संरक्षणासाठी तेथे एक किल्ला बनवला. किल्ल्याचे तांधकाम २२ एपिल ? ६४० रोजी पर्ण झाले. इंस्बेड्चा रक्षक सेंट आर्ज याच्या पूण्यसिथीचा हा दिक अत्याने किल्ल्याचे नाव ठेवले - पोट सेंट जॉर्ज, किल्ल्याच्या आत्त *वर्च भफ सेंट मेर” नावाचे बर्व आहे. हे अग्लो इंड्यिन संप्रदावाचे भारतातले पहिले चर्च होय. ६८०त ते नांधले गेले, भारतात पुरण्यात आलेल्या इंग्रनांच्या फलरींच्या दगडांनी माचे प्रांगण तयार ने आहे,

या वर्चसधे पहिला निवाह काला गव्हर्नर एल्छि येल याचा, याच्याच दानातून नंतर अमेरिकेतील चुप्रसिद्ध येल विश्वविद्यालयाची र॒थापना झाली, मद्रास फ्युसिलिभर्सचा बोडा या चर्चमधे ठेवलेला आहे. इस्ट इंडिया नीने तयार केलेली हीच पहिली इंगजी रेमिमेट,

पोर्ट म्युझिभममधे औैतिहासिक इस्ताबेज, नाणी, ताझपट, हत्यारे मूर्ती अ माम शहराच्या प्रारंभिक ‘हि्सातल्या भन्थ बऱ्याचशा वस्तु संबहित करून डेवसेल्या आहेत, ही.

दसारत १५८३ गध्ेबनलो, त्यात महाशर्नैकेचो कचेरी होतो. हो नारतालली

पहिली आधुगिक बक पुढे शिल्ाच इंपौरियत्त बैक व आता स्टेट बैक

या इमारतीच्या ढतावर एक प्रकाशस्तंभ

आजारही येथेच भरत अते,

कोर्ट सेंट जॉर्जचा सागवाती ध्वजस्तंभ ५० भीटर अुंचोचा असून

भारतात इतका भुंच घ्यजत्तंन भन्यक्र कोठेही नाही, किल्ल्यातल्या इतर

मुह्व पमारती म्हणजे: सष्ीयालध १ तमिळनोडुचे विध्यान-भवन .

को्टपासून धोल्याच अंतरावर मरोना वीज असून ३.५ कि.मो. लांबीचा

‘हा भारतातला दुसर्‍या क्रमांकाचा लान बालुकामप ससुद्रकितारा आहे.

कश्याकाळो ताजी हवा खाण्यासाठी हजारो लोक येथे घेतात. तमिळताएचे

भुतपर्व मुखमली ती. एन, अषताद, याजी शमाधीही येथेश आहे.

९६७ से तमिळनाडूत द्राविह मुत्षेत कझगभ (हो.एम.के.) चे

पहिले सरकार बगले, तेंव्हा भण्णादुर त्याचे पहिले

मुख्यम होते. तमिळ जनतेत, त्यांनी नवीन

तना जागली आणि डौ.एम.ने. ला अखिल

भारतीय राजनीतीत स्थान बनवून

जनता प्रेमाने त्यांना ‘भण्णा” (गोठा भाभू)

म्हणत असे. मुख्यम्जरी-पदावर असताना त्यांचे

भुभरल्या डोळ्यांनी लोकांनो त्यांना निरोप दिला. ही समाश्री आता तीर्थस्थान

बनली आहे. तिच्या दर्शनाला रोज हजारो लोक डेत असातात.

कषपलफ तांनी, छाळड9० ४४% अळशच्य, 19७

मंगा शहरातली अन्‌ शेखर ख्रेद्यातला, दोघांचं लग्न झालं, शिक्षणानंतर शेखर नोकरी शोधायला लागला. वडील अचानक वारल्यामुळे गावाल परत येंभून तो कौटम्बिक जबाबदार्‍या संभाळू लागला. आई जास्त कशन आजारौच असे. एक बहीण होती, तिच्या लग्नाची जबाबदारीही होतीच. त्यामुळे नोकरीचा विचार सोडून देजून तो अजीवारीत एक्ष पा लागला.

मंगाला खेड्यात रहाणं मुळीच आवडेता. सासरी येअून अर महिनेही झाले नाहीत, लोच ती “’हे घर की तुरुंग? हवाही नाही. अन्‌ पुरेला प्रकाशही नाही या घरात! घरभर सगळीकडे माशा अन्‌ झुरळं! पाहू तिथे अुंदीर! संध्याकाळी कुठे बाहेर जावं म्हटलं, तर राममंदिराशिवाय कुठली जागाच नाही! इथं सहा महिने राहिले तरी वेडच लागेल मला.’’ असे नवर्‍याजवळ बोलून ती जापली

असंतृष्टता प्रकट करू लागली.

*‘चांगली पंचवीस वर्षं मी तर इथे आरामात रहातीय, तू शहरातनं आलीयस ना, म्हणून नव्या परिस्थितीशी जुळवून घ्यायला थोड वेळ तर लागेलच ना!’’ शेखर समजूत घाली,

परन्तु दिवसेदिवस मंगाची भुणभुण बाढतच राहिली. कसंही करून शहरात आपला संसार हलवायची तिची तोत्र इच्छा होतो. माहेरी जाभून वडिलांना ती म्हणाली, सही ॥ जावयासाठी

हरातच एकादी नोकरी शोधा. त्या भिकारडूया गावात रहाणं अशक्य आहे. मला!” डून-भेकून वडिलांजवळ ती तक्रार करत राहिली,

एका मित्राकरवी बडिलांनी जावयासाठी » एक नोकरी शोधून काढली. शहराजवळच एका मोठ्या गावात त्यांनी शेखरसाठी नोकरी

मिळवली. या नातमीतं मंगा फारच खूश झाली. रात्री जेवण वाढताना ती नवऱ्याला म्हणाली, “आता आपलं बाड-विस्तर बांधा, दोत दिवसात या घाणेरड्या गावातून मुक्त होणार आपण! ‘’ काय आहे, हे शेखरला समजेना, तेंब्हा सर्व स्वष्ट करत मंगा म्हणाली, ‘‘माझ्या बाबांनी ुदधार केलाय तमचा, इचे माती मळायच्या दुर्भाग्यातून वाचवलंय तुम्हाला!’* ती है सर्व अशा कुर्यात्‌ म्हणाली की, जणू काही आपल्याश्बापानं एकादी अगदी अशक्प गोष्ट शक्‍य करून

‘दाखवलीय! जरासा विचार करून शेखर म्हणाला, ते आपल्या भल्यासाठीच घडतं. असं आईचं भौषधपाणीही नीट

होअू शकेल. आपण ज्या गावात जाणार आहोत, ते शहराला लागूनच असल्यामुळे आपल्या ताईलाही कदाचित्‌ बरंसं स्थळ मिळून जाईल. शेत कुणाच्या हाती सोपवून आपण जाजूया इवून!’

त्याच्या बोलण्याने मंगा तर सर्दच झाली! पण कसंतरी सावरून म्हणू लागली, ‘*वा, वा! तुमच्या बुद्धीची तारोफ करावी तितकी थोडोच! शेत कुणाच्या हाती सोपवलं, तर आपल्याला काय मिळेल? ठेंगा? आपली मिळकते कमी नाही व्हायची? तुमची आई अन्‌ बहीण इथं राहून शेतीचं काम कुणाकडून कून घेत राहिल्या तर ती अडचण दूर होईल . ना? ताईच्या लग्नालाही शेवटी पैसा हवाच ने!

शेखरला हो व्यवस्था विशेष आवडलो. नाही, पण नाइलाजानं त्याला मंगाबरोबर जावं लागलं, तिच्या हट्टापुढे वांकावंच लागलं. शेतीचा भार आई आणि बहिणीवर सोपवून तो मंगानरोबर निघून गेला.

नवं गाव मंगाला फारच आवडलं. शेखरही. नव्या नोकरीत लक्ष घालू लागला. एकदा गणेशचतुर्थीला गावाला जाभून परत वेताना शेखरची बहीण त्याला म्हणाली, “दसर्‍याच्या भुत्सवाला आम्ही दोघी तुझ्याकडे येअू अनु दिवाळी करून परत येजू. शहर पहावंसं फार्‌ वाढतं मला!’’ रै

सासू-नणदेनं इथे येमून इतके दिवस रहावं हे मंगाला पसन्त नव्हतं. त्यामुळे दसऱ्यापूर्वीच आपली तव्येत फार बिघडल्याचं तिनं नाटक केलं. नाइलाजानं शेखरला गावाकडे निरोप द्यावा लागला की, “त्या दोघींनी आत्ता न_ वेता फक्त दिवाळीलाच वावं.” आता दिवा-.

सदोबा

क 1

‘ळौही आली. मंगा शेखरला म्हणाली , *‘दसर्‍यालाच साडी घेतल्यामुळं भाता मला रेशमी साडी नको. मला आपल्या चार हजाराच्या बांगड्याच करून द्या सोन्याच्या!”

शेखर हसून म्हणाला, “हो, हो! घेईन की! आई अन ताई प्रथमच आपल्याकडे येत आहेत, तेंव्हा त्या दोीना एकएक रेशमी रेशमी साडीही घेअया.’’

*‘जञां? साडी घ्यायची म्हणालात प्रत्येकोला? आत्ताच इतका ब्रर्च्च कशाला म्हणते मी? ताईना साडी लग्नात पेबरया, मला बाटलं होतं की, तुमच्याजवळ जास्त पैसे नसतोल्, म्हणून मी फक्त चार तांगड्याच मागितल्या. आता साड्यांना लागणारी रकम जोडून बोंगढ्याऐवजी मला हारच हवा. बांगड्या नकोत!’’ हट्टाने मंगा म्हणाली.

शेखरनं तिला समजावायचा लूप प्रयत्न केला पण तिच्यावर जराही परिणाम होईना. त्याच दिवशी ती शेखरबरोनर भाड्याच्या गाडीनं शहरात गेली.

दागिन्यांच्या एका दुकानात काचेमागे ठेवलेला एक हार मंगाला फार आवडला. दुकान गिर्‍हाइकांनी खूप भरलेलं होतं. हार दाखवून मंगानं किंमत विचारली. वजन करून दुकानदार म्राणाला, मि सतार रप, रार सात गित्नींचा आहे. सात हजार रुपये किंमत बाची.

किंमत खूपच जास्त होती, पण मंगानं हट्ट धरला की, ‘घ्यायचा, तर तो हारच घ्यावचा!’ थोड्याच अंतरावर कामात गढले्या एका नोकराला दुकानदार म्हणाला, “हार, सात गिन्नींचा!’’ अन्‌ तो पेटोत ठेवून

क

त्याने मंगाच्या हाती दिला,

हाराचं वजन बहुधा त्या नोकरानं तीट ऐकलं नाही. तीन गिन्नी’ असं समजून त्यानं तीन हजार रुपये घेभून पावतीही दिली, शेखर दुकानदाराला हौ. बूक दाखवून देणार, इतक्यात मंगा पट्कन म्हणाली, ‘वेड लागलय. का? दिवाळीच्या मुहूर्ताला कोणी लक्ष्मी नाकार॒तं काय? मुकाट्यानं तीन हजार देअून भरकन्‌ बाहेर पडूया इथून ! भुरलेल्या चार हजारात आता बांगड्याही घेभूया.’’

तीन हजार देमून शेखर बाहेर आल्यावर मंगाला म्हणाला, ‘‘आता पैसे आहेत आपल्याजवळ यातून त्या दोघांसाठी साड्या चेन्‌या.’’

“हे बरंय की? मी अडवलं नसतं, तर हे दुकानदाराच्या तिजोरीत गेले

_ जव ही रक्कम तर माझीच आहे ना! त्यावर तुमचा काय अधिकार?” मंगा नाराजी दाखवून म्हणाली. शेखर काही बोलू शकला नाही.

घरो पोचल्यावर त्यांना आढळलं की हाराचा फासा अगदी तुटायला झाला आहे. सऱया दिवशी ते सोनाराकडे गेले. जरा धुमवून फिरवून पाहून दुकानदार म्हणाला, “मोत्याच्या हाराला काथ फासा ज्ञावतात? विचित्रच आहे सगळं

आपल्यावर वोजच कोसळल्यासारख॑ बाटलं मंगाला! शहर्या दुकानदारानं अगदी दिवसाढवळ्या लुटलं होतं त्यांना! त्याच दिवशी ती नवर्‍्याबरोनर शहरात गेली, दुकानदाराला पहाताच रागानं थरथरत, “किती लबाडी ही! तुम्हाला पोलीसच्या हवालीच करायला हवं!’’ असं म्हणत तिनं हार त्याच्या हाती दिला.

दुकानदाराने हाराचं वजत कून म्हटलं, *‘हा सात गिश्नीचा हार आहे, आम्ही तीन गिल्नीचा हार विकला तुम्हाला. तुम्हीच वाय आम्हाला. मोच बोलावतो बोलीसला आत्ता!” आता दोघा नवराबायकोंच्या लक्षात आलं

की, अशा प्रकारानं फसवण्यासाठीच वजन मो लिहून कमी पैसे घेतले जातात

आता करणार तरी काय? मुक्ाट्यांन

बरी परतते ते. गाडीत चढत मंगा म्हणाली, ‘कटटाचे वैसे चोरापोटी गेले. तो फसवेगिरी

आाठवून आम होतेय शरौराची. वाटतंय की जाअून त्याज्रा-गळा घोटावा!’”

शेखर हसते म्हणाला, “हे पहा मंगा, तू आपली चूक समजून प्यायचा प्रयत्न करत नाहीयेस तर प्रथम त्या दुकानदाराला फसवू पहात होतोस. आता त्याचो गैरुद्ध पाहून चिडते आहेस त्याच्यावर ! पण तृ तर॑ हेह विसरते आहेस की आपलो सासू अन्‌ नणदे बाबत तुझी वागणूक किती गैर आहे! दुकानदाराबद्दल तुझ्या मनात असलेले विचार मी तुस्यावावत केने तर आपण एकमेकांबरोबर राहू शकू का नवरा ब्रायको म्हणून?’

आता मंगाचेही डोळे ाडकन्‌ अघदले! तिनं आपलो चूक कबूल केली, बायकोत झालेलं परिवर्तन पाहून शेखरला आन बाटला. दागिन्यांच्या दुकानात तीस हजाराचं नुकसान जालं, पण भाता त्याला वाटू लागलं, की झालेला लाभच जास्त किंमतीचा आहे!

२….आजजिबन्तअसणारा हा अतिष्टाचीन

जज म्हटले गेले आहे की मेथुसेल, ९७० बर्केशगले, पा तृशाता त्यांचेच ताव हिले ‘ेले आहे. पण सुईसारस्या टोकदार शास्ता

३…. क्विओषात्राची सु!

हा भव्य काळ्या हेनाईटचा त्तंभ जवळजबळ ३,५०० वर्षाचा आहे. हेपर्वम्रिर एजिस्चातिसरा फारो दुद्मोस याने इ.स.पू, ४७५ मधे बांधते.

४…. सुस्काऱयांचा पुल! पुलापलिकडे असलेल्या तृकषयातकैयांना डांबले जात असे. पुल पार करता- ना मागे पडलेल्या आपल्या शहरा- कडे पाहून कैदी तु्गवाता- पूर्वीचे आपले शेवटचे सुस्कारे येथे सोडत

असंत.

इ.स. घ्या आठ्या शतकात हे बांधले गेले. बौदपर्माच्या दोन शकापैकी मुदरपंथी महायान पंधाचे हे सर्वात निशाक बौझ्धमस्दिर होय. हा पथ इ.स.पू च्या पहिल्या शतकात अस्तित्वात आला,

नन चित्र तनपुर्वक पाहून त्यातली चूक ओळखा.

साहसी समुद्रयात्रा

:_ हे सात्ता मारिया जहाजाचे चित्र आहे,

र झिस्तोफर कोलंबस यातूनच आपल्या कलाटे बह क. तयाना तिताकायीला

प्प्् . यांपैकी कोणत्या जनावरापासूल आपणाला ‘भूल्पकान इतत परा होतात?

२, आगपेटोच्या सतरा काड्यांनी वरील सहा एकसारखे चौरस बनले आहेत. त्यापैकी पाच काया काडून टाकून फक्त तीन चौरस आुरून दाया.

&॥॥ताज 8८84, वल ७७ 8 व

त्राननामबतहननाली ह यातन येवून एकाने आपलो मोटरगाडो रिह्लोपासून

आलकलो. हे कते शक्‍य

२. एक मोटर लांबोची दों कुन्याच्या गळ्यात बांधतो. बण लोन मोटर अंतरावरच्या हाडकापर्यत्त तो सहज री

३. एका चोराने पळून जाण्यासाठी आपरनेल्ी कार मुभ्या असलेल्या काहो गुष्ंया ओळेण भहेच सुमो कवन सोहून दिलो, इन्पेकरपरतापने त्यालाती तोहतजातागापाशिेतर नाहो, पणमार

बरोबर भोळखलो, हे फरे शक्‍य ज्ञाने बाची काही कर्पना करू शकता?

.&. एक मुका-बहिर हातोडी भरेदीसाठी दुकानात गेला, ओलता येत मल्या त्याने होकायचा अभिनव केला व दुकानदाराने ताबहतोब त्याला बरव हजे हे ओळखले, नंतर दुसरा एक मुका-बहिरा स्कू-

डकव्हर श्रीदायला येला ज त्याचा अभितयही पुकानदाराने बरोबर ओळखा. नंतर एक आंधळा तेथे करवत खरीदावना गेना, आपल्याना हती अससेलो वस्तु मिळवण्यासाठी तो कसा भभिनय करेल?

मध्यम आकाराचा बटाटा, प्ेस्टिसिन, आइसपिमच्या चार पट््या, स्पंजचा एफ

लहान तुका, छन्याचे काही दाणे,

क्ति

१. व्ल्टिरिच्या लहान नाहान गोळ्यांनी हत्तीची सोंड, डोळे ब कान बनवून

.चितातस्वाप्रमाचे बटाट्याला चिकटवा.

२. आमच्या पट्टया पावाच्या जागी शोचा,

३. पाठीवर बटाट्यात एक बारौक खद्‌स नतवून त्यात पाण्याने भिजवलेला स्वगव तुकडा आणि छने टाका.

४. पोड्याच दिवसात हतच्या पाठोबर कोथिनीर जुगवताना दिसेल,

चित्र काढूया

[_ अक्षरापासून सिंह

कक कि व

षे ७

सोनेरी क्षण १० - ची अ॒त्तरे

जगात कोठे आढळेल? १. जपानमधे फुजिामा २. मियन्मार (ब्रह्मदेश) ३, लॅडनमधे (इंग्लंड)

४. मादागास्कर

५, किंबर्ले (द. आफ्रिका)

गोष्टीचे कोढे

हॅचा आकार मोडा असल्याने, ती बापरणाराचे डोके मोठे असावे इतपर्यनत होम्सचे म्हणणे बरोबर आहे. पण त्याचे डोके मोठे, त्याची रबी बोड शी जवी महाप कर नव्हे, माणसाची जुडी डोक्याच्या भाव्हारानर

सते, वर्णन पाहून हे स्पटच होते फी हँटघारकापेज्षा होम्सचे डोके लहान आहे. पण त्याचा असा अर्थ नव्हे की होम्स त्याच्यापेक्षा बु्ीने कमो आहे. चित्रकोडे

रेड इशवन्हजवळ ‘पोडे असणे शकय नाही. सवेनच्या लोकांनीच नंतर घोडे अमेरिकेत नेले.

कू असन श क पाणी माहन लो कीटकांना क्षती पाडतो २. मृत समृद ताव समुद अतले ठरो शरा छो एक तसावच आहे. ऐ. पोर्तुगाल

योधन अगदी मरता-मरता वाचला. इतका अपमान त्याला सहन होईना. तो हस्तिनापुरकडे निघाला, वाटेत एका सरोवर - किनारी तो विशान्तीसाठी थांबला. युढलेत्रातून पळालेला कर्णही तेथे घेबून पोचला. भाषण पळून गेल्यानंतर काव काय चडले. हे त्याला ठाभूक नव्हते. तो बोलू लागला, “’दुर्योधना, तुझ्या पराक्रमाची कितीही प्रशंसा केली तरी कमीच. त्या गंधर्वांना जिंकून तू आता हस्तिनापुरकडे परतत आहेस? मी तोंड देजू न शकल्यानं विकर्णच्या र्थातून पळून जाजून लपून असलो. आत्ताच तिथून परत आलोय. तुझ्या सारखा वौरपुरूष या जगात दुसरा कोणी नसेल.’’ कर्णाची प्रशंसा ऐकून दुर्योधनाच्या मनाचो जखम वाह लागली. त्याने कणाला सर्व काही सांगितले आणि म्हटले, ‘‘युद्धात

मी जिंकलो असतो तर मला कीर्ती मिळाली असती, मेलो असतो तरी वीरगती मिळाली असती. या अपमानाचं ओझं घेभून मौ हस्तिनापुरला जाजू शकणार नाही. मी कोणालाही तोंड दाखवायच्या लायकीचा राहिलो नाही, मला जीवनाची विरक्ती आलोय. इथेच प्रायोपवेशन करून प्राणत्याग करीन मी, तुम्ही हस्तिनापुरला परत जा. या दुःशासनाला राजमुकुट धाला अन्‌ सर्व मिळून राज्यकारभार सांभाळा’’ अन्‌ त्याने दुःशासनाला आलिंगन दिले,

कर्ण म्हणाला, “अरे शोक करताय? पांडवांनी तुम्हाला सोडवले, याबद्दल इतकं दुःखी व्हायचं काय कारण? ते तर ‘तुमची प्रजाच आहेत. तुमची सेवा करणं हे कर्तव्य आहे त्यांचं! अपमान वाटण्यासारखं काय आहे त्यात

ही, तर ते तुला भ्याड, भित्रा समजतील. तू पांड्यांचं सर्वस्व हिरावून घेतलंस, तेंव्हा त्यांनी केलं प्रायोपवेशन? असल्या बिच्चारांना मनात स्थान देअू नकोस.’’ शकुतीही त्याचे सांत्यन कर्त म्हणाला, ‘है काय करतो. आहेस तू? मी द्यूतात पांडवांना हरवून त्यांच्याकडून सर्व हिरावून घेतलं, त्यावर बोळा फिरवणार तू? मौ मिळवून दिलेलं सार काही मातीला मिळवणार? प्राथोपेशनाचा तिचार सोडन चांगला आरामात, सुखानं जग बाबा!” पण दुर्योधनाला कोणाचेच बोलणे बरोबर वाटत नव्हते; भुलट कडू वाटत होते सारे | काही! त्याने कृश पसरलो, वत्कले धारण ।_ केली आणि तो प्रायोपवेशनाला बसला.

७.

देवांच्या हातून हरलेले दानव पाताळात. लपले होते. दुर्योधनाने प्रायोपवेशन दीक्ञा घेतल्याचे कळल्यावर त्यांला ओपल्याकडे जोलावून घ्याने असे त्यांना वाटले. त्यासाठी त्यांनी अश्रि प्रज्वलित करून अथरववेदाचे मन्तरोच्यारण सुरू केले दुधाच्या आहुती सुरू केल्या. तेंव्हा त्या अग्नीतून कृत्त्या नावाची शक्ती आळस देत बाहेर आली. दानवांसमोर अभी राहून तिने चारले, “काय करू मौ तुमच्यासाठी?”

*‘भूलोकात दुर्योधनाने प्रायोपवेशन दीक्षा घेतली आहे. त्याला या पाताळ लोकात घेअून य्रे.’’ दानवांनी तिला आज्ञा देताच तो. दुर्योधनाला घेभून आली,

राबभर दानवांनी दुर्योधताला आपल्या- जवळ बसवले. त्याचे मनोरंजन करून ते म्हणाले, ‘‘तुसे सामन्त महाशूर आहेत. तू एक भुत्तम क्षत्रीय आहेस, आपला धर्म सोडून हे पायोपतेशन का करत आहेस? यामुळे तुला आत्महत्त्येचं पाप लागेल. या पापाशिवाय दुसरं काहीच मिळणार नाही तुला, ना सुख मिळणार, ना कीर्ती, पण हा, इतकं मात्र खरं, की तुझ्या या भुषासामुळे शत्रूला खूप आनन्द वाटेल. आमच्या बोलण्यातलं तथ्य जाणून घे. ईश्‍वराच्या वरामुळे तुझं शरीर वजञासारखं कठीण बनलेलं आहे. तुझ्या शरीराचा खालचा भाग आम्ही सर्जित केला. आहे. तू काही कोणो सर्वसामान्य माणूस. नव्हेस तूही देवांसारवाच आहेस. युद्धात तुझ्या बाजूने जे लढतील, ते सगळे आमचेच अंश आहेत. तुझा मित्र कर्ण हा नरकासुराचा अंश आहे. तेंव्हा आता काळजी सोड आणि

आशेचा

‘निर्भयतेनं आपला राज्यभार संभाळ. पांडवाचा पराभव होईल, त्या दिवसाची प्रतौक्षा कर्‌.’’ तप्त दुर्योधनाच्या मनाला या अुत्साहभरल्या शब्दांनो शांत करून त्यांनी त्याला परत पाठवले. कृत्या त्याला.भूनोकी कुशासनावर निजवून निघून गेली. दुर्योधन सकाळी .जागा झाला तेंव्हा त्याला हे सर्व स्वप्नासारखे वाटत होते, म्हणून याबाबत तो कोणाशीच काही बोलला नाही. चा वळी माठ दगेथताच सन यरळणयात कर्ण यक्षस्वी झाला. अन्‌ दुर्योधन आपल्या परिवारसह वैभवाने हस्तिनापुरला परतला. अरसभेत भीष्म दुर्योधनाला म्हणाले, “आम्ही मनाई करत असूनही तू घोष* यात्रेच्या निमित्तानं जाभून शेवटी पराजित होभून परतला. मानखंडना झालो तुझी धर्मराजाने तुझी प्रतिष्ठा रक्षण करून तुझ्या शौ औदार्याची वागणूक केली. कर्णाच्या बोलण्यावर विश्‍वासून तू इतक्या थोर माणसाशी शत्रुत्व पत्करलेस. ज्या कर्णाला तू मित्र मानतोस. तो तर तुम्हाला गंधर्वाशी झगडायला सोडून देअून, स्वत: मात्र रण- क्षेत्रावून पळून आला. अजूनही वेळ गेलेली नाहीय. पांडवांशी स्नेहसंबंध स्थापन करून वंशाचं रक्षण कर.’” दुर्योधन यावर विकटपणे खदाखदा हसला

• आणि कर्ण, शकुनी, दुःशासन यांना बरोबर . घेअून तो सभाभवनातून निघून गेला. भौष्माचे बोलणे ऐकून कर्ण मात्र लज्ित झाला व त्याने मान खाली घातली. जाणून- बुजून आपला घोर अपमान करण्यार भालला

3:

आहे, असे त्याला वाटले. दुर्योधनाला तो म्हणाला, ‘* मला सैन्य दे. भीम, अर्जुन, नकुल, सहवेव या सर्वानी मिळून जितके देश जिंकले, त्यापेक्षा अधिक मी एकटाच जिंकून तुला समर्पण करीन, मग हा वृद्ध भीष्म माझ्याबद्दल असं बोलू धजणार नाही, त्याच्याही मनात माझा मान वाढे अन्‌ स्वतःला *लायक’ शाबित करायची संधी मला लाभेल,’’ दुर्योधनाने त्याला होकार दर्शवला.

कर्ण ससैन्य दिस्विजयासाठी बाहेर पडला. सर्वात अगोदर त्याने द्रुपदाला हरवले, त्याच्याकडून ,कर-वतुली केली. नंतर तो अुत्तरेकडे वळला. अंग, वंग, कलिंग, मगध, मत्स्य, कोसल आदि देशांच्या राजांना हरवून त्यांच्यावडूनही खणी घेतलो. यानन्तर त्याने

दक्षिणेकडे मोहरा वळवला. अन्‌ अनेक राज्ये जिंकली. कुंडिननगरचा राजा रुत्मिः याने युद्ध न करता कर्णाशी हातमिळवणी केली. अशा प्रकारे आपली विजययात्रा करून काही ब्िबसांनी कर्ण पुन्हा हस्तिनापुरला दाखल झाला.

दु्योधनाने कर्णाचे अभिनन्दन केले. तो

म्हणाला, *‘भीष्म, द्रोण, वल्हिक असे कितीतरी जण माझ्या पक्षात आहेत पण तू अला केलेली मदत यांपैकी कोणीच’ करू शकले नाहीत, तूच माझा खरा मित्र विश्वभरात तुझ्यासारखा तूज.

कर्णाच्या दिस्बिजयामुळे दुर्योधनालाही राजसूय यज्ञ करायची दुर्बदी झाली. त्यासाठी आवश्यक ती तयारीही त्याने केली. कल्िजांना बोलावून त्याने यज्ञ सुरू करायला

श्ढ

सांगितले. वरत्तू क्त्विजांनी नड्चण सांगत म्हटले, ‘पांडवांना जिंकलंत, तरच तुम्हाला हा यज्ञ करायचा अधिकार प्राप्त होईल. याशिवाव अजून तुमचा पिता जिवन्त आहे. ते जिवन्त असेपर्यन्त तुम्हाला चक्रवर्ती बनायचा अधिकार नाही. राजसूय यज्ञासारलाच एक वैष्णव नावाचा यज्ञ आहे. हवा तर तुम्ही तो यज्ञ करू शकाल.*’

ही गोष्ट आपले बंधु, कर्ण व शकुनीला सांगितली तेंव्हा त्यांनी दुर्योधनाला कात्विज सांगत असलेला यज्ञ करावचा सह्या दिला, त्यासाठी आवश्यक तो व्यवस्था सुरू झाली, नगराबाहेर एक यज्ञशाला बांधली गेली. त्यावेळी धाड्य दैसयनात न्हात होते. एका दृताकरवी दुर्योधनाने पज्ञाची खबर त्यांना कळवली.

चर्मराज र्‍या दताला म्हणाला, ‘“ही फार महत्वाची गोष्ट आहे की आमचा बंधु दुर्योधन यज्ञ करत आहे. आम्हालाही त्यात भाग घेण्यासाठी तेथे यायला आवडले असते, पण त्यामुळे आमची वनवास-दीक्षा भंग होईल; म्हणूनच आम्हाला वेता येणार नाही.’’

भौम त्या दूताला म्हणाला, “आमचा वनवास आणि अज्ञातवास पूर्ण झाल्यावर आमचा अगज धर्मराज दुर्योधन आणि त्याच्या भावांना बलिपशु म्हणून राखून आमच्या शस््रांनीच यज्ञ पूर्ण करेल. दुर्योधनाला जाअून सांग की त्या यज्ञाला मात्र मी नकी अुपस्थित राहीन.”

दुर्योधनाने वैष्णवयज्ञ शास्त्रोक्त पडतीने पार पाडला. त्याचे अभिनन्दन करत कर्ण

आंदोचा

म्हणाला, ‘‘येत्या युद्धात मी पांडवाना मृत्युलोकी पोचवीन, आणि तुझ्याकृरवी राजसूययज्ञ करीन. पहातच रहा, हो प्रतिज्ञा मी कशी पार पाडतो ते!”

पांडव बराच काळ ड्रैतवनात राहिले. त्याच्या शिकारीमळे तिवजी पशसल्या चरीय घटली. त्यामुळे युधिष्ठिर आपल्या बंधूंसह वरत काम्यळबनात गेला. तेथे कन्दमुळे व फळे खाअून ते काळ कंठू लागले.

अनवासाची भकरा वर्षे पूर्ण झाली. कधी-कधी “आपण यूत खेळलो नसतो तर आपले बंधु व द्रौपदी वांना इतका त्रास सहन करावा लागला नसता.’ असे विचार त्याच्या मनात येत, भविष्याचा विचार केला तर याहीपेक्षा जास्त दुःखी होई त्याचे मन, पांडवांना मारून टाकण्याचे वचन कणनि दुर्योधनाला दिले होते. या सार्‍या भारव्णी झाल्यावर त्याचे मन दु सभाराते दबून जाई. त्या रात्री मग त्याला झोपही येत नसे,

एकदा व्यास त्यांना भेटण्यासाठी ‘काम्यकबनात आले. पांडव बलहीन झाल्याचे त्यांच्या लक्षात आले. त्यांना धैर्य देत त्यांनी भविष्यवाणी केली की, तैरा वर्षांचा काळ सफलतापूर्वक पूर्ण होमून त्यांना त्यांचे राज्य नक्कीच परत मिळेल.

अशा प्रकारे इकडे पांडव अरण्यात तऱ्हेतर्‍हेची संकटे झेलत होते, तर तिकडे दुर्योधन, शकुनी, कर्ण भादि त्यांना जास्त कसा त्रास द्यावा, त्यांच्या हातून नियम-भंग होण्यासाठी काय करावे यासाठी नेहमी योजना ननवत रहात.

अशात्तच एकदा ओपल्या दहा

हजार

जया

असत, म्हणून दुर्योधनाने मोठ्या श्रज्ञा व भक्तीने त्यांची सेवा केली. खूपच विनय व ‘निबमबद्धतेने वर्तणुक केली.

दुर्वासांनीही दुरयोधनाची अनेक प्रकारे परीक्षा घेतली. “राजा, मला भूक लागलीय, आत्ता स्नान करून येतो.’‘असे सांगून दुर्वास निघून जात व खूप भुशीरपर्यन्त परतही येत नसत. आल्यावर म्हणत, ‘‘आता मला भूक नाहीय.’’

एकदा मध्यरात्री अुठून ते म्हणाले, “आम्हा सर्वांना भूक लागलीय. बॉढले, तर म्हणाले, ‘*आामः बोणालाच भूक नाहीब.’’ कधी-कधी तर

र्र

“अरे, हे काय भोजन आहे?”’ असे म्हणून अुठून जात. अला. प्रकारे दुर्वासांना अनेक प्रकारे सतावूनसुद्धा दुर्योधनाने मनावर ताना ठेवून त्यांचो सर्व परकारचो सेवा केली. खुशीने दुर्वास त्याला म्हणाले, “राजा, तुझ्या सेवेनं खूप प्रसन्न झालोय मी. जोल. काय देअू तुला?’ दुर्वासांनी आपल्याला शापले दुर्योधनाला फार आनन्द वाटत होता. शकुति, कर्ण, दुःशासन यांचा मल्ला. घेतला ब तो दुर्वासना म्हणाला, “स्वामी, परम धर्मात्मा धर्मराज सध्या अरण्यात आहे, त्याच्याबरोबर*त्याचे भाजू, द्रौपदी आणि अनेक ब्राह्मण आहेत. द्रौपदी या सर्वांना

• पोटभर अन्न देमून अन्‌ नंतर स्वत: भोजन कलन झोपली असेल, अशा अगदो नेमक्या
• वेळौ”आपण आपल्या शिष्यगणांसह तेथे ‘बोबावं. अन्‌ आतिव्याचो मागणी करावी. बास, ‘हाच वर हवा मला.” दुर्योधनाची मागणी पूर्ण करण्यासाठी “दुर्वास आपल्या शिष्यगणांसह काम्यंकवनाकडे , निघाला, दुर्योधनाच्या आनन्दाला आता पारावार नव्हता. तो म्हणाला, **आता

पांडवांना नकी दुर्वासांकडूत झाप मिळेल. त्यांचा सर्वनाश ओढवलाच आता. इतक्या दीर्घ काळानन्तैर माझी इच्छा पूर्ण होणार. *’ शकुनी, दुःशासन यांनाही आनन्द वाटला, काम्यकवनात त्या दिवशी द्रौपदी आपले पति, ब्राह्मण इत्यादींता भोजन दिले आणि नंतर स्वतः भोजन करून ती झोपली, त्याच वेळी आपल्या दहा हजार शिष्यगणांसह दुर्वास तेथे पोचले, आपल्या बैधूंसह सामोरा जाभून युधिष्ठिराने त्यांचे स्वागत केले; आणि पाद्यपूजा केली, तो दुर्वासांना म्हणाला, ‘‘महोत्मन्‌ आपल्या शिष्यपरिवारासह आपण माझे आलिथ्य ग्रहण करावं.” या महारण्य़ात रहात पाडल इतक्या सर्वांना भोजन कसे देभू शकतील याचाही दुर्वासांनी विचार केला नाही. जपणे त्यांचे आतिथ्य स्वीकारले, आपल्या शिष्यांसह प्रथम ते गंगास्नानाला गेले, इकडे ‘आता इतक्या साऱ्यांना भोजन कसे द्यावे’ हे द्रीषदीला कळेना. दुसरा काही मार्ग न अुरल्याने तिने श्रीकृष्णाचे स्मरण केले,

“पवसव

। “चान्व्होबा” च्या बातम्या 1)

सर्वात मोठे खिसमस भेटकाई वर्षांपूर्वी झाली, रजतोत्सवाच्या या प्रसंगो एक

केरळच्या लेखा एस्‌ बाबू नावाच्या एका केक बनवण्यात आला. त्याची लांबी २.५ कि.मो. क्ित्रकला-श्िक्षिकेने आपल्या शाळेच्या व वजन ७४टन झोते. २,००,७०० लोक तो खानू. ज्ववस्थापकांना ख्रिसमस शुभकामना एका भेट- शकतील अशी कल्पना होती परन्तु प्रत्यक्षात तो कार्डढ्रारे पाढबल्या, या कार्डद्वारे तिने गेल्या ५०,७०७ लोकांनाही पुरला नाही. दुबई वर्षी नोकरीवरून काढलेल्या अकराजणांची समुद्रकिनाऱ्यावर औपचारिक रीत्या तो कापण्यात क्ैफिवत मांडली, ख्रिसमसच्या कामा, ग्रेम-भाव आला. पण जमलेली जनता इतक्या जुत्साहाने हा संदेश सर्वतिदित आहे. कार्डात लेखाने त्यावर तुटून पडली की काही क्षणातच केक ‘विनन्तीकेली की , पा सर्वाना परत कामावर घेतलें होता की नव्हता अशी स्थिती झालो! याचे एक जादे - हाच कार्डाचा मूळ भुद्देश होता. कार्डाचे मुख्य कारण असे होते की, वापूर्वी एक अः आणखी एक वैशिष्ट्य असे - थाची लांबी १,३३२ भफवा पसरली होती की या केकमधे सोन्याची अंगुळे (१११ फूट) असून नाणी आणि महा बेझ मोटरकार्सच्या किल्ल्या

दवण्यात आल्या आहेत. खरे पहाता हा संपूर्ण

एकच एक केक नसून ५,१७५ केकस्‌ एकाशेजारौ एक ठेवून तो बनवण्यात आला होता. त्यात ३०,८०० कि. फळे, ५,४०० कि,सजूर, ८, ६०० कि. आटा, ७६,३०० अंडी ब टनों तूप- साखर .. पदार्थ वापरण्यात भाले होते. केक तवार करण्याकरता २८ हाटेले २५ दिवस रात्रं-दिवस काम करत होतो. बिक्री चा भुचांका?

गेल्या वर्षी अमेरिकेची सुप्रसिद्ध सिने- अभिनेत्री मेरिलिन मन्रो हिच्या स्मरणार्थ तिच्या लिजञाचे पोस्टाचे तिकीट काढले गेले, एका वर्षोतच ४$,०००,००० तिकिटांची विक्री माती. १९५ मधे सुप्रसिद्ध पॉप सिंगर एत्विस पीसली च्या गौरवार्थ डाक तिकिट निघाले होते. तीन वर्षात 22४,०००,००० तिकिटांची वि्री झाली. डक- तिकिटांच्या या िक्रीने नवा. टु प्रस्वापित स्थापना पंचनोस. केला.आहे.. शि

‘एस:बाबू हिला दहा दिवस लागले.. खूप लांबीचा केक

ुनासटेड अरब एमिरेट्‌सूची

1 डू 2

व्ह्ञ्न्या साज्जव्यूल तिकन्ला

असे मानले जाते की आपली राजधानी दिद्लोच्या मध्यावर पांडवांचे निवास-स्थल इन्दप्रस्थ वसले होते. येथेच एक जुना किल्लाही आहे. १५३३ मधे दुसरा मोगल बादशहा हुमायून याच्या जमात्यात या किल्ल्याला ‘दौन पन्ना’ नावाने संबोधले जात असे, हुसायूनन्तर’ बादशहा जनला शेरशाह सूरी, अूंच भुंच तटांनी घेरलेल्या या भवनाला त्याने भापला किला बनवला, भाणि चारी बाजूंना भाणखी ‘काही इमारती निर्माणक्रेल्या. १५४०. १५४५ च्या काळात शेरशाहने किल्ला आणखी मजबूत ननवृत त्याचे नाव ठेवले ‘शेरथर’, १५४१ मधे त्याने “किला ए कुन्हा’ हो मशीद बतवली, लान चार प्राकार असणाऱ्या. या. किल्ल्यात प्रवेश करायचा, तर तलीलो. दरवाजातून तजावे लागते. किल्ल्याच्या भुंच भिंतीसोर विनित जनावरांनी. भरलेले. सुन्दर ‘प्राणौसंग्रहालय आहे. किल्ल्यात पुरातत्व खात्याने बोदाई केली असता ४ दगडी मूर्तीनिस्नॅमेपा- कावी भांडी ‘सापेडेली. त्यो द्वारे असे सिद्ध होते की या स्थळाच्या संस्कृतीचा इतिहास दोन हजार वर्षे जुना आहे.

‘एका सुंदरशा अरण्यप्न्तात एका डोंगरपा- यथ्याशी देवल नावाच्या मुनिने एक भाम त्थापला अन्‌ आपल्या शिष्यांसह तो तेथे राहू लागला. एके दिवशी ‘जैगौषव्य’’ नावाचा एक अतिचि त्यांच्याकडे आला,

देवल व त्याच्या शिष्यांनी भक्ति व बद्धेने त्याची सेवा केली. परन्तु अतिथीच्या गरजा फारच. मर्यादित होत्या. ते नेहमीच शान्त व हसरे दिसत. मुलावर निन्तेची एक रेषाही कधी दिसत नसे. त्यांच्या!

एकदा जैगीषव्य ध्यानमप्न असताना देवल समुद्स्नानाला गेले. तेव्हा त्यांना असे दिसले की जेगीषब्य स्नान आटोपून तटावर येत आहेत. त्यांना असें वाटले की कदाचित जैगीषब्यांना एकादा जवळचा मार्ग माहीत असल्याने आपल्या अगोदरच येथे पोचून त्यांनी स्नानही भुरकले. परंतु ते आश्रमात पोचले तेन्हा त्यांना दिसले की जैगीषव्स आपण अगोदर पाहिलेल्या अवस्थेतेच अजून यात करत आहेत! दुसर्‍या दिवशी भाणणी एका मुनीच्या आश्रमात ते गेले असतं, तेथेही

त्यांना जेगोषव्य दिसले! यानन्तर एकदा पुन्हा त्यांना ते नदीतटावर दिसले. यानन्तरही देवल जिथे -जिथे जात तिथे - तिथे नुसते स्मरण करताच त्यांना जैगीषच्य मुनि दिसू लागले! हा भनुभव तर त्यांना फारच विचित्र वाटला.

आता त्यांना रहावेना, एके दिवशी त्यांनी जैयोषव्यांना भेटून याबाबत विचारले, परन्तु

‘पिणेल्या बाबत काहीच जाणत नाही” असे

अुततर त्यांना मिळाले.

यानन्तर देवलने आपली शंका अनेक महान्‌ लोकांजवळ त्यांनो प्रकट केली, शेवटी एकामहान्‌ व्यक्तीने त्यांना सांगितले, ‘ब्रह्मत्व हे चराचर सृष्टींत भरलेले असते. प्रत्येक ठिकाणी, प्रत्येक स्तूत हेच एक ब्हात्व असते. बहात्वाबाहेर जगात काहीही नाही, जैगोषव्याने आपल्यासमस्त इत्द्रियांवर ताबा मिळवला आहे. एकाग्रचित्त होअून ध्यान करत असतानाच ते बहास्वर्पात लीन झालेले असतात. विश्‍वात असे कोणतेच ठिकाण नव्हे, की जिथे ब्रहात्व नाही. यामुळेच जिथे स्मरण करावे तिथे जैगीचव्य दिसतातच!

केला जातो. त्या दिवशी माणसे झाडांचा. वेष बेतात. हसतखेळत एकमे कांच्या घरी जाजून त्यांना नववर्षांच्या शुभकामना देतात. काही लोक शेवाळे, वाळकी पाने व गोगलगायींपासून बनव नेलेपोशाख घालतात, इुसरे काहोजण गवत, झाांची साले इ, तो बनव लेले पोशाख घालतात,

चूमाश हेस्वित्सर्लडचे एक॑ छोटेसे गाव. तेवे दरवर्षी तेरा जानेवारीला नववर्ष दिन साजरा

सुगन्ध पसरणाऱ्या अुदबत्त्या | भेकजुदब्त्तीपेव्या, की नस, सार खोली गुमंचाने

देवांची तलत्रीर आणि जेलात. विशेषत: पूनेच्या केळी योचा अवश्य मुपयोग | केला जातो. आपल्या देशात जवळजवळ ७,९८,१०

कुद्नेवरवर्षी ७९० करोडर्पवेया अवनत्यावर खर्च 1 ‘कहतात. पूर्वगुलाब, चमेलीची पुले आदींचा : कलल मुद्या वनवत्या जात. पण आता थ्रा “मचिलासगकेरन्द’क्षांपासूनचनवव्याजातआहेते.

[_ घ्याजोण्याची) गुर्ताविकळ्कीर

शुष्लायला पडतं झालं, गळा जड होजून आवाजही नौट निघत नव्हता, पुन्हा-पुन्हा नाक शिंकरावं लागत होत, अन्‌ डोळे पुसावे लागत होते, डोंकही दुखत होते, त्यामुळे कपाळ दोत्ही बाजूंनी दाबावं लागल होतं. जेवण तर केलं, पण ताप आल्यासारखा बाटत होता,

हे सार॑ सहन होईनार्स झाल्यामुळे त्यानं आपल्या मुलाला वैद्याकडे पाठवलं. वैद्यानं काही गोळ्या दिल्या, त्या खाल्ल्यावर ताप कमी झाल्या सारखं वाटलं, पण बाकीच्या लक्षणांत काहीते फरक पडला नाही,

संध्याकाळी तो स्वतःच वैद्याला भेटायला निघाला. वाटेनं तो शिंकत होता; वारंवार खोकलाही येत होताच. दोन-ठिकाणी कट्ट्यांवरही विश्रान्तीसाठी थांबला तो.

त्याची अवस्था पाहून अनेकांनी सहातुभूती दाखवली. वैद्याकडे पोचताच तो

म्हणाला, ‘“अरे, तुम्हीच चालत आलात?” अन्‌ नन्तर त्यानें आजाराबद्दल विचारुन घेतलं. “तुमच्या मुलानं संगतवार सांगितलं नाही !’’ असं म्हणत त्याने ताडी -परीक्षा केली. एक नवे औषध सांगून मात्रा देत म्हटले, ** आता एक आठवडाभर पोटभर जेवा आणि विश्वान्ती घ्या. पडसं कमी होण्यासाठी ही मावा खात्त रहायला हवी.’’

पडसे कमी झाल ताटी लोन गुस्ताथ पाय असन पडला अने गुध्यात’ लचक भरली. बायकोनं गरम फडकक्‍्यानं शेक दिला, वैद्यानं लेष लावला. गावच्या गणाचार्‍यान येथून महानुभूती दाखवत सांत्वत केने.

या घटनेनंतर पंधरा दिवसांनी गुरुना- अच्या कानात दुखू लागलं. तीन दिवस ठणका लागला होता. नंतर पोट दुखू लागलं अन्‌ छातीतही वेदना होजू लागल्या. त्याला उर वाटलं की भापल्याला हदयतिकाराचा

य०8३्नल्वा

झटका आलाय: पण वैद्यानं तपासून ‘तसं” ‘काही नसल्याच सांगितलं. वातामुळे तसं झाल्याचं म्हणाला वैद्य. आता कुठ सर्वांना “हृश्य’ झालं !

वर्षभर अघून मधून असंच काही-काही राहिलं. गावचे लोक गुरुनाथला सहानुभूती दाखकत राहिले. ही बातमी त्याचा मेहुणा शंवर यांच्या कानी गेली. अन्‌ तो गुरुनाथला भेटायला आला. त्याने म्हटले मेहुणूनच वयामुळेच असे आजार होसायत मला ! दिवसेंदिवस माझी तव्येत बिघडत चाललीय.’”

** अरे, असं काय बोलताय तुम्ही? म्हातारे थोडेच झालावत? पन्नास वर्षांचे तर आहात ! साठीची माणसंसुद्धा कित्ती ठणठणीत असतात! आरामात फिरत असतात ती. तब्येतीच्या विचारानं इतकी बित्ता का करता?’ असे म्हणून शंकरने गुष्नाथला धोर दिला.

“चिन्ता करू नव्म, असं सहज म्हणालास खरं ! पण मो किती अडचणींना तोंड देतोय, हे तुला काय माहीत? मला तर्‌ त्या सहन होत नाहीबेस, काय करावं हेच सुचत नाहीय मला ! या रोगांपासून वाचणं शक्य नाही असं वाटू लागलंय मला ! अन्‌ सगळं सहन तर करत रहावं लागणार नं !” त्याच्या बोलण्यात विषाद होता. असं वाटत होतं की तो आपली असहायता तीव्रपणे सोसतोय.

*‘माझ्या बोलण्याचा असा अर्थ नव्हे की तुम्ही या रोगांची पर्वाच करु नका. बेपर्वाई तर फार वाईट. एक माणूस विषबाघेनं चाळिशीतच मेला. एक बाई दम्यानं वारली, नव्हती ! दोन्ही आमच्याच

गावचे बर॑ ! पण आजार केवळ औषधानंच बरे होत नसतात, जीवनात काही आरोग्य - नियमांचं पालन करावं लागतं,’” शंकर म्हणाला, “सांग तर खरं-वोणत्या नियमोची माहिती आहे तुला?” गुरुनाथनं विचारलं. “मी कधी बाहेरचं काही खात नाही. एकाद्या सणाला जास्तकमी खाल्लंच, तर दुसऱ्या दिवशी अुपास करतो मी ! कररोज खूप दूरवर पायी फिरायला जातो; स्वतःची सगळी कामं स्वतःच करतो. जी कामं करतो, नी घाईगडबडीनं त करता सावकाश करतो.. कसलीही काळजी करत बसत नाही. जे काही करतो, ते देवाचं नाव घेबून करतो. आसपासच्या माणसांवर विश्‍वास ठेवतो. कोणी एकादं भलं काम केलं तर आनन्द वाटनो मला. कोणी माझं काही

बाकड॑ केलं, तर त्यांच्यापासून दूर रहातो, द स्यास्याव्र गनात मुटंगापला नटी बाळगत मी, माझ्या दृष्टीनं हीच तर सगळी आरोग्य-सूतर! यामुळे मौ आजवर कधौ री पडलो नाही. मला वाटतं की, ज्या मार्गानं जातोय, तो ुभदायक, सुखकारक आहे.” शंकरने आपले विचार व्यक्त केले, ** पण तू जे जे करतोस, त्या सर्वाचं मौही पालन करत असतोच की ! कळत नाही, हे रोग माझ्यामागेच का लागलेत !”’ गुरुनाथ

आज

त्रासून बोलला.

क्षणभर थांबूब गुरुनाथ म्हाणाला, “नोट क्रिचार करुन पहा, की मी जे-जे करतो, त्यातलं तुम्ही काय करत ताही,”

सूप विचार कर्नाही आपण शेकरऱ्या आरोग्य सूतांचं पालन बरोबर करतो. असंच

कढ

गुर्नायला वाटलं. तो म्हणाला, ‘ आपल्या दोघांच्या आरोग्य-नियमांच्या पालनात काहीच फरक नाहीय. तरोही’आणद्ी-काही विशेष असेल तर सांग.

‘तृम्ही भोठे आहात माज्याहून: माझें

बरं नव्हे, असं वाटतं मला. मर्यादा सोडणं बरं नव्हे“ना. तेव्हा आणखी कोणाला विचारन पहा.” शंकर बोलला. मुह्नाथने प्रथम बायकोलाच याबद्दल विचारलं. नवर्‍याच्या चुकांवर बोट ठेवणं तिलाही असित वाटलं नाही. मुलालाही विचारत पाहिलं, तर तो बोलायला कचरत

होता. आपल्या नोकराला विचारलं, तर त्यानेही भाल्या वाक-चातुर्यानं स्वतः नचाव केला.

:चा

हे सारं पाहून शंकर म्हणाला, ‘“या लोकांना विचारलंत, तर कोणी खरं सांगणार

नाहीत, कारण ती सगळी आपलीच ना ! जे वयानं तुमच्यापेक्षा मोठे असूनही ज्यांची प्रकृति अत्तम असेल अन्‌ तुम्हाला भौत नसतील अशाना विचारा, वयानुसार भारोग्य नियमही रहातात, हे तर सर्वाना पाळत असलेले नियम

असतोल. तेंव्हा कोणा नधोर्‍यांनाच कितारणे भुत्तम.

अशा माणसाबद्दल गावच्या वैद्याशिवाय कोणाला माहिती असणार बरं? म्हणून गुर्नाथ वैद्याकडे गेला. “’वैद्वराज, आपल्या गावात कोण सर्वात अधिक आरोग्य-शोल, हे सांगू शकता तुम्ही?”

तुमच्या इन्छे विर

यांदोबा

जराही न संकोचता वैद्यानं सांगितलं, “व्या गावात शबुध्नपेक्षा जास्त निरोगी कोणीही नाही. तो एक दिवसही कसल्या औषधासाठी माज्याकडे आलेला नाहीय,

शत्रुध्नने तर साठी ओलांडलोय; पण अजूनही तो एकाधा दगडासारखा टणटणोत दिसतो. कुठे जायचं तर नेहमी पावीच . लोक म्हणतात की त्याला कधी साधं पडसेही झालेलं नाहीय. वैद्यानं त्याचं नाव सुचबेपर्यन्त आपल्याला शत्रुध्न कसा आठवला नाही, याची गुरुनाथला शरम वाटली. तो त्याला भेटावला गेला,

जतुष्न गल्टीसमोर पारावर खरला होता. अन्‌ त्याला घेरून गावची काही प्रमुल माणसं: बसलेली होती. त्यांच्यातला एक जण शतुध्तला म्हणाला, “माझ्या घरी गाण्याचा कार्यकम झाला, तुम्ही नाही आलात? लुमच्या बहिनीला फार वाईट वाटलं पहा.

“नक्की आलो असतो, पण त्या दिवशी खूप खोकला येत होता. गाण्याला येअून तिथे खोकत राहिलो असतो, तर इतरांना गंमत राहिली नसती ना ! मनातल्या मनात शिव्या नसत्या दिल्या त्यांनी? म्हणून मुद्यामच ताहो. आलो. मधात तुळशीची पानं बुदवून खाली- बास, खोकला गेला मुद्धा पळून !”

आणखी एका माणसानं तक्रार केली, “शेजारगावी माझ्या भावाचं लग्न होते. तुम्ही का नाही आलात?’’ शत्रुच्न ने सांगितलं, “मला जोरदार पडसं झालं होते शिंकाही येत होत्या खूप. लग्नासारख्या ‘ठिकाणौ शिंकणं अशुभ वाटतं ना, म्हणून नाही आलो.” पुढं त्ानं जापण मिर्‍्याचा

क >.

काढा पिून पडसं बरं केल्याचंही सोगितलं.

शत्रुध्त अशा प्रकारे तिथे अुपरिथतांच्या प्रश्‍नांना भुत्तरं देअून त्यांच्या शंका दुर क राहिला, अुत्तरं ऐकून गुरुनाथला वाटलं, *‘अरे, आपल्यासारखेच सारे आजार शत्रुष्न- लाही घेतातच की! पण फरक इतकाच की, आपण बैद्याकडून औषधं आणून घेतो, अन्‌ हा घरगुती औषधं घेत रहातो.

सर्वजण निघून गेल्यावर शत्ुष्नन॑ गुर्नाथला म्हटलं, ‘‘हे, आता तुला कसली कैफिक्त देबू?”’

*‘मला कसलीही कैफियत नकोय, मी तर तुझ्या बाबत जाणून घ्याबला आलोय खरोखरच तुला इतके रोग झाले? की आलेत्या लोकांपासून स्वत:ला वाचवण्या- साठी खोटी कारणं देत राहिलास?

गुरुनाथनं विचारलं. “अरे, आत्ता-आत्ताच तूच तर म्हणालास की तुला ख्लोकला, पडतं, कानाचं दुखणं, पायात लचक वगेरे आजारांचा त्रास झाला? मी ते सर्व आपल्या कानांनो औकलंय, खरं सांग, तू कधी आजारी नाही पडलास?’’ आश्चर्याने गुरुनायतं विचारलं, “अरे हें माणसार्च शरीर आहे बाबा ! शरौर असेपर्यन्त लहानमोठ्या कटकटी तर असतात-देवी, विषबाधा, हृदयविकार इत्यादी ! हेच तर खरे रोग.’’ शत्रुष्न म्हणाला, त्याला प्रणाम करत गुरुनाथ म्हणाला, ‘माझी शंका दूर झाली. तुझ्या भारोग्याचं रहस्य हेच की, तू या लहानसहात आजारांना ‘आजार’ म्हणत नाहीस. मी भुगीच पराचा उजा पूत पाळहीण पणे. दाण्याचा *बाथ्ू’ करतो. माझी चूक कळली मला !”’ शत्रुप्त म्हणाला, “माझं जरा डोके दलांथ, एक साप काढली की ढोक होईन सगळं काही.’’ इतकं बोलून तो घरात निघून गेला. गुरुनाथ मोठ्या भुत्साहानं घरी परतला,

यानन्तर कषी-कघो. त्याला डोके - दुखी, पडसं, खोकला, दातदुखणं वगैरेंचा त्रास झाला, पण त्यानं त्याची कधो पर्वा केलो . त्याबाबत कधी कुणाला सांगितलंही . त्यामुळे सर्वजण म्हणू लागले, *‘गुरु- नाथचो तब्येत सुघारलोयसं वाटतंय,”

शत्रुध्नच्या जुदाहरणावटून गुरुनायने आरोग्याचे नियम बनवून टाकले.

१. बारोक - सारोक दुखण्यांचा कधी “बाजू करायचा नाही.

२. कधी - कधी या दुखण्यांकडे दुर्लक्ष करून आपले रोजचे व्यवहार चालू ठेवणं कायद्याचं असतं.

३. जरूर तिथे घरगुती औषधांचा वापर

करून थोडी विश्रान्ती घ्यायची.

४. वयानुसार मानव-शरीराच्या काही तकारी चालू रहाणारच. त्यांना फार महत्व देगून ‘आजार’ असं म्हणावचंय नाही. |

५. लचक वगैरे भरली तर लेप लावणं, चोळणं, शेकणं या भुपायांनी बरं वाटू शकतं. लगेच वैद्याकडे घावायची गरज नाही.

६. मुख्य म्हणजे आपलं “तारतम्य’ . बाळगायचं,

1 अ्धखाणा उआजाणा

नावाचा एक गरीब माणूस रहात होता. त्याची अदम्य इच्छा होती की, आपण खूप कमाई करून एक शेतकरी बनावं; इतर शेतकर्‍यांप्रमाणेच आपलं सामान घेभून बाजारात नेमून विकाव, पण निचार्‍याची इच्छा पूर्ण होत नव्हती, ती केवळ एक स्वप्नच बनून राहिली होती. लूप मेहनत करत असे तो, पण ती कमाई रोजचं पोट भरायलाच फक्त पुरेशी होत असे.

रतननं ठरवलंच की, काहीही करून बाजारात जाअून माल विकून येईनच,, त्याच्याजवळ पोतंभर लोकर हौती.. मतात. आणलं तर ती एवढीशी लोकर तो गावातच विकू शकला असता. बाजारात नेभूनही त्याला यापेक्षा जास्त पैसेहो नसते मिळाले, जल बाजारात नेली असती तर (त्याची टरच भुड्वली असती. (क कल फव पतर जंगलात गेला-

आणि त्यानं एका पोत्यात वाळकी पानं भरून आणली. त्या पानांवर त्यानं लोकर पसरली, आणि गाठोडे बांधून तो बाजाराकडे चालू लागला.

मगन नावाचा असाच एक माणूसही त्या दिवशी ‘बाजारात आला. त्याच्या जवळही एक पोतं होतं. त्याच्या पोत्यात एक तृतीयांश कसलीशी कद्ची फळं होती. त्यांच्यावर त्यानं न सोजपरा शगारी पतर.

रतनला बाजारात प्रवेश करायचं धाडस होत. नव्हतं, त्यामुळे तो अंतरावर आपलं पोतं घ्रेजून बसला, मगनही तिथेच येजून बसला. दोघांनी एकमेकांशी गप्पा मारल्या; एकमेकांना ‘तू काय आणलं आहेस असंही विचारलं. आपल्या पोत्यातून लोकर काढून दाखवतं रतन म्हणाला, ‘अत्तम माल आहे!” मगननंही आपल्या पोत्यातून सुपारी

हें ‘काढत- म्हरले, **पाहिलंस, लिंबासारख्या’

मोठमोठ्या सुपाऱ्या आहेत. ‘’

“बजार खूप जोरात चाललाय ना? आपल्याशी कोणी ना बोलायला तयार होणार, ना कोणी आपला माल घ्यायला तयार होणार. त्यापेक्षा आपणच एकमेकांशी आपापल्या वस्तु बदलून घेतल्या, तर कसं ‘होईल?’’ मगननं विचारलं.

**लोकरीच्या बदल्यात सुपारी?’’ रतननं आश्‍चर्य दाखवलं, मगनची ही अदलाबदली व्हावी अशी इच्छा असल्यानं तो म्हणाला, *‘पण सुपारी काही तुझ्या लोकरीपेक्षा कमी मोलाची नव्हे. सूपच चांगला माल आहे. ठौक आहे, तू मान्य केलंस तर अर्धा आणा मी निराळा देईन तुला.’’ मगन म्हणाला .

रतननं ते मान्य केलं. दोघांनी पोती बदलून घेतली, ‘अच्छा, निघतो मी!”

दें नं!’” असं बोलत त्याच्या मागे लागला.

आता तर माझ्याजवळ फुटकी कवडीही नाहीब. भिजू नकोस. पैसे नक्की देई मो. माझा पत्ता सांगतो.

सांगून मगन निघून गेला.

करायला रः शि गावच्या सावकाराकडे काम करत असे.

म्हणून मदन पुढे जाजू लागला.

पण रतन ‘कवूल केल्याप्रमाणे अर्धा जाणा

‘हो हो, द्यायचे आहेत तुझे पैसे. पण

री तुला.’’ असे म्हणून पत्ता

काही दिवसांनी आपला अर्धा आणा बसूल मगनच्या गावी गेला. मगन

रतनला पाहिल्याबरोबर त्यानं आरोप केला, *‘तू फसवलंस मला. बुडवलंस!’’ रतनही म्हणाला, ‘‘तू तरी काय कमी आहेस? तूही फसवलंसंच की!’’ मगन म्हणाला, *‘मग हिशोब झाला बरोबर.” ‘‘नाही नाही, असं नाही होणार! तू मला अर्धा आणा द्यायलाच तू कबूल केलं होतंस. आधी चुकव से.’’ रतनने आग्रह धरला,

“आत्ताही काहीच नाहीय माझ्याजवळ. ‘पण आपला दोघांचाही लाभ होईल असा अुपाय सांगतो बघ मी तुला. माझ्या सावकाराच्या घरामागे एक खोल खट्टा आहे. मी स्वतः सावकाराला एकदा त्यात मुतरताना पाहिलंय. नक्कीच त्यानं सोनं किंवा काळा पैसा लपवला असला पाहिजे तिथे, आज मध्यरात्री आपण खड्ड्यात भुतरू अन्‌ मिळेल ते वाटून घेभू. कजून?’’ मगननं कचारलं. रतनने ताबडतोब होकार दिला.

त्याच रात्री मगन एक पोतं आणि मोठा. दोर घेजून आला. दोघं सावकाराच्या आवारात पोचले. रतननं दोर घट्ट-पकडना,.

जगन पोतं घेभून दोराच्या साह्यानं खड्यात भुतरला. खूप शोधलं तरी मातौशिवाय काहोच आढळलं नाही तिये.

४५ चांगला पोचलेला माणूस

‘र॒तन आहे. इथे काहीच नाहीय म्हटलं तर दोर खड्ड्यात टाकून कदाचित पळून जाईल. तेन्हा सावधगिरी बाळगायला हवी. मला वर जाता येईल असा काहो भुपाव करायला हवा.’’ स्वत:शी मगननं असा विचार केला अन्‌ पोतं दोराला बांधून तो ओरडला - हे बोतं वर ेचून घे, अन्‌ मग पोतं सोडवून मला काढण्यासाठी पुन्हा दोर खाली सोड.” रतननं मोठ्या अुत्साहानं पोतं वर खेचून घेतलं.

‘हा मगन काहो मोठा विश्‍वसनीय माणूस नाहीव. त्याला का यात हिस्सा देभू? राहू दे न॑ त्याला खटड्यातच पडून! त्यातच कल्याण आहे. माझं!” असा विचार करून पोतं आपल्या पाठीवर लादून त्या भराभरा आपल्या गावाकडे निघाला. पण तो पोत्यात खुद्द मगनच बसला असत्याचं त्याला काय माहीत’

ोडं दुर गेल्याबर पोत्याच्या ओझ्यामुळे त्यानं ते खाली ठेवलं. त्याबरोबर ते मुघडून मगन बाहेर ओला.’’ बदमाष! फसवलंस की मला!** ओरडला.

“मग तू काय कमी जाहेस? जी सजनता दाखवत होतास, ती कुठे गेली आता? मला हिस्सा न देता आपणच सर्व हड्पावं असाच विचार होता न तुझा? मगे बरोबर हिशोब झाला, गप्प बस्‌ आता.” मगन म्हणाला,

*‘मी का गप्प राहीत? माझा अर्धा आणा तर द्यावाच लागेल तुला! तू शपथ घेतली होतीस.”

*‘मी देणांर नाही असं थोडंच म्हटलं? माझ्याजवळ असेल तेंव्हा देईनच,’’ मगन म्हणाला, नंतर दोघं आपापल्या गावाला रवाना झाले.

काही महिन्यांनी मगनच॑ लग्न बायको बरोबर थोडं धनही घेभून आली, त्यानं नोकरी सोडून दिली व शेत सरीदृत नो. स्वत: शेती कळू लागला. थोडफार धन कमवून गावाबाहेर त्यानं एक छोटंसं घरही बांधलं,

रंतंन तर नेहमीप्रमाणेच मेहनत करून पोट भरत होता, अचानक एक दिवस त्याला मगनकडून अर्धा आणा येणं असत्याची

आठवण आली. तो वसुलीसाठी मगनच्या गाबी गेला.

मगन आपल्या घराजवळच बसला होता, आपल्याच घराकडे येत असल्याचं त्याला दिसलं. लगेच घरात शिरून तो बायकोला म्हणाला, ‘‘अग, कर्जवसुलीसाठी रतन येतो. आहे, मी इथं मेल्या माणसासारखा पडून रहातो अनु तू माझ्याजवळ. बसून रडायला लाग. संध्योकाळपर्यन्त अशीच रडत सा वैर याच्यापासून कायमची. सुटका होईल आपली… बायकोनं मग्नन सांगितल्याप्रमाभे’सर्व केले. रतननं वरात गेअून सारा प्रकार, पाहिला.

“मगन कसं तुमचं कर्ज फेडू शकतील आता? सारी.करणबंधनं सोडून ते निघून गेले. च्याबद्दल ते “कधीकधी माझ्याजवळ

दोघं खूप चांगले मित्र होता तुमचो स्वतः जमीन चेजून शेती करायची इच्छा होती ना? स्वत:चा माल घेजून बाजारात जायचं होतं तुम्हाला! सुद्धा आमची स्थिती बरी असल्यानं तुमचा अर्धा आणा व्याजासकट द्यायची त्यांची इच्छा होती.’’ असं म्हणत ती रडत राहिली. ‘कशाचं काय घडलं हे! मदन’ माझा कायमचा दोस्त आहे. त्याची अन्त्यक्रिया करूनच जाईन मी! आम्ही मिळून काय काय करायचं सोडलंय?’’ रतन दु:खानं म्हणाला. नंतर बाहेर जाअून स्मशानात नेण्यासाठी काही शववाहक घेभून आला.

मगतची बायको म्हणाली,

“माज्ञे तेवाईक येईपर्यंत मौ ग्रेत नेभू देणार

नाही.

सूर्यास्त झाला, तरी रतन तेथून जाईना, आसपासची माणसंही गोळा होभून म्हणाली, “प्रेत भुचललं जाईपर्यत्त आमच्या घरात तरी चुली कशा पेटणार? प्रेत आपण एकाच्या

ओसाड देवळात नेून ठेमू.’”

त्याप्रमाणे मगनला भुचलून देवळात वण्यात आलं.

ध्यात आली. मंदियब्राहेर लोकांच्या, पांबेलांचो चाहूल आली रत्न लगेच-

गर्भागारात लपून बसला. थोडया वेळात चोर. देवळात आले. त्याच्या सरदारानं, गाठोड॑” लाली ठेवलं; त्यातून किंमती. दागिने, पैये इ:

काढलं अन्‌ त्याचें चार वाठे केले. त्य़ात एक. -सुराही होता. चोरांच्या, कुटुदारान विचारलं,

*‘नाही, हा चांगला तौक्ष्ण आहे. पहा तुमच्या समोर मी या प्रेताचे दोन तुकडे करतो” असे म्हणून सरदार मगनजवळ आला.

‘घडपडायला गेलात रे ‘पळालात काव?”’ आता रतनही बाहेर आला. चोर भुतं पाहून पळून गेले. “वाहिलंस? भाग्य फळफळलं आपलं! चल आता हे सारं वाटून घेयू आपण.’’ असं म्हणून लुटीचा माल त्यांनी वाटून घेतला. “आलं ते छानच झालं. पण तू अजून माझा अर्धा आणा दिलाच नाहीस!’’ रतननं विचारलं अन्‌ पुन्हा दोघ भांडू लागले. एबढ्यात दुर पळालेले चोर एका ठिकाणी थांबले. सरदार आपल्या साथीदारांना म्हणाला, ‘फार भ्याडपणा दाखवला आपण, मोठ्या योध्यांनाही टक्कर देणारे आपण असे भिनून शेपूट आत घालून सारा माल सोडून पळून आलो. ज्याच्यात हिंमत असेल, त्यानं तिथं जागून काय चाललंय ते हळूच पहावं. बाकीच्या तिघांनी नकार दिल्यामुळे सुद

त्यांच्या सरदारालाच जावं लागलं, मोठं धैर्य एकवटून तो देवळाजवळ आला अन्‌ आत काय चाललंय ते ऐकू लागला. आत मदन रतन जोरजोरात ओरडत होते. रतन ‘माझा अर्धा आणा देतोस की नाहो?’” असं ओरडत होता अन्‌ ‘तुझं धन तुला व्याजासहित मिळालंय* असं सांगत होता,

त्यांचं बोलणं ऐकून चोरांचा सरदार घामाघूम श्नाला, ब्राकी साथीदारांजवळ जाझून तों म्हणाला, ‘‘तिथं किती भुतं आहेत याची आपण कल्पनाच नाही करू शकत. आपला लुटीचा माल त्यांनी वाटून घेतलाय. एकेकाला फक्त अर्धा-अर्धा आणाच मिळालाय. काहींना तोही न मिळाल्यानं ती आपसात भांडत आहेत, आजचा दिवस शुभन

म्हणायचा की आपले प्राण तरी वाचले! चला जाजूया इथून!’’ चो

शेवटी रतन आणि मगत यांच्यात समजोता झाला. आपल्या अर्ध्या आण्याच्या बदल्यात रतननं सुरा घेतला. गावी आल्यावर रतने त्या धनातून एक शेत घेतलं लग्न करून भाता तो शेतकरी बनला. बाजारात माल धेजून जाण्याची त्याची इच्छाही आता पुरी. झाली

होमिओओोचे दर्जेदार ओषध

वॉन्सित्न

कान दुखणे, घसा खवखवणे, ताप, खोकला येणे ही टॉन्सिल्स वाढल्याची लक्षणे होत. होमिओच्या ऑन-टॉन्सिल्‌ गोळ्या टॉन्सिल्सच्या विकारांवर उपयुक्‍त ठरतात.

€ च्र्की कय्रेय्ट्ंसळी सयड्न्त्म अ€

(डो 01000…

सी-१, सोना उद्योग. अंघेश (पूर्व) , मुंबर्ड ६९

ळळ्ळाळ्नाार्‍ार्‍ार्‍ाााााा१ण१णण पण णज्णिळळ्न

“मॉरिशक्च्या प्रकत्नां’

एक देश जेव्हा दुसर्‍या देशाशी चांगले संबंध स्थापित करतो, आणि ते संबंध नाढरण्वासाठी आपले पूर्ण सहकार्य देतो, तेव्हा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षपणे जगाचे कन्याज साधले जाते. जगाचो अजा भुत्ञती आणि प्रति साधण्यात महत्वाची भुमिका बजावते. भापल्या सहकारी संस्थांदारा कित्येक देश अन्य देशांशी व्यापाराच्या वाढीसाठी जनन मार्ग शोधून कादत आहेत. पाच भ्रेशाने हिल्दो महासागर प्रान्तांमधे एका सहकारी संस्थेची नुकतीच स्थापना झाली भाहे. संस्थेचे नाव आहे इण्डियन ओपत रिम असोसिएशन. हिन्दी महासागराचे तटकर्तो - द. आफ्रिका, मादागास्कर, ऑरिशस, योलांबिक, टॉकानिया, केनिवा, एभेन, आओमन, भारत, श्रोलंका, मलेशिया, सिंगापूर, इण्डोनेशिबा ब आस्ट्रिलिया ‘ हे बौदा देश या संस्थेचे त्भासद आहेत.

चार वर्षापूर्वी द.आप्रिकेचे शी पिक बोध हे आपल्या देशाला भेट देण्यासाठी आले होते. त्यावेळी त्यांनी हिन्दी महासागर प्रान्तांमधे सहकाराचा प�