॥॥॥॥ ७१ 1 111

(0.

१.१४ शं | (७). ठा व्य र डु ी!

हील)

ऐक्र2७89 ७७४ ॥७ ॥७॥७९ ॥॥०॥४6 ॥ 2011 ऐल 0७ 100) ([|॥/७॥७४/ ० 101000

॥0//॥॥॥/॥/.०॥/७.010/068115/11390॥9/39/५0॥90॥घ0303

हिंदु भारताचा अन्त

४ » | । आ ति 1800311… 6 79040

गृ,० ७७ 180 01 1). 3. ग’8’8[)०”7७]4 3801 & (० एज, 1306011080.

& (0118118) 13०00 ७१०1१०४ ४७०४ 3पव॥ ए8’ 0?००1& ठा(शए.

७

र ग्रंथकत्याची इतर पुस्तके.

१ मराठी. <

9 मध्ययुगीन भारत भाग १ ४-०

2 १7 भाग २ कही

? गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या १

शिवाजी व चेद्रराव मोरे ४ ॅ 9? दुर्दैबी रंगू १–८ : ( परचुरे पुराणिक मुंबई. ल, ना. गोडबोले पुणे. ) र संस्कृत. ; संक्षिप्त महाभारत २-८ संक्षिप्त रामायण १-८ र ( रामचेद्र गोविद काळबादेवी मुंबई. ) ठ इग्रजी. ी पाह(ळ’ए ण िलताळ€ए&ळ] ितेप पता र. १०] 1] 6-8 ठै

१५०] 1[ 6-8 पी १०] 111 १-8 ठं ॥ ७8118901181’30. 8 टा ठाडा 2.7 ठ

१-४४*४/४४४९/४४९/४४९/४५९/४५४९/४५९/४५१९/”५१९/

| | »

(106). त्त 6 पी:

मध्ययुगीन

अथवा. हिंदुराज्यांचा उद्भव, उत्कध आणि उच्छेद ( सु. ६०० पासून १२०० इ. )

भाग तिसरा ५० हिंद भारताचा अंत

१. ॥१०००–१९०० ३) १० ल/द र ])) ॥॥”0॥) ‘/। ॥)0 /0

चिंतामण विनायक वद्य, एम्‌. ए. एलएल्‌. बी आनररी फेलो, मुंबई युनिव्हर्सिटी आणि

हाभारत ए क्रिटिसिझम, रिडळ आफू धि रामायण, एपिक इंडिया या इंप्रजी, संक्षिप्त रामायण व संक्षिप्त महाभारत या संस्कृत

आणि महाभारत उपसंहार, श्रीरामचरित्र, श्रीकृष्ण- चरित्र व भारतीयवीरकथा या मराठी पुस्तकांचं कर्ते यानी लिहिला

।१५८८

लन १९२८

किंमत चार रुपये

प्रकाशक–चिंतामण विनायक वेद्य, भारतेतिहास संशोधक मंडळ ३१२ सदाशिव पेठ पुणे.

मुद्रक’–“गणेश काशिनाथ गोखले सेकेटरी, श्री गणेशा प्रिटिंग वक्‍्से;

४९५ शनवार पेठ, पुणे

हं पुस्तक

ग्रंथकत्योने केळासकासी ठोकमात्य बाळ गंगाधर टिळक

यांच्या

पूज्य व प्रिय स्मृतीस

ख्यांच्या अनेक गुणांबरद्दळ व हिंदुस्थानच्या प्राचीन इते- हासाच्या गहन अभ्यासाबद्दल, तसेंच भारतवर्षाच्या प्राचीन वेभबाच्या अभिमानाबद्दल आणि शेवटी र्‍या ग्रंथाच्या लेखनांत ग्रंथकारास वारंवार दिलेल्या प्रोत्साहनाबद्दल सादर व साभार अपण केलें असे,

ह. 10102/0.1:1-4 तुक ट्‌ ५

४*

0040022//022) ॥५.५.॥७५%. रि 04:11.)

ही ५९५४५८५४५८ ५५६ ण १ हँ /. य ग डं १ । १,

1 न हू. “$- ७ > “ह डू त २ अ ) 1 1 । ् र भा! 1 त ७ हती 4 क री

र) “*

223 //८

ह. होऊ ७७0२ ‘पअमगील शशा वागू 1.) ।

१ तनानांगशीड .। ति 0010

७? 7४ लगागॉनिफ

$$ ६ 1-8 षः क 1 ह. गी १ व» | (म्मेः

प्रस्तावना

ईश्वराच्या कृपेनें मध्ययुगीन भारताच्या इतिहासाचा हा तिसरा भाग, कित्येक वर्षामागें या इतिहासाची रूपरेषा ज्याप्रमाणें ठरविली होती ल्याप्रमार्णे, तयार होऊन वाचकांपुढे हा शेवटचा भाग मी मांडीत आहे. या भागास ‘ हिंदु

• आरतांचा अन्त’ (1)0७प8]] ठा लातप10019 ) हें नांव दिलें आहे. किंबहुना या समग्र इतिहासाची कल्पना “ रोमन साम्राज्याचा ऱ्हास व अन्त (106०116 810 181) ल 01७ ४01181 ]४1110170 ) या गिबनच्या इतिहासावरून मला सुचली. मध्ययुगीन हिंदु साम्राज्य आणि रोमन साम्राज्य यांच्या ऱ्हासांत बरेंच साम्य आहे. मध्ययुगीन हिंदु साम्राज्य रोमन साम्राज्याप्रमार्णच तु्का्नी* उाच्छिन्न केलें; आणि ज्याप्रमाणें बॉस्फरसच्य । किनाऱ्यावरील कॉनस्टेंन्‌टिनोपल तुकोनी दृल्ला करून घेतल्याने रामन साम्रा- ज्याचा अन्त झाला, त्याप्रमाणें गंगेच्या किनाऱ्यावरील कनोज राजधानी पडली तेव्हां हिंदु साम्राज्याचा अंत झाला. तसेंच युरोपांतील ग्रीकांच्या साम्राज्य देश्यांत तुर्की मुसलमानांचे साम्राज्य कायम झाले, त्याचप्रमाणे हिंदु भारतांत तुके-अफगाण मुसलमानांचे साम्राज्य प्रस्थापित झालें. ग्रीक म्हणजे प्राच्य रोमन लॉक शोयोदि गुणांत फारच हान झाले होते, आणि हीच स्थिति सामान्यतः हिंदु लोकांची झाली होती. ( रजपूत मात्र भ्रीकांच्या विरुद्ध शोये आणि स्वातंत्र्यप्रीति या विषयीच्या त्यांच्या उज्वल कीर्तीत कमी झाले नव्हते, आणि अजूनहि राजपुतान्याच्या डोंगरांत आणि रेतस्यानांत ते आपलें स्वातंत्र्य अर्धेसुर्ध संभाळून आहेत ). पृथ्विराज आणि जयचंद शेवटच्या ग्रीक बाद- शहांप्रमाणें शरत्वांत कमी नसून त्यांनी आपले नांव हिंदुस्थानच्या इतिहासांत रणसंग्रामांत शूरत्वार्ने लढून व रणांगणी आपले देह’ ठेऊन अजरामर केर्ले आहे. तथापि हिंदु भारतांतील सामान्य लोक अनेक कारणांमुळें गरीब झाले होते आणि जोराचा राष्ट्रीय विरोध न करितां त्यांनी पारतंत्र्य कबूल केलें.

या भागांत, याप्रमाणे बहुतेक उत्तर हिंदुस्थान मुसलमानांपुढें पडले, तेथ- पयत म्हणजे सु. इ. स. १२०० पर्यंत हिंदुस्थानचा इतिहास आला आहे. हिंदु

» दिहाबुईन स्वतः अफगाण होता तरी त्याच्या सैन्यांत तुकेच जास्त हाते, आणि रजपूत आपल्या शात्रूंस ‘ तुरकडा ‘ च म्हणत.

ग्र प्रस्तावना.

भारताच्या ऱ्हासास प्रारंभ या भागांतील कालविभागाच्या आरं्भांच ज्ञाला; आणि काबूल व पंजाब सुमारे इ. स. १००० पासून इ. स. १००९ पयेत महमुदाने जिंकले. या भागांतील पहिल्या म्हणजे सहाव्या पुस्तकांत आम्ही हिंदुस्थानावरील महमुदाच्या स्वाऱ्यांचा इतिहास दिला आहे. हा इतिहास मुसलमानी आणि हिंदु मूळ आधार-ग्रेंथांवरून आम्ही पुनः नवीन तयार केला आहे असें म्हटलें असतां चालेल. लाहोरचा राजा जयपाळ, काबूलच्या त्याच नांवाच्या राजाहून भिन्न आहे अशी साधारण समजूत आहे. परंतु उपलब्ध पुराव्याचा काळजीपूर्वक विचार केल्यावरून ही समजूत चुकीची आहे असे दिसून आले; आणि आम्ही या इतिहासांत दाखविल्याप्रमाणे काबू- लच्या शाहांचें पॅरोपॉमिसस पासुन सतलजपर्यंत पसरलेल विस्तृत हिंदु राज्य महमुदापुढें नष्ट झार्ले. पंजाबचे लढवय्ये हिंदु, गझनीच्या मुंसंलभान तुकोपुढे कां पडले याचीं कारणें दार्खविण्याचा प्रयत्न आम्ही या पुस्तकांत केला आहे. या रीतीर्न पंजाब हिंदु भारताच्या बाहेर या कालाविभागाच्या आरंभीं गेला. ७१२ इसवींत सिंध पूर्वीच बाहेर गेलं होतें.

हिंदुस्थानच्या इतर भागांत हिंदु राज्यें सुमारें २०० वर्षे रजपूत राजांच्या सत्तेखाली नांदलीं आणि निरनिराळ्या राज्यांत वेळोवेळीं माळव्याचा भोज, गुजराथचा जयसिंह, कनोजचा गोविंदचंद्र आणि कल्याणचा विक्रम यांसारखे सामथ्येवान्‌ राजे उत्पन्न झाले. तथापि उत्तर हिंदुस्थान १२०० इसवी सुमार शिहाबुद्दीन धोरीपुढें,हिंदु राज्यांचे स्वातंत्रय रक्षण करण्यास पृथ्वराज आणि जयचचंद यांसारख शूर राजे असतांहि, नष्ट झालें. या आपदेचीं कारणें पंजाबच्या ऱ्हासाच्या कारणांहून भिन्न असन तीं आम्ह सातव्या पुस्तकाच्या शवटी विवे- [चली आहेत. हें विवेचन वाचकांस मनोवेधक निदान विचारोत्तेजक वाटेल

पण सर्वांत अधिक मनोवेधक या भागांतील शेवटचें पुस्तक ( आठव ) वाचकांस वाटेल. या पुस्तकांत हिंदुस्थानच्या या कालविभागांतील सामान्य परिस्थिर्ताचें विवेचन आम्हीं केलें आहे. हिंद लोक राष्ट्र या नाल्याने दुबेल कां झाले याचें कारण या परिस्थितींत आहे. या कालविभागांत मुख्य जातींत हजारों पोटजाति कशा झाल्या, धार्मिक ऐक्य निरनिराळे पंथ उत्पन्न होऊन कसें नष्ट झालें, त्याचप्रमाणें आहेसा तत्त्व प्रबल होऊन अनेक लोकांनीं शाकाहाराचा स्वीकार कसा केला आणि शेवटी धमंभोळेपणा वाहून निरनिराळे आगम, उप -

प्रस्तावना. ड्‌

स्मृत्या आणि उपपुराणें कशी उत्पन्न झाली हे आम्ही दाखविल आहे. आमच्या इंतिहासाचा हा भाग सर्वात अधिक महत्त्वाचा असुन या पुस्तकांत आम्ही ली मर्ते नमूद केली आहेत त्यांचा विचार आमचे हिंदु वाचक काळजीपूर्वक करतील अशी आश्या आह

सातव्या पुस्तकांत दिलेला या कालाविभागां्ताल हिंदु राज्यांचा इतिहास आम्ही सुख्यतः कोरीव लेखांवरून तयार केला आहे. प्रसिद्ध युरोपियन व हिंदु विद्वान संशोधकांनी हे कोरावलेख शोधून काढून प्रसिद्ध केळे असून या काल- विभागाचा संगतञार इतिहास या कोरीवलेखांत आलेल्या हकोौकती एकत्र करून आम्ही दिला आहे त्याचे सव श्रेय सदर संशोधकांस दिलें पाहिजे किल्येक मुद्यांसंबेधें या विद्वान्‌ लोकांचा व आमचा मतभेद मधून मधून झाला आहे; आणि कोठें कोठे आम्ही त्यांच्या मताविरुद्ध टीका केली आहे हं खरे; ‘पण त्यांचा आदरयुक्त गोरव करून, हिंदुस्थानचा मुसलमान-पूवे इतिहास बनविण्यास त्यांचेच परिश्रम साधर्नाभूत झाल आहेत, हें अत्यंत आभारपूवेक आम्ही येर्थे नमूद करितों. ज्या ज्या आधारांचा उपयोग आम्ही या इतिहा- सांत केला आहे तो नेहमीप्रमाणे खाली टिपेंत न देतां पुस्तकांतच वाचकांच्या समोर तात्काळ येण्यासाठी जेथल्या तेथेंच दिला आहे. कांहा राज्यांचा इति- हास डों० भांडारकर, फोट, ल्युवर्ड व लेले वगरे विद्वानांनी पूर्वीच संगतवार दिलेला आहे, तोच बहुतेक थोड्याबहुत फरकार्न आम्ही येथें घेतला आहे. ‘पण इतर राज्यांचा इतिहास, विशेषतः कनोजच्या गाहडवालांचा इतिहास, ‘आम्ही प्रथमच या भागांत संगतवार दिला आहे आणि त्या संबंधाचे कांहीं कठीण प्रश्न, उदाहरणार्थ गाहडवाल आणि राठोड यांचें एकत्व, आम्ही या भागांत सोडावले आहेत. |

आमच्या ग्रंथाचा शेवट या भागानें झाला. कारण हिंदु भारताचा अंत येथें झाला; पुढें हिंदु व मुसलमान यांचें मिळून भारतवषे आहे असंच म्हणतां येत. कांहीं हिंदु राज्यें दक्षिण हिंदुस्थानांत आणखी दभर वर्षे नांदली हं खरें; पण या भागांत सांगितलेल्या कारणांमुळे तीहि थोडक्याच धक्यानें पडण्यास योग्य झालीं होती. आणि त्याप्रमाणे ता अल्लाउद्दीन आणि त्याचा सेनापति मलिकूकाफुर यांनी सुमारे इ. स. १३०० त केलेल्या हल्याने ‘एकदम पडलीं हँ प्रत्यक्ष आपल्यास इतिहासांत दिसतें. महाराष्ट्र ( देवगिरी ),

] प्रस्तावना.

तेलंगण ( वरंगळ ), आणि कनोटक ( द्वारसमुद्र ) ही एकामागून एक मलिक काफुरन एका स्वारांत जिंकली व त्यानें हो स्वारी कन्याकुमारी पर्यंत पोह” चाविली. दक्षिण हिंदुस्थान ( मद्रास इलाखा ) पुनः विजयानगराच्या राज्या- खालीं उभे राहिलं, पण तेंहि शेवर्टी १५६५ इसवींत महाराष्ट्रांतील एकवटलेल्या मुसलमानीराज्यांपुढें तालीकोटच्या लढाईत पडले.एका रातांन असं ह्मणतां येईल: की, हिंदुसाम्राज्याचा अंत या वर्षी झाला आणि विजयानगर हंच हिंदुस्थानचे कॉन्‌स्टेनूटिनोपल होय. ( कांन्स्टेन्टिनोपल हल्ली हयात आहे पण विजयानगर अस्तित्वांतून नष्ट झालें आहे ). हिंदु भारताच्या अवश्रेषाचा हा अलीकडचा इतिहास देवागेरींच्या उच्छेदापासुन सुरू होऊन विजयानगरावर आलेल्या या विपत्ती पर्यंत येतो. तो एका स्वतंत्र भागांत देण्यासारखा आहे; आणि ज्या दृष्टीनें हा इतिहास लिहिलेला आहे त्याच दष्टीनं तो लिहावयास पाहिजे; पण ह काम आम्ही दुसऱ्यावर सोंपवितो.

हिंदुस्थानचा या काळचा राजकीय नकाशा तयार करून या भ्रथास जोड- लेला वाचकांस मनोरंजक वाटेल. पण त्याहिपेक्षां अधिक मनोरंजक जे तीन नजरी नकाशे आम्ही स्वतः त्या त्या जागा पाहून तयार करून दिले आहेत ते म्हणजे:–( १ ) पंजाबर्चे स्वातंत्र्य ज्या लढाईच्या मैदानावर गेलें तं छछचें मैदान, त्याचप्रमाणे (२) कोट कांगडा आणि ( ३ ) पृथ्विराजाची जुनी दिल्ली यांचे नकाशे वाचकांस वाटताल. शेवटीं जोडलेली मुख्य वत्तांची सनवारी आणि सूची या दोन्हा या ग्रंथांचा उपयोग करण्यास वाचकांस मदत करताल.

शेवटली गोष्ट ही का, ग्रंथाच्या तपासण्यांत आमच्या स्वतःच्या निष्काळजी– पणार्ने आणि छापखान्याच्या ह्यगयीनें अनेक चुका ग्रेथांत राहिल्या आहेत, याबद्दल वाचकांची आम्ही माफी मागतो. अथोकडे आणि हकीकतीकडे वाच- कांनी लक्ष दिल्यास त्या चुका वाचकांच्या सहज नजरेस येऊन वाचकांचा मनोभंग होणार नाहीं अशी आम्हांस आज्या आहे. कित्येक ठिकाणीं सनांच्या आकड्याच्याहि चुका आहेत, त्या महत्त्वाच्या नसून त्याकडेहि वाचक दुलेक्ष करतील अर्स समजून शुद्देपत्र आम्ही यासाठी मुद्दाम दिलें नाही.

पुणे ता. ३१ जानेवारी १९२६ चि. वि. वेद्य.

विषयानुक्रमाणिका.

पुस्तक सहावें. गझनीच्या महमरुदाच्या स्वाऱ्या.

प्रकरण नांव

१ हिंदुस्थानची राजकीय भूगोलिक माहिती- टि. राजशेखरकृत हिंदुस्थानचं भूगोलिक वणन. २ बुखाऱ्याचे सामानी बादशहा व गझनी राज्याची स्थापना. टि. १ हिंदुस्थानचा राजा जयपाळ २ मोह्याल ब्राह्मण, ३ सबुक्तगीन आणि जयपाळ. ४ महमूद आणि जयपाळ. ५ भाटियावरील स्वारी. ६ मुलतानवरील स्वारी. ७ संयुक्त हिंदूची शेवटली लढाई. टि. संयुक्त लढाईचें ठिकाण. ८ नगरकोटची स्वारी. टि. कांगडा येथील किल्ला व देवळें. ९ १ पंजाबचं मांडलिकत्व. २ पंजाब खालसा झाला.

८५, ८९

टि.१ नेदनचा किल्ला, २ उत्तरशाही राजांच्या दुरुस्त केलेल्या तारखा,९५

१० ठाणेश्वरावरील स्वारी.

११ मथुरेची लॅट.

१२ कनोज पडलें.

१३ कालंजरवर्राल स्वारी, टि. १ या,स्वारींचा स्मिथने दिलेला चुकीचा वृत्तान्त ,» ९ काबुल-पंजाबाचे शाही राजे

१४ सोमनाथावराल स्वारी, टि. १ सोमनाथ; २ सादी व सोम. १५ महमुदाचा सत्य, त्यारचे स्वभाववर्णन व राजनीतिनिपुणत्व.

टि, महमूद किंवा शिवाजी ठुटारु होते काय १६ पॅंजाब-कावूलचा उच्छद, भासणारी कारणें.

र्ट १०१४ ११२ १२० १२७ १३० गदर १४१ १५२३ १६२९

२

१७ पंजाब-काबूलचा उच्छेद, संभवनीय कारणें १७३ टि. १ आक्षेपांचे निरसन २ पंजाबांतील धमेदीथिल्य दाखविणारे

महाभारतांतील उल्लेख. १८४ १८ महमुदाच्या मागूनचे राज. टि. गझनवी राजांची नार्णी. १९५

परिशिष्टे १ हिंदूंची मूर्तिपूजा; २ कांहीं म्रसलमानी नांवाचे उच्चार व अथ २१३

पुस्तक सातर्वे. तिसरी हिंदु राज्यें. प्रकरण नांव पृष्ठ

१ सांभर व अजमीर येथील चाहमान २२१ २ मेवाडचे गुहिलोत २३१ ३ धारचे परमार राजे–भोज २२९ ४ भोजानंतरचे परमार राजे २६० ५ बुंदेलखंडचे चंदेळ. टि. खजराहो व महोबा २७६, २८६ ६ चेदीचे कलचूरी हेहयराजे. टि. त्रिपुर राजधानी २८८ ७ अनाहिलवाड’चे चालक्य २९८ ८ कनोजचे गाहडवाल ३९१ टि. १ राठोड आणि गहरवार, ३३« २ राठोड म्हणज गाहडवाल दक्षिणचे आहेत काय £ ३१३५ ९ बंगालचे पाल राजे श्‍श्श्र १० लखनोौर्तांचे ( बंगाल ) सेन ३५२ ११ ठाण्याचे शिलाहार ३६१ टि. १ घारापुर्राची एलिफंटा लेणी २७४ ___ २ हृऊ्जम नगर ३७५ १२ कल्याणचे उत्तर चालुक्य ३७५

कल्याणचे कलचूरी ३९४

रै

१३ त्रिकलिंगाचे प्राच्य गंग. ओरिसा ३९७-४०४ १४ तंजावरचे चोल ४०७ १५ दक्षिणेतील महत्वाची मांडलिक राजघराणी. ४१९

(१ ) देवशिरि यादव ४२० (२ ) काकतीय आंध्र ४२१ (३) हलेवीड होयसल ४२३ (४) पांडय ४२४ (५ ) केरल ४२५

. (६) येलबुगे दिंदे ४२७ (५७) सोदत्तीचे रद ४२९ (८) हनगळचे कदम्ब ४२१ ( ९ ) गोळ्याचे कदम्ब ४३२ (१०) कऱ्हाडचे शिलाहार ४३६ वंशावळी ४३०

१६ उत्तर हिंदुस्थानांतील महत्वाची मांडलिक घराणी ४४१ (१) रतनपुरचे हेह्य ४४१ ( २ ) अस्नीचे गोतम ४४२ (३) लगमनपुरचे संगार ४४२ (४) मीरतचे डोर ४४४ (५) बदाऊंचे राठोड ४४५ (६ ) अबूचे परमार ४४६ (७) नढूलचे चव्हाण ४४७ ( ८ ) ग्वालेरचे कच्छवघात ४४७ (९) दिल्लीचे तोमर ४५२ टि. कच्छपघातांच्या उत्पत्तिविषयी हरप्रश्नादशा. चें चुकीचे मत ४५३

१४ हिमाल्यांतील राज्यें १ कारमीर, २ नेपाळ, ३ वबा, ४ नुरपूर ४५७

टि. १ नुरपुर येथाल किल्ला व देवळें ४६५

५ मंडी आणि सुकेत ६ करतवार ४६६

७ बल्लापूर ( बलोर ) अथवा बर्सोहृली ४६९

८ कांगडा ४७० १८ शेवटचा हिंदु सम्राट्‌ रायपिठोरा ४७३ १९ शहाबुद्दीन घोरी आणि हिंदूंची शेवटची लढाइ ४८१ २० पृथ्विराजाशी युद्ध | ड्८्डं टि. १ महमद घोरी आणि पृथ्विराज ४९०८

२ शेवटल्या लढाईतील मुसलमानांची चाळ ४९१

३ शेवटल्या लढाईचे रासांतील वणन ४९३

२१ अजमीर व दिल्ली यांचा उच्छेद ४९६ टि. १ पृथ्विराजाची जनी दिल्ली ४९८

२ कुतुबमिनार 3). णुळक

4

२२ कनोज आणि बनारस यांचा उच्छेद | २३ उत्तर हिंदुस्थानांतील इतर रजपूत. राज्यांचा उच्छेद भा. १

र्ड क भा. २ २५ उत्तर हिंदुस्थानचा उच्छेद–मुख्य कारणें २६६३, आनुषंगिक कारणें

पुस्तक आठवें.

सामान्य पारोस्थाति.

१ जाताचे उपजातींकरण

“धा

ब्राह्मणांच्या पोटजाते ५५० टि. माकों पोलोनें वर्णिलेले लाड ब्राह्मण. ५५७ रजपुतांच्या पोटजाति ५६१ टि. क्षत्रियांची १६ राजकुलें ५६८.कायस्थ ५७१.वेश्‍्य ५७२, शुद्र, अस्पूृर्यजाति५७४ विवाह वगेरे चालींत बदल

धमेक्यनाश व धार्मिक द्वेष

मुसलमानी धम, ५८५ जैनधम ५८८ नवे. वैष्णय मत ६०१ नर्वांन अथवा वार शेवमत ६०७ टि. वौरशेव पंथ व त्याचे संस्थापक याविषर्यी राइसचा लेख ६१५ शैववेष्णवमताच्या एकीचा प्रयत्न ६१८ पंढरपूरचा विठोबा ६२१ टि. १ मोक्षा- विषयांच्या भिन्न कल्पना ६२२ टि. २ कित्येक भागांतील परम- तसहिष्णुता ७२४

४ हिंदूधमोचे बदललेले स्वरुप

वेद (६२७ ) वैविक यज्ञ ( ६२९ ), नैमित्तिक यज्ञ (६३० ), मूर्तिपूजा (६३१ ), मठ आगम आणि तंत्रग्रंथ (६२८ ), संस्कार व कर्मे यांची वाढ (६३९), पुराण ग्रंथांची वाढ (६४१), उपस्त्मत्या आणि उपपुरारणे (६४२ ) कलिवज (६४३ ), शाद्धे- करणाचा निषेध ( ६४५ )

क. 8.

५७७

५८५

६२७

टि. अल्अेरुर्नानें परिगाणित केलेणे उपवास व उत्सवादेन (६४५)

६ राजर्काय परिस्थिति ६४८ टि. शिवाजीचे अष्टप्रधान ६५९ ६ राज्यकारभार– ६६२ अंमली कारभार ( ६६३ ), न्यायपद्धाते ( ६७५ ), दक्षिण हिंदुस्थानांतील लोकसभा ( ६७७ ), फोजी व्यवस्था (६८० ), सन्मानाचे उगमस्थान (६८१ )

७ भाषा व वाड्यय– ६८९ पारोगोष् | 3) डॉ. म्रियरतन यांच्या * हिंदुस्थानच्या भाषांचे निर्राक्षण ‘ ग्रंथां-

तील उतारा. ६३८८

कानडी, तेलगू; (६८८ ); बंगाली, प्राच्यहिंदी, पाश्चिर्माइदी, मराठी, ( ६८९ ).

२ कांहीं आक्षेपांस उत्तर ६९० ३ निरनिराळ्या प्रांतांतील लोकांच्या संस्कृतप्राकृूत ठउच्चाराची

तर्‍हा ( राजशेखर ) ६९६ ४ मूळ कोरीव लेखांतील उतारे ६९७ ५ महत्वाची सनवारी., ७ऊ०९

सूची व नक्ताशा.

साधनग्रेंथ

या ग्रंथाचे साधनग्रंथ कोणते आहेत तें सांगणें फायदेशीर होईल अशी एका मित्राने सचना केल्यावरून ते आम्ही पुढे देतो. हा ग्रंथ किंबहुना हा सवे इतिहास कोरीवलेखांच्या आधारें लिहिला आहे. हे लेख (१ ) इंडियन अँटिकरी, ( २ ) एपिम्नाफिया इंडिका, ( ३ ) .बॉबे ब्रँच रॉयल एसियाटिक सोसायटीचे जर्नल, ( ४ ) बैंगोल एसियाटिक सोसायटांचे जनेल आणि त्याच- प्रमाणें कापेस्‌ एस्पिकृशियोनेरम्‌ यांचे व्हॉल्यूम यांत छापले आहेत. हे सवे ग्रंथ तपासून पाहणें कठीण आहे हें सांगणें नको. पण किलहॉनेनें उत्तरेकडील कोरीव लेख आणि दक्षिणेकडील कोरीवलेख यांच्या याद्या, एपिग्नाफिया इंडिका भाग ५ व ८ यांत छापिल्या आहेत. या याद्या निरनिराळ्या राजवंशानुरूप केलेल्या असून सनवारीनं, लेख कोणकोणत्या पुस्तकांत छापले आहेत ह्यांच्या तपशीलासह, दिल्या आहेत. या रीतीनें आमच्या कालविभागाच्या संबंधीचे कोर्रावलेख आम्हांस सहज काढतां. आले व ते आम्ही मुळांत वाचून त्यावरून आम्ही आपलीं मरते बनविली आहेत. या नंतरचे एपिम्राफिआ इंडिकाचे व इंडियन एन्टेकरीचे भाग आम्हांस चाळून पहावे लागले ह सांगणें नको.

( ६ ) निरानेराळ्या प्रांतांतील जिल्ह्यांचे गेझेटियर यांत “ इतिहास ‘ आणि ‘ लोक ‘ या सदरांखालीं महत्त्वाची माहिती दिलेली आहे, ताहि वाच- ण्यांत आली. आणि शेवटीं (७) मुसलमानी हकीकतीसाठी इलियट भा. १वर तसेंच ‘अल्बेरूनीचा हिंदुस्थान, “यमीनी ‘ आणि “ तबकात-इ-नासिरी ‘ या तीन ग्रंथांची इंग्रजी भाषांतर यांचा आम्हीं उपयोग केला.

इ (क

च. व. बच.

मध्ययुगीन भारत.

भाग २ रा. पुस्तक-सहावे.

गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

नन__२>ः८-ााा

च प्रकरण १ ल. हिंदुस्थानची राजर्काय भूगोलिक माहिती. -* स्स्स (इ. स. १०२०, अल्बेरूनी. )

या भागांतील इतिहास चांगला निश्चित होण्यास हिंदुस्थानची [जकीय भूगोलिक माहिती प्रसिद्ध आरब ग्रंथकार अल्बेरूनी यानें आपल्या * इंडिया ‘ या ग्रंथांत दिलेली अत्यंत उपयोगी गंडणारी असून फार महत्वाची आहे. हिंदुकालविभागाच्या हिल्या भागास म्हणजे इ. स. ६००–८००पर्यंतच्या काळास जसें चिनी प्रवासी ह्यूरनत्संग याचें प्रवासवृत्त अत्यंत उपयोगी पडलें, तसंच महत्वाचें हिंदुस्थानचे अल्बेरूनीरने लिहून ठेविलेले र्णन या कालविभागास म्हणजे १०००-१२००च्या कालास उप-

टर गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

योगी आहे. दोघेहि परस्थ होते, दोघांनीं हिंदुस्थानांत राहून व प्रवास करून संस्कृताचा अभ्यास केला होता आणि दोघेहि बुद्धिवान आणि ऐतिह्यासिंक चिकित्सक बुद्धीचे होते. अल्बेरूनी दोघांमध्ये ज्यास्तच भरवंशाचा ठरेल. कारण तो मुसलमान होता तरी सुद्धां आग्रह- रहित त्याची दृष्टि स्पष्टपणें दिसते; ( ह्यूरनसंग बौद्ध असून हिंदू- विषयीं थोडासा दूषित मनाचा दिसतो ). अल्बेरूनीने हिंदू लोकां- विषया, त्यांच्या धमाविषयीं, त्यांच्या तत्वज्ञानाविषया,त्याचें शास््रज्ञान व कलाज्ञान याविषयीं अनादरबुद्धि दाखविली नाहीं. दोघांनींहि हिंदुस्थानांत राहून हिंदुस्थानच्या पंडितांपासून माहिती मिळविली होती. ( ह्यूरनत्संग हा नाळंदा मठांत कत्येक वर्षे राहिला होता ). अल्बेरूनीनें आपली माहिती मुलतान व पेशावर या दोन ठिकाणी राहून हिंदु पंडितांपासून संपादन केली होती. हिंदुस्थानच्या भूगो- लाविषयीं माहिती त्यानें हिंदु व मुसलमान प्रवाशांपासून संपादन करून त्याची जांचह्ि केली होती. तो मूळचा राहणारा स्वारिझमचा होता. जेव्हां महमुदानं तो देश जिंकला तेव्हां त्या देशांतील केदां- बरोबर महमूद त्यास गझनी येथें घेऊन आला. अल्बेरूनी तेव्हांच

विद्वान, विशेषतः गणिती व ज्योतिषी होता. ज्योतिष-गणित व

फल-प्रीक लोकांकडून आरबांस मिळाळें होतें तें सर्व तो शिकला होता. त्यावेळीं हिंदु ज्योतिष ग्रीकांच्याहि पुढें निदान बरोबरीचे होतें, तें अल्ब्ेरूनी मोठ्या होसेनें येथें शिकला. हिंदुस्थानच्या समम्र स्थितीचे समालोचनाच्या वेळीं आम्हांस अल्बेरूनीच्या या पुस्तकाचा फार उपयोग होणार आहे; कारण त्यानें हिंदूचे शास्त्र, तत्वज्ञान, इतिहास, वाड्यय वगेरे अनेक विषयांवर माहिती मिळवून नमूद करून ठेविली आहे. पण येथें आम्हीं प्रथम हिंदुस्थानची भूगोठिक माहिती त्यानें दिळेली देत आहों. कारण त्यावेळची राजकीय परि- स्थिति समजण्यास ती फारच उपयोगीं आहे. ती माहिती अल्बे-

हिंदुस्थानची राजकोय भूगोलिक माहिती. ३

रूनीने हिंदु भृगोठिक पुस्तकांवरून, त्याचप्रमाणें जाणकार हिंदु व मुसलमान प्रवाऱ्यांकडून मिळवून दिलेलीं दिसते. राजशेखर याचा भूगोलाचा ग्रंथ बहुधा अल्बेरूनी समोर असावा. आह्मी एका टिप्प- णींत राजरोखराच्या ग्रंथाचाहि सारांश देत आहो. प्रवाशांकडून मिळा- लेली अन्तरांची माहितीहि अल्बेरूनी देतो पण, हीं अन्तरे त्यानें फरसाख ( फारशी योजन ) मध्यें दिळेली असल्याने बरीच संरा- यित आहेत. एक फरसाख ४ इंग्लिश मेलांबरोबर सरासरी मानतात एवढी प्रस्तावना करून अल्बेरूनीच्या वरील ग्रंथांतील भगाळिक अध्यायावरून आम्ही पुढील माहिती उध्दत करतों. हा प्रंथ अल्बेखर्नानें इ. स. १०३०त पुरा केला. महमूद त्यावेळीं नुकताच मेला होता. आरब प्रंथकारांनीं नेहमीं हिंदुथानचे सिंध आणि हिंद असे दोन भाग पाडळे आहेत. आरबांनीं सिंध पूर्वीच जिंकून आपल्या राज्यांत व धर्मांत सामिल केलें होतें; अर्थात्‌ ते हिंदुस्थानापासून निराळें पडलें होतें. हिंदुस्थानचा मुख्य भाग म्हटला म्हणजे मध्यदेश ( हें नांव महाभारतांतहि आहे ) आणि मध्य देशाचा मध्य म्हणजे कनोज शहर. यावेळीं कनोज हिंदुस्थानचे राजकीय दृष्ट्याहि केन्द्र होतें. अल्बेरूनी म्हणतो “ कनोज हें हिंदुस्थानांतील सर्वांत श्रेष्ट असलेल्या राजाची राजधानी व राहण्याचें ठिकाण होतें. ‘” दुसऱ्या भागांत सांगितल्याप्रमाणें यावेळीं प्रतिहार सम्राटाचें कुल कनोजेत राज्य करीत होतें. किंबहुना कनोज हिंदुस्थानची सार्वभौम राज- धानी हर्षापासूनच झाली होती. अर्थात्‌ चारशें वर्षांच्या वैभवामुळें, हिंदु संस्कृति, विद्वत्ता व कला यांचेंहि तें केन्द्र बनलें होतें. संपन्न, विद्दान आणि शूर लोक तेथें ओढले गेले होत. तेव्हां हे साहजिकच आहे कीं हिंदुस्थानची भगोलिक माहिती कनोजला मुख्य धरून ब त्याच्या दिशनें अल्बेरूनीनें दिली आहे. ( रामायणांत हिंदुस्थानचा भूगोल कुरुक्षेत्रास मुख्य धरून दिला आहे ), किंबहुना राजशेख-

; गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

राने आपल्या काव्यमीमांसेंत कनोजपासून अन्तर॑ व दिशा सांगाव्या असें स्पष्ट म्हटलें आहे, या म्हणण्यास अनुसरूनच अल्बे- रर्नानॉहे हिंदुस्थानचा भूगोळ सांगितला आहे. गंगायमुनमधील प्रदेश अन्तर्वेदि हिंदुस्थानचा खरोखर मध्य आहे, तेव्हां पूवीचायानीं अन्तर्वेदीला मध्य बिन्दु धरून भूगोल सांगावा असें म्हटलें तें योग्य आहे. अन्तर्वेदीचाहि मध्य बिन्दु कनोज आहे आणि तेथें प्रतिहार साम्राटाचा राजकवि या नात्यानें राजशेखर राहत असे तेव्हां अर्थात्‌ त्याने आणखी कनोज मध्य धरून भूगोल सांगावा असा नियम घातला हेहि ठीक आहे. “ गंगायमुनयोरविनशनप्रयागयोरन्तरमन्त- वेदी । तदपेक्षया विशो विभजतेत्याचारयी: । तत्रापि महोदय- मधिकृत्येति यायावरीयः ‘’ ( महोदय म्हणजे कनोज आणि याया- वरीय म्हणजे राजशेखर हें येथें सांगितळें पाहिजे ).

असो, प्रथम अल्बेरूनी असें सांगतो कीं “जर तुम्हास सिंधला जावयाचें आहे तर तुम्ही सिजिस्तान मधून गेळें पाहिजे, पण हिंदला जावयाचे असेल तर काबूलवरून गेळें पाहिजे ‘! ( आरब लोकांक- रितां अल्ब्रेरूनी सांगतो आहे हें वाचकांच्या लक्षांत येईलच ). “हिंदु- स्थानच्या सरहद्दीवर अनेक हिंदु किंवा त्यासारख्या जाती आहेत त्या अतिदय अशिक्षित असून नेहमीं बंडें करितात ‘” यावरून हं स्पष्ट आहे कीं, या सरहद्दीवर्रल आफ्रिदी वगेरे शूर जाति अद्याप मुसलमान झाल्या नव्हत्या आणि हल्लीप्रमाणें त्या तेव्हांहि सम्राटास त्रास देत. अशा रस्त्याने कनोज पोचून तो म्हणतो ““ कनोज गंगेच्या पश्चिम किनाऱ्यावर आहे. पण हल्लीं हें शहर उध्वस्त आहे ( महमुदानें ते ठटळें ब मोडले होतें. ) हछीची राजधानी गंगेच्या पूर्वेस बारी येथे एक दिवसाच्या मजलीवर ( २४ किंवा ५० मैल ) आहे” हे बारी हहर हल्लीचे कोणते हं अद्याप निश्चित झाले नाहीं. असो, याप्रमाणें कनोज मुख्य धरून प्रथम आग्रेयीकडीळ शहरें सांगताना

हिंदुस्थानची भूगोलिक माहिती. प

जाजमहु वगेरे ठिकाणें सांगून त्यानें प्रयाग येथील गंगायमुना-संगमावर्राल वृक्षाचा उछ्छेख केला आहे. यावरून हा वटवृक्ष अद्याप तेथे असून त्यावरून जिवाला कंटाळलेळे लोक संगमांत जलसमाधि घेत असें दिसतें ( हल्लीं अलाहाबादाच्या किल्ल्यांत ह्या वटवृक्षाचे खोड दाख- विळें जातं ), प्रयागापासून दक्षिणेकडे समुद्र-किनाऱ्यापर्यंत अल्बे- रूनी गावे (मुख्य) सांगतो, आणि शेवटीं दारुर देशाच्या जोर राजाचें राज्य आहे असें वर्णन करतो, अर्थात द्रविड देशाच्या चोल राजांचे हें खरोखरीचें यावेळीं साम्राज्य असून त्यांच्या अमलाखालीं कांजी, (कांची), मळय,आणि कुंक (काकण) असल्याचें त्यानें सांगितलें आहे. तात्पय बहुतेक हल्लीचा मद्रास इलाखा त्यावेळीं चोलांच्या साम्राज्या- खालीं असून त्यांत कांहीं लहान संस्थानें म्हणजे मांडलिक राज्ये होतीं

यानतर बार्राच्या पुर्वेकडील भूगोल सांगण्यास तो वळतो आणि अयोध्या, बनारस, पाटलिपुत्र व मोंगीर ही शहरें उल्लोखितो. मोंगीर म्हणजे मुद्गर्गारे, येथे बंगालच्या पाल राजांची राजधानी यावेळी होता. पुढें चेपा डुगमपुर ( ? ) आणि शेवटीं गंगासागर, जेथे समुद्रास गंगा मिळते, त्यानें सांगितलें आहे.

पुन्हा बारीपासून पूर्वेस ( म्हणजे ईशान्येस थोडेसें ) गेळें असता भूतान आणि तिवेट लागतें, येथीळ लोक काळे असून तुके लोकां- सारखे बसक्या नाकांचे आहेत. नंतर त्याच्या पूर्वेस कामरूप आणि उलट दिशेस नेपाळ व त्यापलीकडे सर्वांत उंच पर्वत भूते- श्वर आहे.

“ आतां कनोजहून नैक्रृत्य दिशेस जातां प्रथम जजडूति लागते. याची राजधानी खजुराहो आहे आणि यांत दोंन मजबूत किल्ले कालंजर व गवालियार आहित. ‘’ चेदेछ राजांच्या अमला- खालील बुदेल्खंण्डचें ( हछीचें ) राज्य येथे बरोबर वर्णिले आहे. ५“: याच्याहि दक्षिणेस डाहाळचे राज्य असून त्याची राजधानी तेऊर

द गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

( त्रिपुर ) आहे आणि गांगेय हृल्लीं राजा आहे ” हेंहि यावेळच्या हैहृयांच्या चेदि राज्याचें बरोबर वर्णन आहे. आणि यावरून हं सिद्ध होतें की यावेळी (स. १०२३०) चेदीचा प्रसिद्ध राजा गांगेय- देव हयात व राज्यावर होता. अल्बेरूनीच्या ग्रंथांत यावेळच्या दोनच हिंदु राजांचे नांव आठें आहे, गांगेय आणि भोज ( धारचा परमार राजा ).

“ पुन्हा कनोजहून नेक्रदरत्य-पश्चिमेस जाता असी, सहन्य, जेन्द्र, राजोरी आणि गुजरातची राजधानी बझांन लागतात, ” ह शहर कोणते हें ठरविणे अशक्य आहे, पण गुजरात म्हणजे हीचे गुज- रात नसून त्याकाळी कोर्रावळेखांवरून हें नांव जयपुरच्या भोंव- तालच्या भागास होतें. हा इलाखा हल्लीच्या मारवाडांत मोडतो. बझान आमच्या मतें भिनमाळ असावें. कुचलो अथवा गुजरातची ल्युएन्संगने हींच राजधानीं सांगेतलठी आहे. कारण अल्बेरूनी असेंहि येथे सांगतो कीं बझान शहर वैराण असून तेथीळ लोक जडीरा नांवाच्या शहरास गेले होते. “ वझानास मुसलमान लोक नरेना म्हणतात. ” याचें कारण असें दिसतें कीं बझान. मिनमाळ येथें सूर्याचे ( नारा- यणाचें) प्रसिद्ध देवाळय होतें ( भाग १ पा.”५१०) व भिनमाल याचेच नांव श्रीमाळ आणि श्रीमाळी ब्राह्मण व वाणी हल्लीं प्रसिद्ध उप- जाति आहेत. अल्बेरूनी असे सांगतो की “कनोजहून मथुरा जितकी दूर तितकेच मथुरेहून बझान दूर आहे. ‘! कदाचित्‌ या शहराने त्यानें सांबरच्या चाहमानाच्या राज्याचा उल्लेख केला आहे. अजमेर अद्याप स्थापन झालं नव्हतें व तेथें चौहानाची राजधानीहि नव्हृती तेव्हां अजमीर अल्बेरूनी सांगत नाही हें ठीकच आहे. |

म्थुरेहन थेट दक्षिणेस उज्जनीस नेतांना वाटेनें दोनचार शहरें अल्बेरूनीनें सांगितली आहेत तीं निश्चित करतां येत नाहींत. भेल- स्वामि अथवा भेलसा हें नांव आपल्या ओळर्खाचें आहे. पण भेल-

हिंदुस्थानची राजकीय भ्रगोलळिक माहिती. ७

स्वामि नांवाचा तेथे देव आहे म्हणून त्या शहरास हें नांव आहे, ही माहिती नवी व महत्त्वाची आहे. भेलस्वामि ह नांव त्यावेळच्या कोरीव लेखांतहि आठें आहे, पण या नावांचें कारण आपल्यास अल्बेरूनींत सांपडते. स्वामी या पदावरून हा देव विण्णु होता असं दिसतें. भेळशाजवळ एक प्रसिद्ध विण्णुमंदिर असून त्याच्या पुढील गरुडस्तंभावर यवन बौद्ध राजाचा इ. स. पू १०० च्या सुमाराचा लेख सांपडला आहे हे विदित असेलच. पण संस्कृत वाडमयांत भेळ्शाचे नांव विदिशा असं येतें हें सांगितलें पाहजे.

“: आतां बझान पासून दक्षिणस मेवाडचें राज्य आहे. त्याची राजधानी जित्रार ( चितारगड ) आहे. तेथून दक्षिणेस माळ्याची राजधानी धार आहे. धारेच्या पूर्वेस ७ फरसाखावर उज्जनी आहे आणि उजनीच्या पूर्वेस दहा फरसाखावर भेलसा आहे. ‘’ माळवा आणि त्यांतील मुख्य शाहरें याचें हें बरोबर वर्णन आहे.

घारच्या दक्षिणेस कांहीं शहरें सांगितली असून त्यांत गोदावरी वर्राळ वंगर आणि नमेंदेवरीळ नेमार याचा उललेख आहे. “’ नेमा- वरच्या दक्षिणेस ‘ मराठ ‘ देश लागतो आणि मग कोंकण लागतें त्याची राजधानी ठाना समसुद्र-किनाऱ्यावर आहे. ” यावरून पर- कीय लोकांच्याहि तोंडीं या वेळी मराठ देशा हें नांव झालें होते. कोकणांत ठाना राजधानींत शिलाहाराचें राज्य यावेळी असलेलें चांगलें प्रसिद्ध होतें.त्याची ख्यालि कारर्मारापर्यंत होती हें आपण पुढें पाहणारच आहो.

बझान पासून नेैकत्येस अनहिलवाड आहे आणि समुद्र किना- ऱ्यावर सोमनाथ. अनहिलवाडच्या दक्षिणेस लाडदेश व त्याची राजधानी भडोच. व समुद्रकिनाऱ्यावर रिहंजूर. ( या प्रान्तास गुज- रात नांव नव्हते, लाट प्रसिद्ध संस्कृत नांव होतें ).

“: बझानच्या पश्चिमेच मुलतान आणि भाटी आणि पाश्चिम- नैक्रत्य अरोर, बाहमनवा, मनसूर आणि पुढें सिन्थुनदीच्या मुखा-

८ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

वर लह्रानी. ‘’ हों शहरे सिंध मध्ये होतीं आणि आरबांच्या ताब्यांत सिंधप्रान्त होता येथोन अल्बेरूनी पुन्हा कनोजला येतो आणि कनोजच्या उत्तर वायव्येस डोंगरांत शीषारह व पिंजोर असून त्यासमोर मैदानांत थानेश्वर आहे. डोंगराच्या पायथ्याशी जलंदरची राजधानी डहमाल. नंतर बल्ठावर, पश्चिमेस लद्दा व किल्ला राजगिरि, पुढें कारमीरची हद्द पश्चिमेस कूती, आनार, मीरत, पानिपत, “ दोहोंच्या दरमियान यमुना वाहते ‘” कावठल आणि सुनाम. नंतर उत्तरेस जातां आदि. तहौर, जाजमीर, ळुहावरची राजधानी मन्दहकुर राबी नदीवर, चन्द्रभागा, बिआस, नंतर कंधरची राजधानी बाहिंड सिंधु नदी- च्या पश्चिम किनाऱ्यावर, परशावर, डुनपुर,काबुलळ आणि शेवटीं गझनी, यापुढें अल्बेरूनीनें कारमीरचें वर्णन दिलें आहे. तो म्हणतो, “ काऱमीरांत घोडे किंवा हत्ती नाहींत. श्रीमंत लोक पालखींतून फिरतात. ज्यू ठोकांशिवाय दुसऱ्या कोणासाहि काऱ्मीरांत येऊं देत नाहींत. जेलम नदीवर बारामुला सांगून ही नदी जेथून गंगा निघते तेथूनच निघते असे त्याने सांगितळें आहे. - तेथे बर्फ कधीं वितळत नाहीं. जेलम कारमीरांत आल्यावर तिच्या दोन्ही कांठावर राजधानी वसली आहे. नंतर नदी एका दलदलीत शिरते. तेथोन बाहेर पडून एका दरींतून मैदानांत येते. या दरीच्या दरवाज्यावर पहारा असतो “: सिध नदी कुलजेक पर्वतापासून निघते, तेथें गिल्गिट वरून पोंचतात. तेथें भट्ट तुक राहतात. त्यांच्या राजांस भट्ट शह्ा अशी संज्ञा आहे. त्यावरून असें दिसतें कीं हे तुक लोक अद्याप हिंदु होते. गिल्गिटमध्ये अद्याप वैदिक संस्कृति बाकी आहे हें डाक्तर सर- ग्रायसन ( हिंदी-माषा-कोविद ) यानें दाखावेळें आहे, किंबहुना वैदिक भाषाहि येथें अवशिष्ट आहे. कारमीरच्या दक्षिणेस लाहूर आणि राजगिरि आहेत. “सर्वोत अत्यंत मजबूत असे हेच दोन किले

हिंडुस्थानची राजकीय भूगोलीक माहिती. ९

मी पाहिल्यांत आहेत. ही हिंदुस्थानची उत्तर सामा; पश्चिमेस अफगाण जाती राहतात.

हिंदुस्थानची दक्षिण सीमा समुद्र आहे. लहान मोटी सिन्धूची मुखे सोडली म्हणजे समुद्रकांठानें प्रथम कच्छ लागतें व सोमनाथ. ह्या दोन्ही ठिकाणीं चांचे फार आहेत.समुद्र कांठची शहरं एणेंप्रमाणे, तवछेश्वर, लोहरानी, कच्छ, बरोर, सोमनाथ, कंबाया, असाविल, बह- रिज, सिन्दान, सोपारा, ठाना. नंतर लारां देश मुख्य शहर जिसूर नंतर वछभ, दरवाड, शेवटीं सरेदिब (सिलोन ). अल्बेरूनीने शेवटीं रामेश्वरचं मर्णन सेतूसह पश्चिम व पूर्व समुद्रांचे संगमावर असल्याचें केलें आहे. व त्यानें दीव बेटांचेहि वर्णन केलें आहे. ““हीं बेटें बाहेर येतात व पुप्ह्या बुडतात ” (हा चमत्कार पुष्कळांना नाकबूल आहे.)

अल्बेरूनी म्हणतो “ मुलतान येथें पाऊस मुळींच पडत नाहीं. पण डोंगरांजवळ पाऊस आषाढापासून चार महिने पडतो. आणि खुद्द हिमाल्यांत श्रावणापासून अडीच महिन पाऊस असतो. हिमा- लयापलीकडे पाऊस मुळींच पडत नाहीं. कार्मीरांत माघ माहिन्यांत बर्फ पडतें व चैत्रांतहि कांहीं बफाची वष्ठि होते. अल्बेरूनीनं हिंदु महिन्यांचीं नांवे सांगितलीं आहेत, कारण क्रतंचा बदल त्यांत होत नाहीं. मसलमानी महिने सर्व क्रतंत फिरतात म्हणन तो मसल्मानी महिने वापरीत नाहीं हें साहजिक आहे. शिवाय हिंदुज्योतिषाची ल्यास पूण माहती होती

दुदैवाने त्यानं कोणल्याहि राज्यांचीं नांवे किंवा तेथील राजाची नांवें दिलीं नाहींत. त्याचप्रमाणें ल्यांवळीं चाललेल्या राजकीय घडा- मोडीबद्दलहि तो उल्लेख करीत नाहीं. त्यांजविषयीं त्यास माहिती असलीच पाहिजे. महमुदाच्या कोणत्याहि स्वारीचा तो उल्लेख करीत नाहीं. कनोज वैराण झालें आहे एवढेंच तो म्हणतो पण महमुदाच्या लुटीमुळें तसें झालें हें सांगत नाहीं. तसेंच सोमनाथ

१०८ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

सांगतांना महमुदाच्या नुकल्याच झालेल्या विलक्षण स्वारीचा, देऊळ उध्द्वस्त केल्याचा किंवा मूर्ति फोडल्याचा तो बिलकुल उल्लेख करीत नाहीं. प्रत्यक्ष समार घडलेल्या अशा महत्त्वाच्या वृत्तांचा उछेख न करणें अशक्य आहे असें कोणासहि वाटतें. तथापि कोणतेच राज- कौय वृत्त तो उल्लेखीत नाहीं हें निश्चित दिसतं. हें त्याचें मोन जाणून बुजून असावें. यामुळें या मोनामुळें अशा वृत्तांच्या सत्य- तेविषयी प्रतिकूल अगर अनुकूल कोणतेंच अनुमान निघू शकत नाहीं.

तथापि त्याच्या वरील भूगोठिक वर्णनावरून हिंदुस्थानची त्या- वेळची राजकीय स्थिति आपल्यासमोर चांगली उभी राहते यांत हेका नाहीं. प्रथम प्रतिहाराचें बलिष्ठ साम्राज्य त्यावेळीं अस्तित्वांत होते, आणि त्याच्या पूर्वेस बंगालच्या पालांचें मोंगीरचें राज्य होतें. भूतान, नेपाळ, वामरूप आणि तिरहूत याही राज्यांचा उल्लेख निघतो. दक्षिणेकडे केवळ चोलांचे नांव त्यानें सांगितलें आहे. यावेळीं मद्रास इलाख्याभर चोलांचे साम्राज्य निश्चित होते. कालंजरचें चन्दे- छांचे राज्य आणि त्रिपुरच्या चेर्दारचें राज्याहि दिसून येतें. त्याच- प्रमाणें मेवाड व माळवा यांच्या चितोड व धार राजधान्या उल्लेखित आहेत. नाहरवाला ( पाटण ) लाट, व कोंकण या तीन राज्यांचाहि चांगला निर्देश आहे. कछ व सिंधहि उछठेखित आहेत. बझान या शहराने आमच्या मतें सांबर अथवा मारवाडच्या चौहान राज्याचा निर्देश होतो. कनोजच्या उत्तरेस ( वायव्येस ) पानेपत, मीरत, थानेश्वर आणि कपित्थल यांचा उल्लेख योग्य रीतीनें आला आहे. येथे दिल्लींचा उलेख नाहीं हे योग्यच आहे, दिल्ली त्यावेळीं क्षुद्र जागा होती. कदाचित हें शहर अस्तित्वांतहि नव्हतें आणि तोमर राजाहे त्यावेळेस महत्त्वाचें नव्हते, लाहोर त्यावेळीं एका राज्याची किंवा महत्त्वाच्या प्रान्ताची राजधानी होतीं. जलन्धर आणि राजोरी हरी निराळीं राज्ये असावीं. यावेळीं काऱमीर बलाढ्य राज्य होतें आणि

हिंदुस्थानची राजकीय भूगोलिक माहिती. ११

कारमीरचें विस्तृत वर्णन येथें आहे. यानंतर कन्दाराची राजधानी वहिंड सिन्धूच्या पश्चिम किनाऱ्यावर सांगून शेवटीं काबूल व गझनी सांगितली आहे. यावेळीं हिंदुस्थानचे जे राजकीय विभाग होते त्यांचें वर यथायोग्य वर्णन आहे. महाराष्ट्र व कनीट राज्यांचा उल्लेख यांत आला नाहीं हें आपल्या लक्षांत येतें; पण आमच्या मतें त्यांचा निर्देश “ मराठ देश नर्मदेच्या दक्षिणेस ‘ या शब्दांत तसेंच वछह व दरवाड म्हणजे चाट्क्यांचें धारवाड या राब्दांत येतो.

टिप्पणी राजशेखरकृत हिंदुस्थानचे भूगोलिक वर्णन.

कनोजचा महीपाल ( प्रतिहार सम्नाटू ) याचा गुरू आणि राजकवि राजशेखर यानें ( ९१०-९४० ) आपल्या काव्यमिमांसा ग्रंथांत हिंदु- स्थानचा विस्तृत भूगोळ सांगितला आहे. बहुधा हा ग्रंथ किंवा यांत उल्लेखिलेला त्याचाच ‘ भुवनकोरा ? हा ग्रंथ शांभर वषानंतर (१०३० ) अल्बेरूनीनें आपला ग्रंथ लिहिला तेव्हां त्यापुढे असावा असें वाटतं. अलंकारशास्त्रावरील ग्रंथांत हिंदुस्थानचा भूगोळ कशाला आला याबद्दल कदाचित कोणास आश्चर्य वाटेल, परंतु कर्वानीं भूगोलिक चुक्या करू नये, कारण श्रोत्यांच्या किंवा वाचकांच्या मनाला धक्का पोचतो हं सांगून त्यांने हे भूगोलिक वणन केलें आहे. ( उ. काशी वणन करतांना गोदेच्या पाण्याचे वणन ऐकणारास कसेंसंच वाटेल ), कारची हिंदुस्था- नच्या पूवबभागांत आहे किंवा हिंदुस्थानच्या निरनिराळ्या भागाच्या लो- कांचा वर्ण भलताच दाखावैणें हेहि चुर्कांचें आहे असे त्यानें स्पष्ट म्हटलें आहे. ( भूगोलाच्या चुक्या। कर्वानें करूं नये, इतिहासाच्या केल्या तरी चालतील), कालिदासाने रघुवंश६सरीमध्यें रामाचा पूर्वज अज यास खयंवरांत इंदुमतीने वरिलें त्यावेळीं तिच्या दासीच्या तोंडी कृष्णाचा उल्लेख घातला आहे ही ऐतिहासिक चुकी आहे. पण सामान्य लोकांस इतके ज्ञान नसतें. कार्शीजवळ गोदा सांगितली तर ती त्यांस तात्काळ चमत्काररक वाटेल ). असो एवढें निश्चित आहे कीं काव्यामांसेतील हा

१२ गझर्नीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

भूगोलिक अध्याय ( सवंद्ध असो वा नसो ) फार महत्त्वाचा आहे. ज्या- प्रमाणें आमच्या पहिल्या काल विभागाच्या ( ६००–८०० इ. स. ) इतिहासास वराहमिहिराचें भूगोल-बर्णन महत्त्वाचें आणि दुसऱ्या काल- विभागाच्या इतिहासास (८००–१००० इ. स. ) स्कंधषुराणांतील हिंदुस्थान-वर्णन महत्त्वाचे, त्याचप्रमाणें या तिसऱ्या कालविभागांस (१०००–१२०० ) हं राजशेखरकृत भूगोलवर्णन फारच उपयोगाचे आहे, मात्र एवढें लक्षांत ठेवलें पाहिजे कीं आमचे हे स्वदेशी ग्रंथकार अल्न्रेरूनीइतके विश्वसनीय नाहींत. कारण पूर्ण चोकस बुद्धीने ते लिहीत नाहींत. प्राचीन परंपरागत गोष्टी चालत आल्या तशा हलकी असोत किंवा नसोत, ते धुसडुन दिल्या शिवाय रहात नाहींत. त्याप्रमाणें राजदोखरनें पुष्कळ जुन्या देशांची नांवें आपल्या यादींत दिलीं आहेत. एवढी प्रस्ता- वना करून काव्यमीमांसा अध्याय १७ यांत राजदेखरनें दिलेली हिंदु- स्थानची भूगोलिक माहिती पुढें देतों.

हिमालयापासून दाक्षिण समुद्रापयंत भरतखंडास जो जिंकितों त्यास सम्राठू म्हणतात. आणि कुमारीपुरीपासून बेंदूसरापर्यंत सर्व देश जो जिंकेतो त्यास चक्रवती म्हणतात,

हिंदुस्थानांत मलयादि सात पवत ( कुलपवत ) आहेत. पूर्व पश्चिम समुद्रांमधील व हिमालय-विंध्य पर्वतामधील प्रदेशास आयावर्त म्हणतात- (या लक्षणांत आर्यावर्ताची मर्यादा पूर्वेस वाढवून त्यांत बंगाल सामील केला आहे ) या देशांतील लोकांपासून आचार शिकावा.

यापैकीं बनारसच्या पूर्वेकडील भागास पूर्वदेश म्हणतात. तेथीळ लोक म्हणजे देश अंग, कालेंग, कोसल, उत्सळ मगध मुद्रर विदेह नेपाल घुडू प्राराज्योतिष ताम्रलिस्ते मलळद मत्त वर्तक सुह्य ब्रह्मोचर इत्यादि आहेत, मोठे नद शोण आणि लोहितल्य आणि नद्या गया करतोया कशिपा इत्यादि आहेत, तेथील मुख्य वस्तु लवली ग्रंथपार्गँका अगरु द्वाक्ष, कस्तूरी वगैरे आहेत.

माहिष्मतीच्या दक्षिणेस दक्षिणापथ आहे. तेथील लोक महाराष्ट्र माहिषक अश्‍मक, विदभे, कुंतल, क्रथकेशिक, शूर्पार, कांची, केरल, काबेर, मुरल. वनवासिका, सिंहल, चोड, पाण्डव, पलव, गग नासिक्य

हिंदुस्थानची राज़कीय भूगोलीक माहिती. १३

कुंकण, कोल्गिरि, वलछूर, वगैरे आहेत तेथील नद्या नमदा, तापी,

पयोष्णी, गोदावरी, कावेरी, भीमरथी, वेणा, वजुरा, तुंगभद्रा, ताम्न- पणी, उत्पळवती, रावण, गगा वगैरे होत उत्पन्न होणारे विशेष पदार्थ म्हणजे मल्यावरील चन्दन आणि मोर्ती.

देवसभा नदीच्या पाश्चिमेस पाश्चिमदेश, तेथील लोक म्हणजे देवसभा सुराष्ट्र, दासेरक, त्रवण, भुगुकच्छ, कच्छ, आनार्त, अबुंद, ब्रह्मवथ, यवन वगैरे होत नद्या सरस्वती प्रभावती, मही, हीडरा वगेरे आहेत, तेथील विशेष उत्पन्न होणारे पदार्थ करीर, पाळ, गुगुल, खजूर व क्रमे” लक ( उट ) होत.

पृथूदकाच्या उत्तरेस उत्तरापथ-तेथील लोक शक, केकय, बोकण, हूण, बपायुज, काम्बोज, वाल्हिक, बलव ल्िम्पाक; कुलूत; कीर; तंगंण; तुषार; तुरुष्क, हारहूण, हूहूण, साहुड, हंसमार्ग, रामठ; करकण्ठ इत्यादि राह- तात. नद्या गंगा, सिन्धु, सरस्वती, शतद्र, चन्द्रभागा, यमुना, ऐरावती, बितस्ता, विश्यापा, कुहा देविका इत्यादि. उत्पन्न होणाऱ्या विशेष वस्तु सरळ देवदारु, रुद्राक्ष, कुंकुम, चमर, अजिन, सोवीर, खोतोजन सेंधव आणि घोडे.

“ या चार देशांच्यामर्धाल प्रवेश मध्यदेश होय, ” दुःखाची गोष्ट ही कीं मध्यदेशाबद्दल त्यानें वरप्रमाणें सविस्तर वर्णन न करतां एवढेंच म्हटलें आहे का, येथीळ लोक, नद्या व उत्पत्तचे पदाथे सवांस ठाऊ- कच आहेत. यामुळें पुढीच काळाचे लोक या महत्त्वाच्या मार्हातीस मुकले.

“ हंगा यमुना मधील प्रदेश बिनदानाच्या पूर्वेस आणि प्रयागाच्या पाश्चिभेस अन्तर्वेदी होय, या देशाला उद्देद्दून दिशा सांगाव्या असे प्राचीन ग्रंथकार सांगतात, मी ( यायावर गोत्री ) असें आणखी श्षांगतो कीं यांतहि महोदय ( कनोज पासून दिशा व अन्तर सांगावी.

निरनिराळ्या देशांतील लोकांचे वण येणे प्रमाणें, पूर्वक्डाल लोकांशा सांवळा, दक्षिणेकडी लोकांचा काळा, पश्चिमेकडील लोकांचा पाण्डु आणि उत्तरेकडील लोकांचा श्वेत. कर्वाच्या वर्णनांत सांवळा आणि काळा यांत फारसे अन्तर नाहीं. तसेच पांण्डु व श्वेत यांत नाहीं, विशषष गोष्ट हीं कीं पू्वेकर्डाल देशांतील रजपूतादि स्ियांचा वर्ण गोरच दाख-

१४ गझर्नाच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

बावा पाण्डु [कंवा श्वेत ). त्याप्रमाणे दक्षिणिकडील लोकांतहि दाखवावा.

वरील वरणांसंबंधींची विधानें महत्त्वाची आहेत, यावरून असे दिसतं कीं पूर्वेकडील व विशेषतः दक्षिणेकडील लोकांत जास्त भरणा द्रविडी- वंशाच्या लोकांचा असतो. आणि पाश्चिमेकडीकडे व विशेषतः उतरेकडे आर्य वर्णांचे लॉक जास्त आहेत. दक्षिण व पूर्व इकडेहि वरिष्ट जातीचे ळोक रजपूत-ब्राम्हण वगेरे पाण्डु किंवा गोर वणांचे असत हें विधान आजामितांस या चारी प्रान्ताच्या लोकांस लाणू पडतें,

उत्तरेकडील लोकांत काश्‍मीर व काबूल मुख्य आर्यदेश यांचा उल्लेख नाहीं याचें आश्चर्य वाटते. आणि जे लोक सांगितले आहेत ते बहूतेक तुराणी जातीचे किंबा तुराणी-आर्य मिश्र जाति आहेत, यवनांचा उल्लेख पश्चिमेकडे आहे, अर्थात ते सिंधचे आरब मुसलमान होत. दहाव्या शत- काच्या प्रारंभीं काबुल अद्याप यवनानीं किंवा तुर्कानीं जिंकले नव्हते. ज्या वेळीं राजशेखरानें हा ग्रंथ लिहिला त्या वेळीं काबूलनें अद्याप पंजाब जिंकले नव्हतें, परंतु काइ₹मीरचा उल्लेख येणें जरूर होतें. त्याचप्रमाणें त्रिगतजालंदराचा. पंजाबच्या नद्या सर्व सांगितल्या आहेत; ( काबुल नदी ) ही सांगितली आहे; व उत्पन्नांत मीठ व केशर पंजाब व कारमी- रच्या वस्तु यांचा उल्लेख आहे.

प्रकरण २ रे. बुखाऱ्याचें सामानी बादशहा.

• “णाय

गझर्नांच्या तुर्की राज्याची संस्कााते आणि शाक्ति नीट टक्षांत येण्यासाठी ज्या सामानी बादशाहीखालीं गझनीचे राज्य उत्पन्न होऊन वृद्धि पावलें त्या बादशाहीची माहिती वाचकांस होणें अवश्य आहे, रा. ए. सो. च्या जनेळ बंगाल जिल्द १५ भाग १ मध्यें एका लेखकाने उतबीय इतर इतिहासकार यांतून माहिती एकत्र करून सामानी बादशाहा संबंधें एक लेख लिहिला आहे, त्यांतन पुढील त्रोटक हकीकत आम्ही देतो. हं साम्राज्य एका पारशी जर- तुष्ट धर्मी पण पुढे मुसलमान झालेल्या एका सरदारानें स्थापिले. त्यांचे नांव असद. त्याचा पुत्र अहमद हा ज्यास्त पराक्रमी होऊन त्यानें समरकंद, वुखारा, आणि या प्रान्तावर सत्ता बसविली. त्याचा पुत्र नसर. त्याचा पुत्न इस्माइल हा सामानी वंशाचा पहिला प्रख्यात बादशाह इ स. ९०३ मध्यें गार्दावर आला. यानें शास्र आणि वाड्ययमम ( पर्शियन व आरबी ) यांचा पुरस्कार केला आणि बोखारा शहर प्रख्यातीस आणिलें. या बादशहांस अमीर म्हणत. ही संज्ञा पुढें छोटे जागीरदाराहि घेऊं लागले. सबुक्तगीनानेंहि हीच पदवी धारण केला व तेथून हिंदुस्थानांत हम्मीर या स्वरूपाने आली. इतिहासकारानीं इस्माइलापासून प्रत्येक अमीरास एक विशिष्ट विशेषण लाविळें आहे. या पहिल्या बादराहास अमीर ‘ माजी ‘ असं म्हणतात. याचा पुत्र अहमद, अमीर शहीद ( धर्म यद्धांत मेल्यानें ) या नांवानें प्रसिद्द आहे. याचा पुत्र नस ( दुसरा ) अमीर

१६ गझर्नाीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

सईद किंवा गंभीर हें नांव पावला. या राजाच्या अमदानींत एक तांब्या पितळ्याचे काम करणारा (कासार) याकूब-इ-ठेस या नांवा- चा मोठा धाडसी उपद्व्यापी वीर उनाड लोकांची टोळी जमवून हिंदुस्थानावर चाळून आला. त्यानें प्रथम हिरात घेतलें ( ३०१ हि, ९१२इ. स,).या वेळचें हिंदुस्थान म्हटलें म्हणजे बहुतेक सर्व अफगा- णिस्तान व्यापून होतें हें लक्षांत ठेविलें पाहिजे.या सिन्धु-पश्चिम भागांचे काबुलिस्तान व झाबुलिस्तान असे दोन प्रान्त होते. ह्मणजे काबुल व झाबुल यांपैकी उत्तरेकर्डील काबुल प्रान्तांत लॉल्लिय यांनें स्थापित केलेला ब्राह्मण शाही वंश राज्य करीत होता. ( ठलछिय ऊफ कछर भांग १ पृ. पाहा ) दक्षिणेकडील झाबुल प्रान्तांत भाटी जातीच (बहुधा) क्षत्रिय राजे राज्य करीत होते.याकुब इ ठेसने झाबुल घेतले इतकेच नव्हे तर काबुलहि घेतले आणि त्या दिवसापासून काबुलचा किल्ला मुसलमानांच्या ताब्यांत राहिला, हिंदूनी परत घेतला नाहीं. कावु- लच्या शाही हिंदु राजांनीं शहर परत घेतलें आणि त्यांनीं आपली राजधानी सिन्धु नदीच्या पश्चिम किनाऱ्यावर्रीळ वाहिंड ( उद॒भांड) येथे केळी. या राजधानी विषयी आम्ही पुढें अधिक सांगणार आहां याकूब इचेस यानें गझनी ( एक लहान खेडें ) जवळ किल्ला बांधून गझनी शहराचा पाया घातला. भांवताळचा सर्वे झाबुलिस्तान प्रान्त जिंकून रजपूतांस पूर्वस हाकून देळें. हे भाटी रजपूत सिंधु ओलां- डून पंजाबांत येऊन राहिले. हा हछीच्या अफगाणिस्थानाचा भाग त्या वेळच्या इतिहासांत रहभतांचा देश म्हणून प्रसिद्ध आहे.पर्शियन लिपींत रजपृतबद्दळ रहृभूत वाचले गेळे असल्यानं ही चुकी स्पष्ट- पणें झालेली दिसते ( रव्हटींचा अफगाणिस्थान पहा ). परंभु याकुब इळेस यास सामानी राज्यास हाकून देता आले नाहीं किंवा गझनी येथें राजा स्थापिता आळे नाहीं. तो धमकेतूमप्रमाणें कांहीं दिवस तपली आणि मग अठऱय झाला

बुखाऱ्याचे सामानी बादशाहा. १७

नसर दुसरा याचा पुत्र नुह्ह यास अमीर हमीद संज्ञा आहे. या शद्वाचा अथ स्तुत्य असा आहे ( ३३४ हिस९४३ इ.). याच्या वेळीं प्रथम तुकी गुलाम नोकरींत राहून वर्चस्व स्थापूं लागले. प्रथम सामानी राजांनीं यांस आपले रक्षक ( (81-१5 ) म्हणून ठेविळे. जक्झर्तीस नदी सरहद्द असून पलीकडील तर्क लोक सैन्यांताहि भरती होऊ लागले. तुर्की मुलें गुलाम म्हणूनहि विकत घेतले जात आणि उर आणि धाडसी वीर तरुण तुर्की गुलाम फौजेत अधिकाराच्या जागेवरहि नेमळे जाऊं लागले. प्राच्य देशांच्या इतिहासांत परकी लोक रक्षक म्हणून किंवा सैन्यांत भरती होऊं लागले म्हणजे रक्षि- ताचा किंवा नेमणाऱ्यांचा नाश अखेर होतो असं दिसते. या- प्रमाणें बुखारा येथील पर्शियन ( सामानी ) राज्याचा तुकांनीं नाश केला व गझनी येथें आपले राज्य स्थापिले; या गझनीच्या राज्याचा नाश (दिछी येथील ) अफगाणांनीं केला; दिल्ली येथे अफगाणांचा अशाच रीतीनें मोंगलांनीं रक्षक होऊन नाश केला,मोंगलांचा मराठ्यांनी आणि मराठ्यांचा इंग्रजांनीं पुणें येथें केला. तात्पर्य जें राष्ट्र किंवा राजकुलळ परकायांस सैन्यांत भरती करून ल्यावर आपली भिस्त ठेवतें तें ल्यास गेळेंच पाहिजे, मग तें सैन्य थोडें का असेना £ नूहूच्या अमदानींत घडलेलीं एक मनोरंजक गोष्ट येथ सांगण्या- सारखी आहे; त्यावरून एखादा न्यायी पण कडक मंत्री असं- तुष्ट सरदारांच्या रोषास कसा बळी पडतो हें वाचकांस दिसेल. राजवाड्याचा समोर दोन सुरूच वृक्ष होते त्यांस जोराने वाकवून एका आप्रिय झालेल्या नूहूच्या मंत्र्याच्या दोन्ही पायांस बांधले आणि मग ते सोडून दिले, तेव्हां साहजिकच ते सरळ उभे होऊन ल्या मंत्र्याचे हारीर वर उचलळें जाऊन फाडलें गेळे, इतिहासकार म्हणतो २

१८ गझर्नाच्या महझुदाच्या स्वाऱ्या.

कीं “ न्यायीपणाचा अतिरेक अथेन्सप्रमाणें बुखारा येथेंहि प्राण- घातक झाला. ” र

नूहूच्या पश्चात्‌ त्याचा पुत्र अबदुल मलिक बादशाह झाला. यास अमीर रशीद ( धर्मस्थिर ) असें नांव मिळाळें आहे व त्याच्या नंतर मनसूर गादीवर आला (३४९ हि० ९५९ इ. ). यास अमीर सर्दीद ( धीर ) म्हणतात. याच्या वेळीं बलिष्ठ तुकी सरदार स्वतंत्र लहान राज्यें स्थापूं लागळे. अबदुल मालिक याचा हाजिब ( द्वार- रक्षक ) अटप्‌तगीन तुर्क होता ल्याने याप्रमाणें गझनींचे लहान स्वतंत्र संस्थान स्थापिळें. याचा गुलाम सबुक्‌तगीन हाह्वि कांहीं दिवस सामानी बादशहांचा प्रतिहार होता

मनसूरच्या मागून नूहू दुसरा राज्यावर आला याने ९८६ इ पासून १००१ इ, पर्यंत राज्य केलें. यापूर्वीच अल्पतगीन मरण पावून ल्याच्या नादान मुलास बाजूस सारून तुर्की अमलदारांनीं ह्याचा जावई सबुक्‌तगीन यास गझनीच्या राज्यावर बसाविळे होतें. सबुक- तगीन मोठा शूर असून अत्यंत न्यायी होता. ही योजना नूहुनेंहि मान्य केली. पुढें जेव्हां काशगार येथील तु्कांचा राजा इठेकखान यानें बुखाऱ्यावर स्वारी केली तेव्हां नूहने सबुकतगीनची मदत मागितली. आणि आपल्या धन्याच्या मदतीस सबुकतगीन मोठी फौज आणि इिंदुस्थानच्या राजापासून मिळाविळेळे तीनशे हत्ती ( याची हकीकत पुढें येईल ) घेऊन स्वतः गेला. या युद्धांत सबुक- तगीनचा पुत्र मइमृद ह्वा लह्वान होता तरी हाजर होता व ल्याने लढाईच्या कसबांत आपला पहिला धडा घेतला, या लढाईंत इठेक- खानाचा पराभव झाला. आणि बादशाह नूहूने संतुष्ट होऊन सबुक्‌तर्गांनास नसौरुद्दाला ( दोळतींचा आधार ) ही पदवी दिली आणि महमुदास सैफउद्दोळा ( दौलतीचा खडग ) ही पदवी दिली.

काऱगारच्या तुर्कांचा याप्रमाणें पराभव झाला तरी सामानी बाद-

बुखाऱ्याचे सामानी बादराहा. १९

शाहांचें दिवस मोंजके बाकी होते; व राज्यांत नोकर झालेले तुक आणि राज्यावर बाहेरून स्वाऱ्या करणारे तुर्क यांनीं ब्यांचे राज्य लौकरच ल्यास नेळें. या नाशाच्या पायऱ्या मनोबेधक आहित. नूह मरण पावून त्याचा पुत्र मनसूर गादीवर आला परंतु लौकरच त्याच्या अधिकाऱ्यांनी त्यांचे डोळे काढले आणि गादीवर एक मूळ अबदुल मलिक बसविलें. ही संधि साधून इलेकखानानें वुखाऱ्यावर पुन्हा स्वारी केली आणि शहर काबिज करून बादशाहाच्या प्रत्यक वारसास पकडून केदेंत टाकळे. पण मुंतसिर नांवाचा एक वारस राजपुत्र स्रीच्या वेशानं कैदेंतून पळाला. त्यानें राज्य परत मिळवि- ण्यासाठी शूरत्यानें अनेक प्रयत्न केळे. परंतु दारा शिकोह प्रमाणेच तो दुर्देवी असल्यानें ह्याला जागजागी अधिकार्‍्यांनीं, किंबहुना महमुदाच्याहि अधिकाऱ्यांनी विरोध केल्यामुळें एका शहरांतून दुस- ऱ्यास या प्रमाणें सारखें पळावें लागलें. शेवटीं जंगलांत एक अरबांचा तांडा पडला होता त्यांत आश्रय घेण्यास तो गेला. रात्रीं तांड्याच्या मुख्यानें त्याजवर हछा करून त्यास ठार केलें. आपल्या पूर्वीच्या मालकाबद्दळ महमुदास बराच आदर असल्यानें ब्यानें या गुन्हेगारास पकडून ल्यास हालहाळ करून मारिले. याप्रमाणे सामानी वंशाचा आणि राज्याचा अन्त झाला.

सामानी राज्याची संस्कृति व राज्यव्यवस्था साहाजिकच गझनीच्या राज्यांत वारसदारीनें आली. सामानी साम्राज्य फार मोठें असून त्यांत खोरासान आणि मवारुनहर हे मुख्य प्रान्त असून शिवाय सीस्तान, कर्मान्‌ , जुर्जान, रे, तबरिस्तान वगेरे आणखी मुळूख सामील होते. सामानी राजांच्या राज्यकाळ इस्माईलपासून इंभर वषें असन वर दोन वर्षे आणि १६ दिवस असा नक्की, तारीख- इ–यमीनी ( यमीन म्हणजे महमूद याचा इतिहास ) या प्रंथांत उतबीनें दिला आहे. ( उतबीनें प्रत्येक राजाचें नांव व पदवी

२० गझनाच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

व दिवसांसह राज्यकाळ आपल्या ग्रंथांत दिला आहे ), म्हणजे इ. स. ९०३ पासून सुरू होऊन १००७५मध्यें हे साम्राज्य ल्यास गेलें. या साम्राज्याचे पुष्कळ भाग महमुदाने जिंकून आपल्या राज्यास जोडले हें साहजिकच होते. मख्यतः खोरा- सान आणि ख्वारिझम हे सुपीक भाग या अर्वाचीन पार्शी- यन साम्राज्याच्या संस्कृतीचे केन्द्र होते, ते महमुदानें प्रथम जिंकून आपल्या सत्तेखाढी आणिळें. पार्रियन भाषा या प्रान्तांतीळ विद्वानांनीं या वेळीं फार उर्जेत स्थितीस पोंचविली. अर्थात्‌ हिंदु- स्थानच्या मध्ययुगीन काळांत अन्तर्वेद आणि कार्मीर व त्याहून अर्वाचीन काळांत महाराष्ट्र ज्याप्रमाणें पंडितांचे प्रान्त होते त्याप्र-

माणे सामानी काळांत खोरासान व ख्वारिझ्षम हे प्रांत विद्वानांचे .

वसतिस्थान होतें. अथात्‌ विद्वान लोक या प्रांतांतून गझनीच्या दर- बारांत व पुढें दिछीच्या दरबारांत येत राहून मान व अधिकार पावत. यामुळेंच सरकारी कामाची सामान्यभाषा गझनी व दिल्ली या दोन्ही ठिकाणीं पर्शियन होती आणि आरबी भाषा धार्मिक कामाची व पर- राष्ट्रीय किंवा विशेष महत्त्वाच्या राजकीय लेखांची भाषा होती. राज- व्यवस्थेची पद्धत आणि अधिकाऱ्यांची नांवें बोखाऱ्यांतूनच घेतलीं गेली यांत नवळ नाहीं. या स्थितचिं आणि भरतखण्डांत मध्य- युगीन कालांत असलेल्या स्थितींचें बहुतेक साम्य आहे. मध्ययुगीन हिंदुराज्यांत संस्कृत (आरबाप्रमाणें) राजकीय महत्त्वाच्या लेखांची भाषा होती. दरबारांत विद्वान लोक प्राकृत भाषा ( पर्शियन प्रमाणे) बोलत

आणि सामान्य लोक यावेळी अस्तित्वांत आलेल्या संस्कृत-प्राकुृत-मिश्रित हल्लींच्या लोकभाषा हिंदी,मराठी वगेरे बाळत. गझनीमध्ये तीन भाषा या वेळीं चाळत. धमोकारितां आरबी, वरिष्ट लोकांच्या दरबारी व्यवहारांत | पार्हदीयन आणि फौज व गुलाम यामध्यें तुकी भाषा चाले. बैहकीच्या ।

बुखाऱ्याचे सामानी बादशहा. २२

ग्रंथावरून असें दिसतें कीं महमूद सुद्धां नोकरांशीं जेव्हां कांहीं खासगी बोलावयाचे असे तेव्हां तुर्की भाषेंत बोले.

गझनी राज्याची स्थापना.

जं गझर्नाचें राज्य पुढें महमुदाचे वेळीं इतके बलिष्ट झाले कीं, पश्चिमेकडे खरासान, ख्वारिझम वगेरे प्रांत व पूर्वेकडे सबंध पंजाब प्रान्त त्याच्या सत्तेखालीं आले, तें प्रारंभीं अल्पतगीन यानें स्थापिले हं वर आलें आहे. बुखाऱ्याचा सामानी बादरहा मनसूर याचा तो सर- दार होता. महमुदाचा इतिहास शिवाजीच्या इतिह्वासाशीं इतका जुळता आहे कीं त्यांचे बाप ब आजे यांचेहि इतिहास सारखे आहेत. भोसल्याच्या राज्याचे केंद्र महाराष्ट्रांतील जागा जशी प्रथम माळोजीला मिळाली, त्याप्रमाणें गझनीच्या साम्राज्याचे केंद्र गझनीची जागीर प्रथम अल्पतगीनानें संपादन केली. तो प्रथम मनसूरचा बाप अबदुळ मलिक याचा हाजिब ( द्वाररक्षक ) होता. तो नंतर खुरासानचा सुभेदार झाला, अबदुल मलिक वारल्यावर गादीवर मनसूर बसते वेळीं त्यास त्यानें विरोध केला, त्यामुळें त्यास सामानी साम्राज्य सोडावें लागलें. हिंदुस्थानाच्या प्रान्तांत शिरून त्यानें प्रथम गझनी येथें लहान राज्य स्थापिळे. त्याचा गुलाम सबुकतगीन प्रथम त्याप्र- माणें सामानी बादशहाचा द्वाररक्षक होता; व त्यास त्यानें आपली मुलगी दिली होती.जरी गझनीची जागीर त्यानें स्वतः कमाविळेली होती तरी तो भापल्यास सामानी बादरशाहांचा मांडलिक समजत असे, शाह्वाजीनें त्याचप्रमाणें पुणें व सुपे ही जागीर स्वपराक्रमानें निजाम- शाहींतून मिळविली होती तरी तो आपल्यास व आपल्या जागीरीस विजापुरकराच्या सत्तेखालील मानीत असे. सबुकतगीनाजवळ चांगली तयार फौज असल्यामुळें त्याचा मान व अधिकार सामानी दरबारांत मोठा असे; त्याचप्रमाणें शह्याजीजवळाहि निवडक ब कसलेली फौज

२२ गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

असल्यानें विजापुर दरबारचा तो एक महत्त्वाचा महाली होता. आणि सबुक्‌तगीन सामानी दरबारच्या शात्रशीं लढण्यांत नेहमीं गुंतला असे, ज्याप्रमाणें शाहाजी विजापुरकराच्या शत्रशीं नेहमीं लढण्यास जाई. यामुळें राहाजीप्रमाणें सबुकृतर्गानार्साहे बऱ्याच आणखी विस्तृत जागिरी मिळाल्या. बहूतेक अंशीं ते दोघोहि स्वतंत्र सत्ता- धारी होते तरी दिसण्यांत ते आपल्या वरिष्ट बुखारा किंवा विजापुर येथीळ सत्तेचे मांडलिक असत. दोघांनींहि स्वतंत्र राज्याचा पाया घाळून त्याची जरूरी सामुग्री (फौज व मुंळूख ) संपादन केली होती; परंतु त्या दोघांनीं आपल्या आयुष्यांत स्वातंत्र्य पुकारण्याची महत्त्वा- कांक्षा धरली नाहीं. हे कार्य दोघांनींहि आपल्या पुत्रांवर टाकून स्वातंत्र्यस्थापनेचें श्रेय पुत्रांस दिलें.

सबुकतगीनाची नेहमींची पदवी अमीर असून इलेकखान तु्कांचा पराभव करण्याबद्दल बादशहा नूहूनें त्यास नासिरुद्दीन हा खिताब दिला होता. महमुदाच। समकालीन इतिहासकार अल॒उतबी सबुक्‌ृतगीनास नेहमीं नासिरुददीन या नावानें संबोधितो. त्याच्या न्यायीपणाची आणि शिस्त राखण्याची उदाहरणें पुढें देऊं. एका तुर्की शिपायाच्या हातांत कोंबड्या पाहून, कोठून आणल्या विचारतां विकत घेतल्या असा जबाब विळाला. दाखविलेला विकणारा विचार- पृस करतां म्हणाला “’ तुक शिपाई कधींच पैसे देत नाहींत.!’ तेव्हां सबकतर्गीनास अतिशय राग येऊन त्यानें त्या तुर्की शिपायास सव फौजे समोर उभा करून त्याच्या कानास भोकें पाडून ल्या कोंबड्या त्याच्या कानांस लटकावल्या, अर्थात्‌ त्यांच्या फडफडण्यानं त्याचा जीव अध मेला झाला. अज्ञा कडक शिस्तीने त्या अडदांड तुकास त्यानें आपल्या कह्यांत ठेविळें आणि लोकांच्या उत्कषीत भर टाकली.

अशा न्यायी राजास आणि विशेषतः महमुदाच्या बापास उत्तम कुळांत घालणें हें लोककल्पनेला साहार्जक पसंत वाटलें.

बुखाऱ्याचे खामानी बादशहा. र्र

असें मानतात कीं सबुकूतगीन हा अल्पतर्गानचा गुलाम असला तरी तो एका तुकी सरदारांच्या कुलांत जन्मला असून हें कुळ पर्डियन लोकांचा शेवटचा बादशाह यझइदगिर्द याच्या एका मुलीपासून उत्पन्न झालें होतें. ही गोष्टहि शहाजीप्रमाणेंच दिसते, आणि रशहा- जीच्या कालींच तो शिसोदिया रजपुतांच्या वंशांतील आहे असें मानलें गेळे, उच्च वंशात सबुकूतगीन जन्मला असल्याची हकीकत खुद्द महमुदानें सांगितली ( तबकात नासिरी ). महापुरुषाची उत्पत्ति एखाद्या विख्यात कुलांतच झाली पाहिजे अशी अवश्यकता नाहीं. परंतु राष्ट्राच्या महापुरुषांना विख्यात कुलोत्पत्ति, कल्पित किंवा खरी, सांगितल्यारिवाय लोकसमजुतीचे समाधान होत नाही. असो, ही यज्दगिर्दाच्या वंशातील उत्पत्ति खरी असो वा खोटी असो शहाजी ब सबुकतगीन यांचें साम्य याहि बाबींत दिसतें.

लोकसमजुतीर्न ज्याप्रमाणें रिवाजीस देवाचा अवतार मानतात त्याचप्रमाणे मुसलमान लोक महृमुदाच्या जन्मासंबंधानेंहि दैवी अश मानतात. कारण जसा हिंदूना शिवाजी धमंदृष्टया प्रिय आहे तसा धर्मदृष्टया मुसलमानांना महमूद प्रिय वाटतो. सबुक्‌ूतगीन शिकारीस गेला असतां एक हरिणाचें पाडस त्यास मिळालें. तें घोड्यावर घेऊन तो घरीं येऊं लागला. तल्या पाडसाची माता घोड्यामागें दूरवर धांवत येत असलेली पाहून सबुक्‌तगीनाच्या अन्तःकरणांत दया उत्पन्न झाली व त्या मातेची कीव करून त्यानें तें पाडस सोडून दिलें. त्यास स्वभांत रात्री पैगंबर दिसून त्यानें त्याच्या या दयाशील कृत्याची प्रशांसा केली व ल्यास मोठें राज्य मिळेळ असा आशीवाद दिला. अशीहि आख्यायिका आहे की, महमुदाचा जन्म झाला त्या रात्रीहि सबुक्‌तगीनास एक भाविवेभवसूचक स्प पडलें व आपल्या स्वये- पाक घरांतून एक प्रचण्ड वृक्ष उत्पन्न झाला असें दिसलें. हें स्पप्न तो मंत्र्यास सांगत असतां महमुदाच्या जन्माची त्यास खबर पोचली.

.1:) गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

पैगंबर ज्या वारी उत्पन्न झाळा तो वार ते दिवशीं असल्याने सवुक्‌- तगीन उद्गारला, “ मी पुत्राचे नांव महमूद ठेवितों.. ‘! अशा गोष्टी वीरांबद्दळ त्यांच्या महत्वप्राप्तीनंतर उत्पन्न साहजिकपणें होतात हें सांगावयास नको. तिसरी आख्यायिका अशा आहे कीं ज्या दिवशीं महमूद जन्मला त्या दिवशीं वहिंड शह्रांतीळ मुख्य देवालय खालीं पडलें. मुहम्मद पैगंबराच्या जन्माबरोबर पदियन बादशहांच्या राज- वाड्यांतीळ आतशधघर धरणाकंपानें नष्ट झाळे या आख्यायिके- सारखी ही गोष्ट असून यावरून असें सूचित केलें जाते कीं हिंदु लोकांच्या मू्तिपूजेवर महमूद आपल्या आयुष्यभर हला चढविणार. या आख्यायिका नमूद केल्यावर ऐतिह्यासिक दृष्टया वर्णन करावयाचें म्हणजे तबकातनासिरीमध्यें महमुदाची जन्मातिथि हिजरी स. ३६१ मोहरम ता. १० अशी दिली आहे. ही तिथि म्हणजे इ. स. ९७१ आक्टोबर २ होय (इालियट २ पा. २६१). परंतु फिरिता हि. २५७ मुहरम ८ ही तिथि देतो ( सदर). ही तारीख चार वर्षे सुमारें अगोदर पडते. ( आश्चर्याची गोष्ट कीं शिवाजीच्याहि जन्ममिती बद्दल दोन मतें असून त्यांत तीन वर्षांचा फंरक आहे. )

सबुकतगीनानें ९७७ इ. पासून ९९७पर्यंत राज्य केलें. त्यानें आपलें राज्य दक्षिणेकडे कन्दहार व झाबुलिस्तानची राजधानी बस्त जिंकून वाढविले होतें. पूर्वेकडे हिंदुस्थान होतं तिकडेहि राज्य वाढ- विण्याचा त्यानें प्रयत्न केला होता. हिंदूंचा आणि तुकांचा लढा मुख्यतः सबुक॒तगीनच्या वेळीं सुरू झाला. या बाजूकर्डील त्याचा शेजारी समकालीन राजा जयपाळ हा होता. या जयपाळाचें वर्णन मुसलमानी तवारखांत हिंदुस्थानचा राजा, काबुळचा राजा, आणि . लाहोरचा राजा असं निरनिराळ्या तऱ्हेचे येतें. तेव्हां हा राजा कोण व कोठील होता हं पुढील टिप्पणींत ठरविलें आहे, कारण सर व्हिन्सेंट

बुखाऱ्याचे सामानी बादराहा. ‘ २५

स्मिथ पर्यंत सुद्धां हा प्रश्‍न आनोाश्वित दिसतो आणि निरनिराळीं मतें आपल्या दृष्टीस पडतात.

टिप्पणी-हिंदुस्थानचा राजा जयपाळ.

मुसलमान इतिहासकारांनी सांगितलेला “ हिंदुस्थानचा राजा जय- पाळ ” हा कोण व कोर्ठाल होता £ आमच्य मतें स्पष्टपणें हा काबूलचा शाही ब्राम्हण राज्ञा जयपाल होय, पूर्वभमाग (प्र. १५७ पा. २०२) यांत वर्णिलेल्चा लल्निय राजानें स्थापिलेल्या शाही राजघराण्यांतील चौथा राजा जयपाल हाच मुसलमान तबारिखांचा जयपाल होय असें स्पष्ट दिसते. परंतु ह स्पष्ट व साहजिक अनुमान हलला आघारभूत मान- लेल्या सर व्हिन्सेंटास्मिथ यांच्या हिंदुस्थानचा प्राचीन इतिहास या पुस्त- कांत अमान्य केलें आहे. या पुस्तकाच्या १९१५च्या तिसऱ्या आवृतींत खुढील मजकूर आहे. “ या काळांत जयपाल नांवाचा राजा पंजाबांत राज्य करीत असून याची राजधानी भटिंडा होती. हें शहर लाहोरच्या दक्षिण नेक्चत्य दिशेस आणि पतियाळाच्या पाश्चिमेस आहे.याचें राज्य सिन्धु नदीचे वरील खोरें तसेच पंजाबचा बहुतेक प्रदेश सिन्ध प्रान्ताच्या उत्त- रेस पश्चिमडोंगरापासून पूर्वेस हक्रा नदीपर्यंत इतक्या मुलुखांवर होतें. ” हें या प्रदेश्याचें वणेन जरी बहुतेक बरोबर आहे तरी यांत गर्भित रीतीनें असे दाखविलें आहे कीं हा राजा आणि पूर्व-वर्णित काबुलचा ब्राम्हण राजा जयपाल ह्या भिन्न व्याक्ते होत. या पानावरील (प्र. ३८२ खालच्या) टिपंत स्मिथ आणखीं असं म्हणतो की“ हल्लांच्या मताविरुद्ध असलेले हं संक्षित विधान रव्हटींच्या मतानुसार दिलें आहे” याचा ज्यास्त खुलासा स्मिथनें इं. अ. व्हा. ३७ (१९०८) यांत चन्देलां- विषयीं जो लेख लिहिला आहे त्यांत केला असून तेथे “ तबकात-इ– नासिरी ! या ग्रंथाचे रवह्टींनें केलेल्या भाषान्तराचा हवाला ‘ बाहेंडा बरील टपित असा दिला असून आपल्या टीपेंत आणखी असे म्हटलें आहे कीं जयपाल म्हणजे वाहिंडचा जयपाल असें जे मिस डफनें आपल्या “(]1*010102४? या पुस्तकांत म्हटलें ते चुकीचे आहे, हिंदुस्थानचा प्राचीन इतिहास प्र. ३८३ खालील टिपत स्मिथ आणखी

२१९ गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

असे म्हणतो काँ ओहिंड येथील राजवंश आणि भटिंडा येथील राजवंश यांचा इलिंगटनें घोंटाळा केला आहे. आणि यामुळें त्यानें दिलेली सर्व हकीकत दुर्बोध झाली आहे. ” परंतु रव्हर्टांने दिलेली वरील टिपेतील प्रमाणें व त्याचप्रमाणं या विषयावर जो पुरावा हल्लीं उपलब्ध आहे त्यां- तील प्रमाणे यांचा विचार करतां आम्हास असें वाटतें कीं या जयपा- लाचें जे एक निराळे राज्य स्मिथने स्थापेत केलें आहे तें चुकीचं असून पूर्वीचे इुलियट व मिस डफ या लेखकांचे मत ग्राह्य आहे. याची मिमांसा पुढील प्रमाणें.

प्रथम हें सांगणें अवश्‍य आहे काँ रव्हटीं याने जो हा नवीन राजा कल्पिला याचें कारण असं दिसतें का नासिरी ग्रंथांत वाहिंडच्या ऐवजीं वामंड असे वाचले गेलें. हा शब्द प्रथम नासिरी ग्रंथांत पुढील वाक्यांत आला आहे.“ ज्या दिवर्शी महामुदाचा जन्म झाला त्या दिवर्शी प्ावर- मर्धाल इंडम्रनर्दाच्या कांठीं वामंड शहरांत एका मूतींचे देवालय पडलं ” रंव्हटींने हे देवालय सिंन्धुनर्दीच्या पूर्वेस असलं पाहिजे असे मानून वामंड हें नांब निरनिराळ्या तऱ्हेने वाचण्यांचा प्रयत्न केला. येथे हे सांगितले पाहिजे की पार्शृ॑यन लेखांत व कित्येकदां आरबी लेखांतहि हिंदी नांवांचा थोग्य उच्चार करण्यांत टिंबें गाळलीं गेल्यानं वारंवार घ्वुक्या होतात; कारण ब, प, त, न हां अक्षरे - विशिष्ट टिंबें गळल्याने सारखींच दिसतात, तसेच व आणि द यांचाहि घोटाळा होतो आणि ह, च, ज यांचा भेद राहत नाहीं. कित्येक तक॑ केल्यावर कनल रव्हर्टीनें शेवटीं हे शहर बा्थिंडा असले पाहिजे असं ठरविलें ब याला आधार जम्मूच्या राजांचा एक पार्शियन भाषेंतील इतिहास घेतला. हा इतिहास एका हिंदुळेखकानें लिहिला असून त्यांत असें विधान आहे कीं जय- पाल्ची राजघानी व राहाण्याचे ठिकाण ‘ बथिंडा ? होतं. हा इतिहास कोठे आहे व कधीं लिहिला गेला याचा खुलासा नाहीं. आणि हं दाक्य आहे कीं या इतिहासाच्या प्रतींत वाचतांना किंवा लिहितांना बांडा हा शब्द पार्शयनमध्यें मुळच्या वाहिंडच्या ऐवर्जी वाचला गेला किंवा लिहिलाहि गेला, शिवाय हा जम्मूचा बखरकार अलीकडील लेखक दिसतो; महमुदाचा समकालीन नसावा. अर्थात्‌ त्यानें हे विधान पूर्वील

बुखाऱ्याचे सामानी बादशहा. २७

एखाद्या पार्शयन इतिहासावरून केलें असावें, आणि त्यानें स्वतःच चुर्कानें वाहिंडच्या ऐवजीं बार्थंडा वाचलें असाबें. रेव्हर्टांसारख्या माहितगार इतिहाससंशाधकांचीं या जम्मुबवरीमुळे दिशाभूल झाली याचें आम्हास आश्चर्य तर वाटतेच, पण त्याहिेक्षां रव्हर्टीच्या टिप्पणीं- तील या विधानाने सर व्हिन्सेंट स्मिथची दिशाभूल व्हावी याचें आम्हास जास्त आश्चर्य वाटते. असो, या समजुतीविरुद्ध ज्या प्रमाणभूत गोष्टी आपल्या समोर येतात त्यांचा आपण विस्ताराने ऊह करू.

पाहिली गोष्ट ही कीं महमुदाचा समकालीन व विश्वासाह इतिहास- छेखक अल्बेरूनी हिंदुस्थानचा भूगोल वर्णितांना या जयपालाच्या राजधानीचा बिलकुल उल्लेख करीत नाहीं. आम्हीं मुद्दाम अल्बेरूनीच्या हिंदुस्थानावरील ग्रंथांतून हा भूगोिविषयक अध्याय पुस्तकाच्या आरंभीं दिला आहे त्या वरून वाचकांस महमुदाच्या वेळीं हिंदुस्थानची राज- कीय पारेस्थाति कशी होती हं कळेल, अल्बेरूनीनें वाहिंडचा कंधारची राजघानी म्हणून स्पष्ट उल्लेख केला आहे आणि कंघार म्हणजे गांघार हें सांगावयास नको. वाहिंड सिन्धूच्या पाश्चिमाकिनाऱ्यावर आहे असेंही त्यानें सांगितलें असून वाहिंडहून पेशावर, तेथून काबूल, तेथून गझनी अर्शी शहरं दिलीं आहेत. त्यांने “ रावीच्या पूर्वेस लोहावरची राजधानी मन्दहकूर ” असं लिहिलें आहे. हें मन्दहकूर कोणतें ठिकाण हें ठर- वितां येत नाहीं. पण मन्दइकूर हें बंथिडा नव्हे, कारण तसें तं चुर्कानिहि वाचतां येणार नाहीं. आणि शिवाय ते रावीवर पूर्वेसहि नाहीं. (कदाचित्‌ येथे भाषांतरांत मन्दद्कुरची राजधानी लोहावर रावीच्या पूर्व किनाऱ्यावर असें असलें पाहिजे होते तें चुर्काने उलटें झालें असावें ), वाहिंड आणि लाहोर यांच्या दरम्यान महत्वाचे दुसरें राहर नसावें आणि यावरून असें दिसतें कीं काबुलचेच राजे पंजाबावर राज्य करीत होते. मुसलमानी तवा रिखांवरून स्मिथने दिलेला जयपालाच्या राज्याचा विस्तार बरोबर आहे. सिन्धुनर्दांच्या पश्चिमेकडील डोंगरापासून हें राज्य घग्गर नदीपर्यंत म्हणजे मुसलमानाची. हक्रा नदी येथपर्यंत पसरलें होतें. परंतु हे राज्य काबूल-वाहिंड राज्यापासून निराळे करतां येत नाहीं; म्हणजे दोन्ही राज्ये एकच होत.

२८ गझर्नांच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

दुसरी गोष्ट अशी कीं अल्बेरूनी पूर्वी कांही वर्षोनीं लिहिणारा आरबी इतिहासलेखक अल-इद्रिसी सांगतो कीं गंगेवरील अत्रसा हा एक कनोज राज्याचा सरहद्दीवरील मभनबूत किल्ला आहे व कनोजची हद्द काबूल-लोहावर पर्यंत लागली आहे, यावरून त्यावेळीं काबूल व लाहोर एकच राज्य होतं असें दिसते व त्याची हद्द व कनोजची हद्द एक होती. हिंदुस्थानचे राजकीय विभाग अल्बेरूनीच्या लेखावरून दिसतात. त्यांत पंजाबचे निराळें राज्य दिसत नाहीं. अरबप्रवासी अल-मसूदी लिहितो कीं ( ९५३ इ. स. ) सिन्धु नदी सिन्ध, कततोज, काइमीर, गांघार आणि ताफन या मुठुखांतून येते. यांत फक्त चार राज्यें सांगितलीं आहेत; त्यांपैकी कंधार म्हणजे गांघार होय व त्याची राजधानी पश्यावर (पेशावर) प्राचीन पुरुषपुर ही होती. शेवटी ह ध्यानांत घरले पाहिजे कीं तबकात- इ-नासिरीमध्येंहि वामंड ( म्हणजे वाहिंड ) परशावरमध्यें म्हणजे पेशावर प्रान्तांत आहे असेच सांगितले आहे, जेथील देऊळ पडले ती जागा पेशावर प्रान्तांतील, बाथिंडा सतलजच्या दक्षिणेस आहे.

वर दिलेल्या भूगोलिक प्रमाणांप्रमाणेंच ऐतहासिक प्रमाणेहि हेंच अनु- मान सिद्ध करतात. प्रथम हं कीं. तिन्ही राजांचीं नांवे दोन्ही ठिकाणीं एकच आहेत आणि त्यांचा क्रमाहि तोच आहे.. काबुल-वंद्यांत जयपाल त्याचा पुत्र आानन्दपाल व त्याचा पुल त्रिलोचनपाल आहेत आणि या कल्पित बथिंडा राजवशांतहि तेच राजे त्याच क्रमानें सांगितले जातात- स्मिथनें आपल्या इ० अं. व्हा ३७ मधील लेखांत तिसऱ्याचे नांव ब्राह्मण, पाल असें दिले आहे. परंतु ह्ोोहि पार्शियन लिपींत भलतंच वाचण्याची चुकी आहे. आरंभीचा त, ब वाचल्याने व घुढील ह चवाचल्याने लिलो- चनपालच्या ऐवजीं ब्राह्मणपाळ वाचले गेळे आहे. असे वाचलं जाणें किती साहाजिक आहे हे कोणाहि पर्शियन लिपि जाणणाऱ्यास कळणारे आहे. हेंच मुसलमानी इतिहासांत दिलेलं नांव कित्येकांनी प्रथम तिरो- जनपाल असें वाचलें. ब्राह्मणपाल हें नांव हिंदुलोकांत दिसत नाहीं आणि हें नांव त्रिलोचनपाळ असावे अशी शका अनेक युरोपीय पंडितांसह्दि आली होती. (हें नांव राजतंरंगिणीवरून प्रथम निश्चित कळलें आहे ).

बुखाऱ्याचे सामानी बादशहा. २९

असो; तिन्ही नांवें एक आणि एकाच क्रमानें आल्यामुळें दोन्ही राज्यें एकच आहेत हें निश्चित दिसते.

दुसरें, मुसलमानी तवारीखांत हे “ हिंदुस्थानचे राजे ” ब्राह्मण होते असेंच बहुतेक सवत्र दिलेलें असतं; आणि काबुलचे शाही राजे हे ब्राह्मण होते हें अल्बेरूनीवरून ठरतें. यावेळीं फक्त काबुलांत ब्राह्मण राजे होते, इतरत्र सर्वे ठिकाणी रजपूत राजे होते; यावरूनाहे हीं दोन्ही राज्यें एक असार्वी. तिसरे, वाहिंड संस्कृत उदभांड येथील शाही राजांच्या वैभवाचे जे वर्णन राजतरंगिर्णाकार कल्हणानें केले आहे, तें त्याचें राज्य लहानसे काबूल-पेशावर पुरते मानले तर जुळत नाही. आणि ज्याच्या नाशाविषयी त्यानं इतके दुःख केलें आहे, त्यांचे राज्य विस्तुत असून पजाबभर पसरलें होतं असे मानलें तरच त्याचें वैभव मोठें होऊं शकतें. आणि शेवटली गोष्ट ही की, मुसलमानी बखरकार जेव्हां असे वर्णन करतात कीं पेशावर जवळील युद्धांत जयपालाचा पराभव केल्यावर मह- मुदानें एकदम वाहिंडवर हृललाकरून ती राजधानी हस्तगत केली, तेव्हां आपल्यास बहुतेक निश्चय होतो कौ हें वाहिंड पेशावरजवळ सिंधच्या पाश्चिमेस असलें पाहिजे. तं बाथिंडा असू शकत नाहीं, कारण बाथिंडा येथें पांचण्यास महमुदास पंजाबच्या पांची नद्या ओलांडून सतलजच्याहि दक्षिण- कडील पतियाळाच्या पश्चिमेपर्यत जावें लागतें. तात्पर्य, हिंदुस्थानचा राजा जयपाल याची राजधानी वाहिंडच ठरते.

मुसलमानी ग्रंथांत जयपाल यास कधीं हिंदुस्थानचा कधीं काबूलचा राजा आणि पुष्कळदां लाहोरचा राजा असं म्हटलेले आढळतें. याचें कारण काय हं येथे दाखविणें मनोरंजक होईल, प्रथम हें ध्यानांत घरलें पाहिज कीं दहाव्या शतकांपर्यंत हेलमंड नदीच्या पूर्वेकडील सर्वे भाग हिंदुस्थान समजला जाई. जेव्हां याकूब-इ-लेस यानें गझनी प्रथम घेतली त्यावेळीं ती हिंदुस्थानांतच मोडत होती (भाग १ प. १९१पहा). आणि कन्दहारहि हिंदुस्थानांतच होतं. त्यास राजपुतांचा देश म्हणत. (अलमसऊदी ९५३ इ० ). गझनी राज्य प्रथम स्थापित झाले तेव्हां ते हिंदुस्थानांतून निराळें पडलें. तरी त्याच्या उत्तर, पूर्व, दक्षिण, आणि पश्चिमहि बाजूस हिंदुस्थानर्चाच हृद्द होती. सवुकतागैनानें जवळच चार्री

३० गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

दिशांकडील थोड थोडे भाग जिंकून गझनी राज्यांत सार्मांल केले. गझ- नाच्या पूर्व व उत्तर बाजूस जयपालचें राज्य होतं या प्रदेशास हिंदुस्ता- नच म्हणत आणि येथील लोक अद्याप हिंदु होते. लालिय याने स्थापित केलेला ब्राह्मण राजवंद आरंभीं काबुल येथ राज्य करीत होता. याकूब- इ– लेस यानें काबुल जिंकून काबुलचा किल्ला जेव्हां आपल्या ताब्यांत घेतला तेव्हां असने दिसतें कॉ काबुलच्या शाही राजांनी आपली राजघानी वाहिंड येथे केली. तथापि काबुलच्या शहराचा कबजा त्यांनीं सोडला नाहीं, किल्ला मात्र मुसलमानांच्या ताब्यांत. राहिला. भोवतालचा मुलूखहि त्यांच्या कबज्यांत होता. काबुलचा किल्ला मूसलमानांकडे कां त्यांनीं राहूं दिला हें एक गूढ आहे. काबुलचा किल्ला मुसलमानांच्या ताब्यांत राहिला याबद्दल दोका नाहीं, कारण भुसलमानी लेखक तसें स्पष्ट सांग- तात. कदाचित्‌ काबुलच्या शाही ब्राह्मण राजांनीं मुसलमानांची साम्नाज्य- सत्ता कांहीं वेळ मान्य केळी असावी (भा. १ए. १९३ पहा ). एक काबुल शहा गझर्नीच्या वरिष्ट मुसलमानी सत्तेस तुकोविरुद्ध मदत कर- ‘ण्यासहि तयार झाला होता हे आपण पाहिल्या भागांत पाहिलंच आहे (प्र. सदर ). कारण कोणतेहि असो, काबुलच्या शाही ब्राह्मण राजांस आपली राजधानी सिन्घूच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील वाहिंड ( उदभाण्ड- ‘कल्हण ) येथें नेणें सोइस्कर वाटलें.

पण काबुल शहराचा ताबा त्यांकडेच होता आणि ही आपली जुनी राजघानी अशी त्यांची तिजविषयीं सादर श्रद्धा होती. मुसलमानी इति- हास-लेकक असे लिहितात का, काबुलच्या प्रत्येक शाही राजाचा राज्या- भिषेक काबुल येथेच होतो. “ असे झाल्याशिवाय लोक त्यास राजा म्हणून मान्य करीत नाहींत. ”( भा. १ पृ. २०१ ),. यावरून असे दिसतं की हे ब्राह्मण शाही राजे वाहिंड येथे नेहमीं राहत असले तरी राज्या- भिषेकासाठीं काबुलास जात. ह्या त्यांच्या पद्धर्तांची योग्य कल्पना येण्यास ।

अलमसऊदीचे भाषान्तर स्प्रॅन्गर यानें केळें आहे त्यांत पुढील वाक्‍य आहे. “ हिंदु लोक खुरासानच्या पर्वतापासून तिबेटच्या पर्वता- पर्यंत पसरले आहेत.

बुखाऱ्याचे सामानी बादशहा. ३१

अलीकडील इतिहासांतील पेशव्यांचे उदाहरण पुरे आहे. पेशवे पुण्यास रहात पण पेशवाईची म्हणजे कारभाराची वस्त्रे घेण्यास साताऱ्यास नाम- घारी राजांकडे जात. पेशव्याप्रमाणंच काबुलचे ब्राह्मण राजे मुळांत तेथील क्षात्रिय राजाचे सेनापाति होते ( स्फलपाति ही त्यांची संज्ञा असे ). अर्था- तच शाही राजांनीं काबुलास थेऊन राज्याधिकार घारण करावा अक्ी जरूरी लोक समजत. तात्पर्य मुसलमानी ऐतिहासिक लेखकांचे वरील विधान सकृदशनी विलक्षण वाटते. पण मूळ राजघानी कबूल होती नवी वाहिंड होती हं लक्षांत घेतलें म्हणजे यांतील चमत्कारिकपणा नाहींसा होतो.

काबुलच्या शाही राजांची सत्ता पंजाबावर दहाव्या शतकांत प्रस्थापित झाली, अगोदर नव्हे असे दिसतं. नवव्या शतकांत लज्ियास जिंकून कारमीरनें कांहीं दिवस काबुलवर कबजा केला होता हे॑ंआपण पहिल्या भागांत पाहिलळेंच आहे. पंजाबांत त्यावेळीं एका टांक राजाची तसेच कारमीरची आणि कनोजच्या प्रतिहार राजांचीहि सत्ता होती. मुलता- नच्या मुसलमानी राजांची सत्ता मुलतानजवळील कांहीं भागावर असणेंहि संमवर्नाय आहे. अल्‌मसऊर्द्दाच्या पुराव्यावरून असे दिसते कॉ दहा- व्या शतकांत काबुलच्या राजांची सत्ता लाहोरवर असून त्यांच्या राज्याची सीमा कनोजच्या राज्यास लागून होती. पंजाबांतील त्यांची राज- घानी लाहोर असावी. हे शहर प्रथम कोणी वसविले हं सागतां येत नाहीं. लोकदन्तकथेत त्याची स्थापना लवानें केली असं सांतितलें जातें ( लाहोर गॅझेटियर ). ऐॉतहासिकरोत्या विचार करतां ज्या अथी शह्ुएन त्संगने याचा निर्देश केला नाहीं त्याअर्थी त्यानंतर हे शहर आस्तित्बांत निदान प्रसिद्धीला आलें असें ठरते. बहुधा या शज्ञाहीराजांच्या अमदा- नींतच ते प्रसिद्धि पावलें, यामुळेंच या राजांस हिंदुस्थानचे राजे, काबुलचे राजे, वाहिंडचे राजे व लाहोरचे राजने असे मुसलमानी तवारिखकार निर- निराळे नांव देतात. प्राचीन मुसलमानी लेखांत लाहारचं रूप लोहावुर आणि लोहुर असें आढळतें, हा स्पष्टपणें लोहपुरचा प्राकृत अपभ्रंश होय.

आरकेआलाजिकल सुपरिटेडेंट राय ब. दयाराम साहनी यांनींस. १९१७ सालच्या आर्किआलाजिकल रिपोटांत या राजांचे तीन शिलालेख वर्णिले

३२ गझर्नच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

आहेत. या राजांस साहानी काबुल-पंजाबचे राजे म्हणतात हें योग्यच आहे. हे शिलालेख लाहोरच्या म्यूझिअममध्यें ठेविळे आहेत. पाहिला लेख भीमाचा असून त्यास्त या लेखांत “ राजाधिराज गदाघारी भीमदेवं कलक (म) लवर्मनूचा पुत्र ” असे वर्णिले आहे. दुसरे दोन लहान लेख जयपाल्चे असून त्याचें वणन “ भीमदेवपुत्र जयपालदेव ‘ असें आहे. रायबहादर साहनी “ कमलवर्मन्‌ शब्दावरून असे अनुमान काढतात की “ हा क्षत्रिय होता, अल्बेरूनी म्हणतो किंबा अल्वेरूनीवरून समजूत करून घेणारे इतिहास-लेखक म्हणतात त्याप्रमाणें तो ब्राह्मण नव्हता. परंतु आमच्या मतें अल्बेरूनीसारख्या चोकस व माहितगार समकालीन लेखकाचे विधान बाजूस सारणें योग्य नाहीं. हे राजे क्षात्रिय असते तर अल्बेरूनी ब्राह्मण कां म्हणतो याचें कारणहि ध्यानांत येत नाहीं. हिंदु नांवाचें उपपद, मग ते वर्मा, गुस, किंवा दास असो, जातीसंबंधानें निरु- त्तर पुरावा नव्हे. कारण हीं उपपदें मन्बादि स्मृत्यनुरूप क्षात्रिय, वैद्य, व शूद्र यांचीं अनुक्रमें असलीं तरी प्राचीन काळापासून अनुलोमरीत्या पाहि- जेल त्या जातीचा मनुष्य धारण करी असें दिसतें. > त्याप्रमाणें ब्राह्मणा- नींहि केल्याची उदाहरणें आहेत. शिवाय कमलु वगैरे शाही राजे क्षलिय कर्म करीत किंबहूना ते बहुतेक सवंस्बी क्षत्रिय होते. तेव्हां कमळूचे नांव कमलवर्मन्‌ असे शिलालेखांत दिलें आहे यांचें आश्चर्य नाहीं. तात्पर्य हे राजे वणोनें ब्राह्मण होते असें अद्यापहि मानण्यास हरकत नाहीं. त्यांच्या मुली क्षात्रियांस दिल्या जात व ते क्षात्रिय कन्या कर्रीत यांतीह्द कांही वावगें नाहीं.

< क्वग्वेदाचें ऐतरेय ब्राह्मण सांगणारा महीदास ऐतरेय हा ब्राह्मण होता. इतरायाः पुत्रः ऐतरेयः अशा व्युत्त्त्तीनं हा श्ूद्राघुच होता अशी आख्यायिका रचली आहे. पण शरूद्राघुत्र असला तरी त्यावेळच्या वर्ण नियमानुसार व्यासाप्रमाणें तो ब्राह्मणच ठरतो. क्ग्वेदांतील सुदास कित्येक लोक चुकीनें शूद्र राजा समजतात पण, सूर्यवंश व चंद्रवश दोन्हींत सुदास राजा येतो. पंचतंत्राचा लेखक विष्णुगुस हा ब्राह्मण होता. चन्दनदास वेश्य नारायणदास ब्राह्मण वगेरे आणखी उदाहरणें अनेक आहेत,

बुखाऱ्याचे सामानी बादशाहा. ३३

टिप्पणी २-मोह्याल बाह्मण.

मोह्याळ ब्राह्मण सारस्वत ब्राह्मणांची एक शाखा असून पंजाब प्रा- ‘तात बहुतेक सर्वत्र, वायव्य सरहद्दीवरील प्रान्त, आणि अफगणिस्तान या प्रदेशांत राहतात. मोह्याल ब्राह्मण असें मानतात कीं जयपाल व भानंदपाल मोह्याल ब्राह्मण होते. ही त्यांची समजूत योग्य व न्यायाची देसते. कारण मुसलमानांच्या, शिखांच्या व ब्रिटिशांच्याहे अमदानींत शेपाईं व फौजी आफिसर या नात्यानें त्यांनीं आपलें नांव गाजविले आहे. त्या ब्राह्मणांचा असा दावा आहे कीं, आम्हांस दान घेणें किंवा यापार करणें निषिद्ध आहे. महाभारतांतील प्रसिद्ध ब्राह्मण योद्धे अश्व- थामा, कृपाचार्य बगेरे पासून आपली उत्पांत्त आहे असे ते मानतात. ही ष्ट खरी असो वा नसो, काबुलच्या बत्राह्मणश्याही राजांच्या वेळेपासून ही ब्राह्मणजात क्षात्रियघरम वागवू लागली आणि नांवालौकिकास चढली यांत संशय वाटत नाहां. ही यांची परिस्थिति अर्लाकर्डाळ इतिहासां- नील चित्पावन ब्राह्मणांच्या परिस्थितीशी जुळते. पहिला पेशवा बाळाजी वेश्वचनाथ याच्या वेळेपासून चित्पावन ब्राह्मण क्षत्रिय घर्म चालवू लागले, आणि ते पेशव्यांच्या सव अमदानींत फोजी ध मुलकी अम्मलदारीच्या जागा करीत होते. पेकी मुलकी नोकऱ्या अजनाहे ब्रिटिश अमदानींत ते जजावीत आहेत. हल्ली फौजी नोकऱ्या करीत नाहींत हें साहजिक आहे.

मोह्याल ब्राह्मणांची सात कुलें आहेत, व ते कुलाच्या बाहेर पण जा- नीच्या आंतच लग्नें करतात. या कुलांचीं नांवें दत्त, वैद्य, बाली, छिब्बर, मोहन, बमवाळ आणि लव अर्शी आहेत. जयपालादि ब्राह्मण राजे दत्त कुलांतील असून त्यांचें गोत्र भारद्वाज आहे, हें येथे सांगण्यासारखे आहे. प्रसिद्ध रामभुज दत्त चोघरी हे मोह्याल ब्राह्मण होते. माजी अफगाणि- ःतानचे अमीर यांचे मुलकी कारभारी दिवाण नरंजनदास हे भेराचे शहृणारे असून मोह्याल ब्राह्मण आहेत व अद्याप काबुलांत ह्यात आहेत. हीं दोन नांवें सांगितली म्हणजे मोह्याल ब्राह्मण पंजाब व काबूल येथें कसे नामांकित आहेत हें वाचकांस कळून येईल. ज्या अनेक मोह्याल बीरांनीं मुसलमानी व शखि अमदानींत कौर्ते मिळविली त्यांची नांवं येथ देणें अवश्य नार्ही. ३

प्रकरण २ रं. सबुकतगीन आणि जयपाळ.

आ“: >०<ट-नंं–

हिंदुमुसलमानांच्या झगड्याचा, विशेषतः महमुदाच्या हिंदुस्थानांतील स्वाऱ्यांचा इतिहास मुसलमानी ग्रंथकारांनी महमुदाचा समकाटीन अल्उतूबीपासून दक्षिणेस १५०० इ. स. सुमारें झालेल्या फिण्ता- पर्यंत, तसेंच पाश्चात्य ग्रेंथकारांनीं प्रतिभाशाली गिबनपासून इलि- यट व एल्फिस्न्टन व लेनपूल व स्मिथपर्यंत, त्याचप्रमाणें नामांकित फ्रेंच व जर्मन इतिहासकारांनी लिहिला आहे. डॉ. व्हिन्सेंट स्मिथ यानें तर हिंदुस्थानांतील कोरीव लेख व नाणीं यांपासून मिळणाऱ्या माहितीचाहि प्रकाश या इतिहासावर अधिक पाडला आहे. तरीहि या इतिहासाची हिंदी दृष्टीनें व हिंदुस्थानांत झालेल्या अलीकडच्या संशोधनावरून. पुनः विचार करण्याची आवश्‍यकता आहे. ऐति- ह्ाासिक शक्‍याशकक्‍यतेच्या मुशींत घाळून ऐतिहासिक टीकेच्या अग्नींत हा इतिहास तावून सुलाखून घेतला पाहिजे. कांहीं नवीन माहिती | मिळणें शक्‍य नाहीं, पण जुन्या चमत्कारक गोष्टी व कल्पना काढून टाकणें दक्‍य आहे. हेंच आम्ही पुढील प्रकरणांत करणार आहां आणि या इतिहासावर हिंदुस्थानांतील अलीकडील संशोधनाचा , प्रकाश पाडून हिंदु लोकांच्या दष्टिकोनानें त्याजकडे पाहून आमचे विचार वाचकांपुढे मांडणार आहों. हें सांगणें नको कीं सभकालीन | इतिहासकार उतूबी नंतर झालेल्या लेखकांपेक्षां जास्त भरवंशालायक | आहे; पण उतूबीचीहि विधानं ऐतिह्यासिक टीकेच्या कसोटीवर घासून घेतलीं पाहिजेत

सबुकतगीन आणि जयपाळ. ३५

सबुकूतगीन गझनी येथील लहानशा राज्यांत स्थिर झाल्यावर तें राज्य वाढविण्याच्या प्रयत्नास साहजिकच लागला. गझनीची लहानशी मांडठिकी हिंदू-समुद्राच्या पाण्यावरील लहानशा तेल- बिंदूसारखी होती. पण हें तेळ चारी बाजूंस प्रसरण पावलें. तें इतके कीं, त्याचा पुत्न महमूद याच्या वेळीं अफगाणेस्थान, पंजाब व खुरासान वगेरे प्रांतमर तें पसरिळें. सबुकूतगीनानें प्रथम कंदहार व रजपूत राज्याची राजधानी बस्त ही जिंकून घेतली. त्यानें नंतर अल्रुखज म्हणजे ग्रीकांचा अराचोसिया प्रांत, ज्याला पार्थियन लोक ‘ पांढरे ‘ हिंदुस्थान म्हणत ( भाग १ पान १९१ ), तो जिंकून घेतला. त्याचप्रमाणें त्याची राजधानी कसदार जिंकून तेथील राजास मांडलिक बनवून त्याच्या नाण्यावर आपलें म्हणजे सबुक्‌ूतगीनाचें नांव घातळें ( उतूबी. पान ३३ ). याप्रमाणें आपली पिछाडी मजबूत करून त्यानें पूर्व व उत्तर जिंकण्याची महत्त्वाकांक्षा धरली. तेव्हां अर्थातच वाहेंड व काबूळ यांचा राजा जयपाळ याशीं त्याचा झगडा सुरू झाला.

प्रथम आगळीक कोणीं केली ह पाहण्याचीं जरूरी नाहीं. कारण राजे लोकांचा किंबहुना राष्ट्रांचा, मार्गांळ काळांत’च नव्हे तर हृछीच्या विसाव्या शातकांतहि, कायदा व जनावरांचा कायदा एकच आहे, जो सशक्त असेल त्यानें अशक्तांस लुबाडावें; किंबहुना ठार मारावें. उतूबी एवढेंच लिहितो कीं, कसदार जिंकल्यावर विधर्मीयांकडे सबु- कूतगीनानं आपलें लक्ष फिरविले. ‘ मुळ्ख जिंकण्याच्या बरोबर, बऱ्या इश्वरभक्तांची धमश्रद्धाहि वाढली. परमेश्वरास तुष्ट करण्याच्या शुद्ध हेतूने आणि खऱ्या अन्तःकरणाच्या धर्मभावनेनें त्यानें या पवित्र लढाईचे श्रम सोशिळे. आणि त्या दूरदेशांतील पुष्कळ किल्ले ण गढ्या हस्तगत केल्या. त्यानें आपल्या राज्याची सीमा हे किल्ले ब प्रांत जिंकून वाढावली. पण हिंदुस्थानचा राजा जयपाल यानें

करके) “ह

३ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

जेव्हां या गोष्टी पाहिल्या आणि आपली सरहद्द एकसारखी मागें हटत आहे हे लक्षांत आणलें आणि आपल्या राज्यावर हरक्षणीं अनेक प्रकारचें नुकसान कोसळत आहे असें जाणले, तेव्हां दुःखाने तो बेचैन झाला. (उत्‌बी पान८४).यासाठीं त्यानें आपलें सर्व सैन्य सबुकूतगीनास विरोध करण्यासाठीं जमविण्याचा उद्योग मांडिला. अनेक दोस्तांचे सैन्य घेऊन सबुक्‌तर्गानाच्या राज्यांत तो शिरला.त्यास टक्कर देण्याकरितां सबुकूतगीन गझर्नाहून पुढें आला. आणि एक भयंकर लढाई पुष्कळ दिवस चालली. उतूबी वर्णन करतो कीं, “ महमुदानें आपल्या बापास शेवटीं एक युक्ति सुचविली. ती अशी कीं, शत्रूच्या छावणीजवळ एका झऱ्याचे उत्तम पाणी आहे. त्यांत जर एखादी अशुद्ध वस्तु टाकली, तर एकदम प्रचंड वारे वाहूं लागतें आणि अतिशय कडक थंडी पडते असा गुण आहे. ” हें ऐकून नासिरुद्दीन ( सबुकूतर्गीन ) यानें दारूचे कित्येक घडे त्या झऱ्याच्या पाण्यांत फेकाविले. अथात्‌ एकदम आकाशांत धूम्र वणाचे धुर्के दिसूं लागळें. अतिशय थंडी पडली. आणि जयपाळाच्या सैन्यांच फार हाल होऊं लागले. तेव्हां त्याने तहाचे बोलणें लाविलें; व असाहि धाक घातला कीं, तह न झाला तर सर्व रजपूत आपल्या तलवारी घेऊन लढून घारातीर्था देह ठेव- तील. तेव्हां सबुकृतगीनानें या अटीवर तह केला कीं, कांहीं दरब्य व कांहीं हत्ती आणि जयपाळाच्या राज्यांतील कांहीं किछे मुसलमा- नांस द्यावे. तेव्हां जयपाळ आपल्या हद्दींत परतून गेळा, पण स्वरा- ज्यांत पाह्योंचतांच त्यानें किल्ले देण्याचे नाकारिळं. आणि किछ्ठ॒यांचा कबजा घेण्यास जे लोक आले होते त्यांस कैदेंत टाकळे. हे ऐकून सबुक्‌तगीन गझनीस परतला होता, तो पुनः उलटला, आणि जय- पाळाचा प्रांत ळुटीत, लोक ठार मारीत, पोरेंबायका गुलाम करीत । चालला (उतूबी पान ३९ ). त्याने लमघानचा मुळूख अगदीं

खबुकतगीन आणि जयपाळ. ३७

नागवा केला, आणि तो कबजांत घेऊन त्यांतील देवळें पाडून तेथ माशेदी बांधिल्या.!”

“जयपालानें या प्रमाणें आपल्या राज्याचा नाश पाहिला व तहाचें बंधन विश्वासघातानें मोडल्याचें फळ भोगलें, तेव्हां तो अगदीं हतारा झाला. शेवटीं त्यानें हिंदुस्थानांतीळ निरनिराळ्या राजे लोकांस प्ले पाठवून मदत मागितली. एक असंख्य फोज जमा होऊन गझनी- वर चाढून आठी. आपली फोज रात्रूहून थोडी आहे हें पाहून अमी- राने आपल्या घोडेस्वारांच्या कित्येक टोळ्या करून, त्यांकडून शत्र- वर एकामागून एक हछे करविले. अशा रीतीनें त्यानें शत्रस मारे हटविले आणि त्यास घाबरून सोडिलें. शवटीं सवे टोळ्यांनी एक- दम हला केला, आणि कित्येक कैदी केळे व बाकीचे ठोक हत्यारें टाकून पळून गेले. ” येथें कुराणांतील वाक्‍य उतूर्बाने उध्दत केलें आहे. “ इंश्वराचा न्याय जे त्याच्या मार्गातून भलतीकडे जातात त्याविरुद्ध असतो. आणि हा विरुद्ध हुकूम टाळतां येणें अशक्‍य आहे ” हिंदूनीं पुनः सबक्‌तगीनावर स्वारी केळी नाहीं. आणि त्यांचा हा प्रांत इस्ठामाच्या राज्यास कायमचा जोडला गेला, आणि तेथीळ राहिवाशी “’ त्यांचा उत्कर्ष करणाऱ्या काळजीच्या छत्रा- खालीं आणले गेले. आणि ज्या ज्या वेळेस त्यास ( संबुकूतगीनास ) जरूर लागेल, त्या त्या वेळेस एक हजार घोडेस्वार त्याच्या तेना- तास राहूं लागले. ”

सबुकृतगीन आणि जयपाल यांच्यामधील झालेल्या लढायांचें उत्‌. ‘बीनें वरप्रमाणें वर्णन केलें आहे. या लढाया दोन झाल्या असें दिसतें. यापेक्षां जास्त लढाया सांगण्यासारख्या सबुकृतागेनानें जय- पालाशीं केल्या नाहींत. त्याचें लक्ष पाश्चिमेकडे आपला सम्राट म्हणजे सामानी राजा मनसूर बिन नूह यास मदत करण्याकडे, त्याच्या दर- ‘बारांत आपलें वजन वाढविण्याकडे व जाहगिरीदाखल कित्येक प्रांत

शट गझनीच्या महसमुद!च्या स्वाऱ्या.

मिळविण्याकडे गुंतले होते. या दोन्ही लढायांत व पश्चिमेकडील सामानी राज्यांतील खटपटींत महमुदानें आपल्या बापास मदत केल्याचे वर्णन आहे

उतूबीनंतरचे मुसलमानी इतिहासकार या हकीकतींत बरीच आणखी भर घालतात. ती सोडून दिली तरी उतूबीची ही हकीकत सुद्धां शक्‍याशक्‍्यतेचा विचार व ऐतिहासिक टीका यांच्या कसोटीस लावून पाहिली पाहिजे. उतर्बानें या लढायांच्या तारखा दिल्या नाहींत. उतूबीनें दिळेल्या तारखाहि पुष्कळदां चुकीच्या असतात, ( इलि- २ ). सबुकूतगीन इ. स. ९७७ पासून ९९७ पर्यंत राज्य करीत होता; या दृष्टीने ही हकीकत इ. स, ९८० पासून इ. स. ९८५ पर्यंत झाल्याचें मानतां येईल. जर महमुदाचा जन्मकाल इ. स. ९७१ आक्टोबर धरला, तर तो वयानें या वेळीं लहान असून या लढायांत भाग घेऊं शकणारा नव्हता. परंतु जन्मकाळ चार वर्षे अगोदर मानला तर त्याचें वय १४पासून १७पर्यंत येते. आणि या वयाचा तरुण राजपुत्र विशेषत: प्राच्य देशांत लढाईस योग्य मानला जातो आणि प्रत्यक्ष युद्धांताहे तो पाठविला जातो. परंतु त्याच्या बापास त्यानें सछा मसळत दिली असें मानणें योग्य होणार नाहीं. आणि अलीकडील मुसलमान इतिहासकार जे लिहितात कीं, मह- मुदानें शेवटपर्यंत लढाई चालविण्याचा आग्रह धरिला तें तर संभ- वनीय दिसत नाहीं. दुसरी गोष्ट या हकाकतींत जो दैवी चमत्का- राचा भाग आहे तो टाकून दिला पाहिजे. अतिशय थंडी पडली, धुके उत्पन्न झालें, किंबहुना बफ पडूं लागळें आणि पहिल्या लढा- इत हिंदूंची गाळण उडाली ही गोष्ट संभवनीय आहे, पण ती नि- ।. सर्ग-नियमानें झाली, झऱ्यांत कांहीं दैवी गुण होता ल्याने झाली नाहीं. झऱ्याचे पाणी हिंदु लोकांच्या छावणी जवळील मुसलमानांनी अशुद्ध केलें हें मानतां येईल. शत्टूचें पाणी खराब करणें ही लढा-

सबुक्‌तगीन आणि जयपाळ. ३९

तीळ एक चाल आहे. आणि त्या वेळचे रजपृत, विशेषतः राज्य करणारे राजे, दारू पीत नसत ही गोष्ट तत्कालीन अरबी प्रवाशां- नींहि लिहून ठेविली आहे ( भाग इ. २ पान १८५ पहा ). वि रो- षतः जयपाळ ब्राह्मण असल्यानें दारू न पिणारा असला पाहिजे ात्रचें पाणी बिघडविण्याची युक्ते महाभारतांतहि सांगितली आहे पाश्चात्य लढायांच्या वर्णनांतही ती अवलंबिलेली दिसते. गेल्या युरो- पीय महायुद्धांत तिचा प्रकार झाला. शुद्ध पाणी पिण्यास न मिळा- ल्याने आणे एकाएकीं पडलेल्या थंडीच्या कडाक्यानं त्रस्त होऊन ( अशा हवेची संवय उत्तर सपाट हिंदुस्थानांतून आलेल्या शिपा- यांस नसणें साहाजिक आहे ) हा हिंदूंचा जमाव या कारणांनी आपलें कार्य करूं शकला नाहीं. तथापि त्याचा पराभव झाला नव्हता आणि जरूर पडल्यास रजपूत प्राणांतिक युद्ध करण्यास तयार होते. यामुळें असें मानणें जरूर आहे कीं, या वेळीं ठरलेल्या तहाच्या अटी दोन्ही पक्षाच्या इज्जतीस संभाळून होत्या. बहुधा कांहीं नगदी रक्कम व कांहीं हत्ती देऊनच दोस्त राजे परतून घरो- घर गेळे असावे.

ही अशी हकीकत हिंदुस्थानांतील कोर्राव लेखांच्या पुराव्या- वरून जास्त मजबूत होते. पूर्वी भाग २ यांत दाखविल्याप्रमाणे असं दिसतें कौ, चंदेळराजा धंग या हिंदु राजांच्या जमावांत आला होता त्याचे वर्णन शिलालेखांत “ हम्मीरसम ! असे केलें आहे. यावरून ही लढाई बरोबरीची झालेली दिसतें,व असह्य थंडीमुळे केवळ हिंदु परतले. ही लढाई इ. स. ९८० मध्यें झाली असें मानलें पाहिजे. धंग इ. स. ९५० च्या सुमारास राज्य करूं लागला व इ. स. १००० पर्यंत त्यानें राज्य केलें; मरणसमयाीं त्याचे वय १०० वर्षांवर होतें.

फिरितता व इतर अलीकडीळ लेखक लिहितात कीं, दिली, अजमीर, कनोज, कालंजर वगैरे राजे या लढाईंत होते. पण यांत

४० गझनांच्या महसमुदाच्या स्वाऱ्या.

निःसंशय अतिशयोक्ति आहे. कारण यांत नंतर प्रासिद्ध झालेल्या राज्यांचींहि नावें आहेत. आपण पाहिलेंच आहे की, इ. स. ९८० त दिल्ली क्षूळक होती. आपल्या भुगोलिक वर्णनांत अंलबेरुनीनें दिल्लीचा उल्लेख केळेला नाहीं. आणि अजमीरची ह्या वेळेस स्थाप- नाहि झाली नव्हती. सांभरचे चौहान राजे अजून इतके सामर्थ्य- वान्‌ नव्हते कीं ते कांहीं मदत पाठविते. माळ्याचा भोज तर इ. स. १०१०त गादीवर आला. उतूबीनें हिंदुस्थानांतून कोण कोण राजे मदतीस आले होते याचा तपशील दिला नाहीं, हिंदुस्थानां- तीळ कोरीव लेखांच्या पुराव्यांत केवळ धंगाचें नांव मिळतें. प्रतिहार सम्राट्‌ कनोज या लढाइत सामील होणें संभवनीय आहे. चेबा गॅझेटियरवरून असें दिसतें कीं, या धार्मिक युद्धांत चंबाचा राजा साहिलवर्मन्‌ होता.

दुसर्‍या लढाईचे वर्णन ज॑ उत्‌बीनें दिलें आहे तें मात्र संशयित दिसतें. पहिली गोष्ट ही कीं, पहिल्या लढाईत हिंदूंचा नांवाला परा- भव झाला होता. तेव्हां जयपालाच्या हद्दीतील किल्येक किछे मुसल- मानांना देण्याची अट घातली गेली नसावी, निदान ती मान्य झाली नसावी. ती मान्य झाली असती तर विश्वासघात करून मोडण्या- इतका नीतिभ्रष्ट जयपाल नव्हता. हे काबूलचे ब्राह्मण राजे किंवा सर्व हिंदुस्थानांतीळ रजपूत राजे सच्चे इमानाचे होते. खुद्द अल्बे- रूनीनें या काबूल राजांच्या उदात्त स्वभावांचें वर्णन केळे आहे. जरी | हा ग्रंथकार मुसलमान होता, तरी त्यानें हिंदूच्या स्वभावाचे यथाथ वर्णन केलें आहे. त्यानें काबूलच्या शाही राजांच्या सत्यानेष्ठेचे्‌ आणि चांगुलपणाचे पुढील प्रमाणें प्रश्नसायुक्त वर्णन केळं आहे ( सचाऊ भाग २ पान १० ); “ यांच्या सर्वे व्यवहारांत जें योग्य व न्याय्य आहे तेंच करण्याच्या उत्कट इच्छेंत हें कधीं मंदावले नाहींत. उदात्त विचार आणि उदात्त आचार करणारे हे पुरुष आहेत. ‘” अथात

1 ।

सबुक्‌तरग्गीन आणि जयपाळ. 8१

जयपाळानें शत मानून तोडली असेल हें संभवनीय नाहीं. दुसरी गोष्ट हिंदुस्थानच्या निरानेराळ्या राज्यांतील लोक पहिला प्रयत्न फुकट गेल्यानंतर पुनः इतक्या लोकर जमले असर्ताल हें संभवनीय नाहीं. तिसरी गोष्ट, संयुक्त सैन्य इतकें प्रचंड होतें तर त्यांचेजवळ शेकडो हत्ती असले पाहिजेत आणि सबुक्‌तगिनानें पांचपाचशें घो- ड्यांच्या टोळ्या करून वारंवार हे चढविण्याची जी युक्ते योजिली ती सिद्धीस जाणें संभवनीय वाटत नाहीं व हिंदूचा भयंकर पराभव होणे राक्‍य नाहीं. पोरसशीं झालेल्या लढाईत अलेक्झांडरने हाच चाळ चालविली होती असें सर व्हिन्सेंट स्मिथनें म्हटळें आहे. पण अलेक्झांडरचें घोडदळ शिस्त शिकलेले होतें. सबुकतगिनाचें अश्च- सैन्य अलेक्झांडरच्या सैन्यासारखें शिस्तीचे नसावें. याशिवाय रज- पूतांचीहि प्रसिद्धि त्यांच्या अश्वसेन्याबद्दद होती व आहे. आणि एवढ्या मोठ्या हिंदु सैन्याच्या जमाबांत हिंदूजवळ अश्वसेन्य नव्हतें ही गोष्ट संभवनीय नाहीं. खुद्द आरबी लेखकांच्या ठेखांवरून कना- जचे प्रतिहार राजे त्यांच्या मोठ्या व कर्तबगार घधोडदळाबद्दल प्रसिद्ध होते. उत्तर हिंदुस्थानचा प्रसिद्ध सम्राट्‌ू व जयपालाचा शेजारी असा कनाजचा राजा जयपालाच्या मदतीस आलेल्या राजांमध्ये असलाच पाहिजे; व मुसलमानी इतेहासकारांनीं कनोजचा राजा मदर्तीस आला होता असें लिहिलोहि आहे. असें संभवनीय दिसतें कौं, या दुसऱ्या लढाईंचें वर्णन अतिशयोक्तीचें आहे. आणि त्यांत पहिल्या लढाइतीळ अनेक राजे जमा झाल्याची पुनरुक्ति केली आहे. जयपाळ परतल्यावर व संयुक्त फौजा घरीं गेल्यावर कांहीं निमित्त काढून सबुक्‌तगिनानें जयपाळच्या राज्यावर पुनः स्वारी केली असावी. किंबहुना प्रारंभीं सांगितल्याप्रमाणें अशा प्रसंगीं सबब दाखविण्याचीहि आवश्‍यकता नाहीं. अथात्‌ आपल्याच राज्यांतून जयपाळास जितकी फोज जमवितां आली, तितकी त्यानें जमविली

2२ गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

असावी व शेवटीं त्याचा पक्का पराभव झाला असावा. त्याचा संघु- नदाच्या पश्चिमेकडील पुष्कळसा प्रांत यावेळीं गेला. परंतु हल्लींचा वायव्य सरददर्द्दांचा मुख्य भाग म्हणजे गांधारचा प्रांत गेला नसावा. त्याचा दक्षिणेकडील भाग म्हणजे बन्नू गेला असला तरी उत्त- रेक्डाळ भाग कायम राहून परशावर व वहिंड येथें जयपाळ पुढेंहि राज्य करीत असल्याचे आपल्यास दिसतें. सबुक्‌- तगिनानें जिंकलेल्या मुलुखास तेथील राहवाशांस जबरदर्स्तानें मुस- लमान करून पूर्णपणें आपल्या राज्यास जोडलें. इलियटचें असें मत आहि कीं, या दोन्ही लढाया लमुघान अथवा जलालाबादच्या खोऱ्यांत झाल्या ( हलियट २ पान ४३३ ). आणि लमघान व का- बूल नदीच्या उत्तर-दक्षिणचा भाग जयपाळाच्या राज्यांतून कायमचा निघून गेळा. काबुलळचा कोतवाळ अथवा अस्पहदाद याच्या धर्मा तराची जी मजेशीर हकीकत अल्बेरूनीनें सांगितली आहे, ती या- वेळीं घडली असावी. कित्येक लोक अल्पतगिनाच्या वेळेस ती झाली असं जे मानतात ( इलि, २ पा. ४२०) तसें नसावें असें वाटतें. कारण कित्येक काळपयंत जयपाळास काबूलचाहि राजा वर्णिळेळें आढळतें

यानंतर उतूबी म्हणतो कों, सबुकतगिना चें लक्ष सामानी राज्यां- तीळ घडामोडीकडे वेधले, आणि हें शक्‍य दिसतें. कारण त्याच्या राज्याची पूर्वेकडील सीमा सिंधूपलीकडीळ डोंगराची ओळ ही होऊन ती सुराक्षेत होती, या समारास मनसूराहे वारला, आणि त्याचा पुत्र नृह्ह गादीवर बसला. नूहूनें आपल्या कित्येक प्रांतांतील बंडे मोडण्याकरितां सबुकतागनाची नोकरी सांगितली, व ती त्यानें आनं- दानें व स्वामेभक्तीनं बजावून हीं बंडे मोडलीं. या नोकरीबद्दल त्यास खुरासानाची अधिकाऱ्याची जागा मिळाली व त्यानें ती महमुदास दिली. या प्रांतावर असतां एक बंडखोर अबूअली महमुदावर

सबुक्‌तगीन आणि जयपाळ. ४२

चाळून आला; आणि या लढाइत महमुदाचें वैयक्तिक शोय प्रथम दिसून येऊन त्याची कीर्ति सर्वत्र झाळी. याच लढाइत महमुदानें आपल्या तर्फे हिंदु शिपाई व हत्ती घेतळे होते. अन्यत्न आम्हांस वर्णन करणें जरूर पडणारच आहे कीं, हिंदु शिपाई बापडे जो कोणी तनखा देईल त्याच्या वतीनें लढण्यास कोणतीहि हरकत मानीत नाहींत. पण येथें मुख्य गोष्ट सांगावयाची ती ही कीं, महमुदास हत्तींचा उपयोग उत्तम करतां आला, आणि त्याविरुद्ध शत्रूच्या घोडदळास कांहीं करतां आळें नाहीं. “ लढवय्ये हत्तींनी घोडेस्वारांस आपल्या सोंडांनीं धरून त्यांच्या पाठी आपल्या पाया- खालीं मोडल्या, आणि अगणित लोक याप्रमाणें या लढाईत मेले. (उतूबी पान. १६२)

शेवटीं सामानी साम्राज्यांत आपल्या कसलेल्या जबरदस्त सेन्याने सबुक्‌तगीन इतक्या वजनास चढला कीं, तो बुखारा येथें वझीर नेमू लागला व बरखास्त करूं लागला. अशाच प्रकारें शहाजीलाहि निजामशाहींत सुलतान बसवतां व काढतां आले. व ज्याप्रमाणें शहाजीचा दरारा विजापुरास होता, त्याप्रमाणें सबुक्‌तागिनाचाहि सामानी बादशहा नूह याच्या दरबारांत राहिला. सबुक्‌तर्गान गझनी सोडून बट्ख येथेंहि अलीकडे राहूं लागला. आणि शेवटीं त्याचा तेथेंच अन्त झाला. त्याच्या मनांत गझनी येथें परत जावयाचें होतें, परंतु ईश्वरी इच्छा निराळी होती. त्यानें आपल्या शेवटच्या मृत्यु- पत्रांत गझर्नाचें राज्य आपला पुत्र इस्माइल यास दिलें. महमूद खुरासान प्रांताची राजधानी निशापूर येथे रहात असे तो खरासान प्रांताच्या अधिकाऱ्याच्या जाग्यानें संतुष्ट राहील असें सबुकृतागेनास वाटलें असावें. ही हर्कांकत शहाजी-शिवाजीसारखीच झाली. शहाजीने नवीन संपादलेलें बंगलोरचें राज्य आपल्या दुसऱ्या पुत्रास दिलें आणि शिवाजीला पुण्याच्या जाहगिरांनें संतुष्ट ठेविलें, महमूद

४8४ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

आणि शिवाजी अधिक करतृत्ववान्‌ होते तरी आपल्या भावांपेक्षां पित्यास कमी प्रिय होते असे दिसतें. दोन्ही हकीकतींत अधिक कर्तुत्ववान पुत्राने आपला हक्क शेवटीं बजावला आणि तो एकंदर राज्याचा मालक झाला. महंमुदानें गझनीच्या राज्यावर आणि तेथें जमा असंलेल्या खजिन्यावर आपला हक्क सांगितला, व विरोध उत्पन्न झाल्याबरोबर तो गझनीवर चाळून गेला, शहराखालीं त्याची ब इस्माईळची लढाई झाली व शेवटीं इस्माईळचा पराभव होऊन तो कैद झाला वगैरे हकीकत विस्ताराने सांगण्याची जरूरी नाहीं. एवढें मात्र सांगण्यासारखे आहे कीं, या लढाईत इस्माइलच्या बाजूनें हत्तीचे काळेकुट्ट झुंडच्या झुंड लढले पण त्यांचा उपयोग झाला नाहीं. हत्तींचा उपयोग कांहीं एका मर्यादेत आहे. सबुक्तागीनानें व इतर मुसलमान सेनापतीनीं हत्ती ठेवून त्यांचा लढाईत उपयोग केला आहे. यावेळीं सबुक्‌तागीनाचे हत्ती इस्माईलच्या कबजांत होते. पण त्याच्या नालायकीनें त्यांचा परिणामकारक उपयोग त्यास करतां आला नाहव, या लढाईनें महमूद गझनीच्या राज्याचा पूर्ण मालक झाला (इ. स. ९९७ ).

प्रकरण 9 थें. महमूद आणि जयपाळ.

गादीवर बसल्यावर कांहीं काळ महमुदाचें लक्ष पश्चिमेकडे वेधळें होते. आपल्या बापाचे मानमरातब व अधिकार आपल्याकडे चालावेत अशी त्यानं सामानी बादशाहा नूह यास विनंति केली व नूहूनें ती मान्य करून बल्ख, हिरात, बोस्त व सरमध येथील राज्यकारभार त्याचे हातींच चाळूं ठेवला. निशापूरची ( खोरासान ) सुभेदारी व सेनापतित्व हीं मध्यंतरी बेक्तुझून यांस देण्यांत आलीं होती. बेक्तुझन ह्या राजनिष्ट आणि कर्तेत्ववान्‌ होता व नूहूच्या गार्दावर नुकताच आलेला ल्याचा पुत्न बादशाहा मनसूर यानें तीं बेक्तुझनकडेच चालु ठेवावींत असं ठरविलें, परंतु महमूद यास हे खपले नाहीं आणि तो आपलें सैन्य घेऊन बेक्तुझनवर चाल करून गेला. परंतु मनसूर स्वतःच आपल्यावर चाल करून येत आहे असें पाहतांच राजनिष्ट महमुदाला त्याच्या विरुद्ध शस्र उचलवलें नाहीं; तो माघारा फिरला व एका सुरक्षित जागीं त्याने आपला तळ ठोकला. सामानी राज्याला आतां पक्की उतरती कळा लागली होती. उलट्या काळजाच्या कांहीं अधिकाऱ्यांनीं तरुण बादशह्ाा मनसूर यास पकडळें आणि त्या अल्पवयी व सुंदर राजाचे डोळे काढले. या गोष्टीने महमुदास त्वेष आला व त्यानें या बंडखोर अधिकाऱ्यांवर स्वारी केली. तेव्हां मनसूरच्या जागीं त्यांनीं ज्याला गार्दावर बसविलें होतें त्या नवीन राजाला बरोबर घेऊन ते पळूं लागळे. या बेगडी बादशहाचें आधिपत्य अर्थातच महमुदानें नाकबूल केळें आणि खोरा- सन व गझनींचे आपण स्वतंत्र राजे झालां आहोंत अशी त्यानें द्वाही

४६ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

फिरविली, बगदादचा खलिफा कादर बिल्ला यानें महमुदास स्वतंत्र राजा म्हणून मान्यता दिली, त्याला अधिकाराचां वस्रे पाठविली आणि यमीनुद दोलत्‌ व अमीनुल खिलतू म्हणजे पातशाहीचा उजवा हात आणि धर्माचा संरक्षक अशी पदवीहि दिली. खलि- फाच्या संदेश-वाहकांचें महमदनें मोठ्या आदराने स्वागत केलें त्याच्या बापाने व त्यानें अमीर ही पदवी पूर्वींच वापरण्यास सुरुवात केली होती. स्वतंत्र राजा झाल्यावर जी पदवी त्यानें धारण केली ती अमीर ही नसून सुलतान अशी हाती. सुलतान ही पदवी त्या पूर्वी कोणत्याहि मुसलमान राजानें वापरली नव्हती. यापुढें हीच पदवी प्रचारांत आली आणि अमीर म्हणजे हाताखालचा एखादा सरदार असा अर्थ होऊन बसला. उत्बीनें असें लिहून ठेविळें आहे कीं महमूदनें खोरासानमध्यें न्यायानें व शहाणपणाने राज्य केलें आणि आपल्या प्रजाजनांस सुखांत ठेविलें. पूर्वीच सांगितल्याप्रमाणें सामानी पातशाहीची राजधानी बोखारा ही कार॒गरचा तुर्की राजा इलेकूखान यानें हस्तगत केली व सामानी धरण्यांतील सर्वे वारसांस त्यानें कैद केलें. त्यांस पुढें बहुधां मारूनही टाकण्यांत आलें असावें.

शा तर्‍हेनें महमुदाच्या कारकीदीच्या सुरुवातीस सामानी घराणें नष्ट होऊन गेलें. या वृतांतांत आणे विजापूरच्या राज्याच्या अंताच्या वत्तान्तांत केवढें साम्य आहे ! गागाभट्टाकडून राज्याभिषेक करवून घेऊन शिवाजी महाराजांनीं आपलें स्वातंत्र्य जाहीर केलं. महमुदा- च्या स्वतंत्र राज्यपदाळा धमाची आवश्य ती मान्यता देऊन बग- दादच्या खर्लाफानें जशी त्याला सुलतान ही पदवी दिली तशीच गागाभट्टाने शिवाजीस अभिषेक करून छत्रपाते ही पदवी अपण केली. त्यानंतर थोड्याच दिवसांत हिंदुस्थानचा इलेकूखान म्हणजे अवरंगजेब यानें शिवाजीचा स्वामी विजापुरचा राजा याचा मोड करून राज्याच्या शेबटच्या वारसास दिल्लीस नेळें आणि विजापुरचा

|: ४, ;

शै

महमूद आणि जयपाळ. 2७

उरलेला प्रांत मोगल साम्राज्यांत सामिळ करून घेतला, मानवी स्वभाव हा सगळीकडे सारखाच व त्यामुळे त्याच्या करवी आपलें कार्य करून घेणाऱ्या नियतीच्या खळांतहि सगळीकडे साम्य दिसावें होहि स्वाभाविक आहे.

प्रारंभीच्या गोष्टी इ. स. ९९७ व १००० यांचे दरम्यान घड- ल्या ( पुढें पांच वर्षांनीं १००५ मध्यें सामानी राज्याचा पूर्ण अंत झाला ); आणि महमूदच्या राज्यछत्राखालीं सामानीं राज्याचा बराच मोठा भाग आला. खोरासानाचा समावेश त्यांत झालेलाच होता. सामानी राज्यांतील सिस्तान हा प्रांत जिंकण्याच्या तो गडबडीत असतां जयपाल सैन्याची जमवाजमव करीत आहे अशी महमुदास बातमी आली. बहुधा ल्याच्या सेनापतीनीं जयपालाच्या मुलखावर स्वारी केळी असावी आणि त्यामुळें जयपाळ लढाईची तयारी करीत असावा. शिवाजीप्रमाणेंच ताबडतोब निश्चय करण्याबद्दह आणि त्वरेने सैन्याच्या हालचाली करण्याबद्दल महमुदाचीहि ख्याति आहे. याहि- वेळीं या गुणांचा उपयोग करून व्यानें पश्चिमेकडून आपलें तोंड पूर्वेकडे फिरविळें आणि १५००० घोडेस्वार घेउन झपाट्याने तो जयपालाच्या राज्यांत घुसला. अशा त्वरेच्या हालचाली करावयास घोडदळच फार उपयोगीं पडतें आणि महमूद काय आणि शिवाजी काय अशा प्रसंगीं घोडदळाचाच उपयोग करीत, असें आपल्यास दिसून येतें. “ परशावर ( पेशावर ) त्यावेळीं हिंदुस्थानच्या भूमीच्या केंद्रावर होतें” ( उत्नी. पा. २८०). या विधानावरून असें दिसून येतें की, अजूनहि सिंधूच्या पश्चिमेकडील प्रदेशावर जय- पालाचें राज्य चाळू होतें, ( हा प्रांत म्हणजे अवार्चीन वायव्य सर- हृद्दीचा प्रांत होय व त्याची राजधानी वहिंड येथें होती.) जय- पालाची लढाईची तयारी पूर्ण झाली नव्हती असें दिसतें. त्याने

। मागून येणारें सैन्य रणक्षेत्रावर येऊन दाखल व्हावें म्हणून लढाईचे

४८ गझर्नीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

तोंड सुरू करण्याचें लांबर्णावर टाकलें (उत्बी. ८१ ). परंतु सुल- तानानें ही अनुकूल संधि ओळाखिली आणि ताबडतोब जयपालावर हला केळा. लढाइ निकराची झाली आणि मध्यान्हाच्या सुमारापर्यंत ५००० हिंदूंची मुंडकीं तरवारीने रणक्षेत्रांत पडलीं. जयपाल, त्याच्या बायका, ल्यांचीं मुळेंबाळें, त्याच्या कुटुंबांतील इतर लोक व ह्याचे सरदार यांच्यासह कैद झाला. ळुटींत अगणित दागदागिने सांपडले, पाडाव केलेल्या राजघराण्यांतील माणसांच्या गळ्यांत आणे जखमी झालेल्या व मेलेल्या शिपायांच्या अगावर हिरे, माणके व मोतीं यांनीं खचित केलेले हार इतके सांपडले कीं, इस्लामी फौजेस अमयांद संपात्ते लाधली. हिंदी राजे व सरदार यांच्या दागिन्यांच्या सोसाचा उल्लेख अरबी प्रवाऱ्यांनींहि केला आहे ( भाग २ पान १८७ पहा ). परंतु जयपाल, त्याचे सरदार व सैनिकही लग़नांतील मिरवणुकींतल्या- प्रमाणें दागिन्यांनी नटून रणक्षेत्रावर युद्धास जावेत हें विचित्र आहे. बहुधा ते लढण्याच्या तयारींत नसतांच तळावरच त्यांच्यावर हल्ला करण्यांत आला असण्याचा संभव आहे. ल्या प्रांतांत हजारों तरुण पुरुष, मुळें व मुली हस्तगत करण्यांत आलीं आणि “ खारासानच्या बाजूच्या [ म्हणजे सिंधूच्या पश्चिमेकडील ] सव हिंदी प्रांतांना सुल- तानाची सत्ता मान्य केली ”“’हा जय हि- ३९२ (इ.स. १००१) च्या मोहोरमच्या ८ व्या तारखेस मिळाला आणि त्याची बातमी अत्यंत दूरच्या प्रदेशांतहि पसरली. ‘”

पेशावरच्या मैदानांत इ. स. १०० १ मध्यें अश्या प्रकारचें ह संस्म- रणीय युध्द झालं आणि त्यामुळें सिंधुनदीच्या पश्चिमेकडील प्रांतां- वरील हिंदु राज्याचा अंत झाला आणि तेथील लोकांचे हिंदुत्वाहि नाहींसें झाळें. आपल्या जयाची पूणता करण्यासाठीं सुलतान रेटीत रेटीत जयपाठाची राजधानी वाहिंड येथें चाळून गेला आणि त्यानें ती सर करून हस्तगतहि केली. कांहीं ठेखकांचें म्हणणे असं आहे

महमूद आणि जयपाळ. ४९

कीं भातेंडा हेंच वहिंड होय; परंतु हें शक्‍य दिसत नाहीं. कारण भा?डा सतलज नदीच्या दक्षिणेस असल्यामुळें पेशावरपासून फार दूर होईल. पूर्वीच म्हटल्याप्रमाणे आणि इलियटनें फारा दिवसां- पूर्वीच निर्देश केल्याप्रमाणे (२ पा. ४३८) महमुदाळा आपलें लहानसें सैन्य धेऊन सबंध पंजाब प्रांत ओलांडून भातेंडा येथे जाणें शक्‍य नव्हतें. सिंधूच्या पश्चिमेचा सर्व प्रदेश, किंवा उत्बींच्या म्हण- ण्याप्रमाणें ‘खोरासानच्या बाजूचा प्रदेश’ महमुदाच्या राज्यांत सामील करण्यांत आला आणि तेथें मुसलमानी राज्य स्थापन करण्यांत आलें इतकच नव्हें तर लोकांस जबरीने मुसलमानी धमाची र्दाक्षा देऊन “: तेथील किळसवाणा अधार्मिकपणा नाहींसा करून तो सबंध शाद्ध करण्यांत आला. ” “ ज्य! हिंदी वीरांनी सरहद्दीवरील डोंगरांत व किल्ल्यांत बंड उभारून दुष्टपणा केला त्यांच्यावर तरवार चालवून त्यांना शिक्षा करण्यांत आली. ‘” पेशावरावर जातांना अर्थात्‌ ह्यास खेबर वगेरे घाटांतून जावें ठागळें आणि हल्छीप्रमाणेंच त्यावेळीं सर- हृद्दीवरीळ जातीनीं महमुदासहि त्रास दिळा आणि त्यानें त्यांचे नि ष्ट्र पणे पारिपत्य केळें. त्यांना आणि सिंधूच्या पश्चिमेकडील लोकांना बाटविण्यांत आलें तें या वेळीं. महमुदालळा जिंकलेले प्रांत आपल्या राज्यांत सामील करण्याचें माहीत तर होतेंच, परंतु शिवाय सामील केलेल्या प्रांतांतीळ लोकांस बाटवून आपलें राज्य चिरस्थाई कसें करावें हेंहि माहीत होतें, या विषयावर पुढें आम्ही ज्यास्त लिहिणार आहों

-__ आतां आपण जयपालाकडे वळूं. असं सांगतात कों महमुदानें जयपालास व त्याच्या कुटुंबास खोरासान मधीळ एका किल्ल्यांत कोंडून ठेवण्याचा हुकूम दिला, जयपालास इतक्या लांबच्या जागीं नेळें असो किंवा नसो, त्याच्यापासून खंडणीदाखळ ‘५० हत्ती घेऊन व त्याच्या मुलास ओलीस ठेवून घेऊन त्यानें जयपालास लवकरच

१-4

५० गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

सोडून दिले, आणि ल्याला आपल्या राज्यांत जाऊं दिलें. तें राज्य आतां सिंधूच्या पूर्वेस होतें. आपल्या राज्यांत परत येण्याऐवजीं चितेत जळून तो भस्मसात्‌ झाला, शात्रने आपल्याला पाडाव करून कैद केलें यामुळे झालेली अप्रतिष्ठा त्याला सोसवली नाहीं. त्या काळांत पुष्कळ लोक, राजे देखील, अशा तऱ्हेने प्राणत्याग करीत. आपण फार वृद्ध झाल्यामुळें राज्य करण्यास नालायक आहोंत असेंद्वि त्यास वाटळें असावें. उत्बीनें असें म्हटलें आहे कीं, मदमुदाकडे ओलीस असलेल्या मुलास त्याच्या या प्राणत्यागाबद्दल पत्न आलें होतें. बहुधा त्याचा हा मुलगा आनंदपाळ असावा. त्यास महमुदानं सोडून दिलें व आपल्या राज्यांत जाऊन शांतपणे राज्य करूं दिलें. जयपालाच्या या शोचनीय अंतामुळे आणि दुर्दैवी दीर्घ जीवितामुळें त्याच्या- बद्दल कींव वाठल्याखर्राज राहात नाहीं व त्याच्या तेजस्वी प्राण- त्यागाबद्दल तर आदरच वाटतो.

या प्रसंगानंतर सुलतान महमुदानें पश्चिमेकडीळ आपली सत्ता दृढ करण्यासाठीं तुर्की राजा इठेकूखान याच्याबरोबर तह केला. या पर्वींच इठेकखानानें बोखारा आपल्या ताब्यांत घेतलें होते. खोरासान वगेरे आक्सस नदीच्या दक्षिणेकडील प्रांत महमुदास मिळाळे आणि नदीच्या उत्तरेकडील मबरुन्‌नहर प्रांत आणि सामानी राज्याची राज- | धानी बोखारा हीं इलेकखानाकडे राहिलीं. आपल्या मुलास इलेकू- खानाची मुलगी करून घेऊन हा तह महृमुदानें बळकट केला असावा असें दिसून येतं. आपल्या राज्याच्या पश्चिम बाजूस अद्य तर्‍हेनें सुरक्षितता झाल्यामुळें महमुदाला आपले लक्ष हिंदुस्थानाकडे द्यावयास मोळळीक झाली. “’ तेथील संपत्तीने त्याचा लोभ आणि मूर्तीनीं त्याचा धर्मोत्साह प्रदीप्त केला.!” तथापि हिंदुस्थानच त्याच्या विचाराचे ध्येय किंवा सार होतें असें मानण्याची जरूरी नाहीं. कारण त्याच्या कर्तृत्वाला आणि त्याच्या उत्साहाला पूर्वेप्रमाणेंच उत्तरे

महमूद आणि जयपाळ. ५१

कडेही क्षेत्र मिळण्याची आवश्‍यकता होती व तो वाव त्याला मिळा- लाहि. उत्बीनें दोहोंकडील स्वाऱ्यांचें सारख्याच विस्तारानें वर्णन केलें आहे. परंतु आम्हांला आमचें लक्ष हिंदुस्थानांतील त्याच्या काम- गिर्री पुरतेंच मर्यादित करणें उचित आहे. कित्येक वेळां असें भास- विण्यांत येतें कीं दरसाल हिंदुस्थानावर स्वारी करण्याचा महमुदानें पणच केला होता. वस्तुतः ही मोष्ट खरी नाहीं. महमुदाच्या हिंदु- स्थानी वृत्तान्त-ठेखकांस मागाहून सुचलेली ही कल्पना आहे. उत्बीनें अशा पणाचा उल्लेख केलेला नाहीं.

प्रकरण ५ वें. भाटियावरील स्वारी.

त्व न ्न्न्ट्टा्

उत्तरकालीन इतिहासकारांनीं महमुदाच्या बारा स्वाऱ्यांची गणती केली आहे आणि युरोपीय इतिहास-कारांतही हिं संख्या परंपरेने कायम झाली आहे. या स्वाऱ्या बारा पेक्षां अधिक होत्या यांत संशय नाहीं. आपल्या दुसऱ्या भागाच्या परिगशोष्टांत ईल्यिटनें सतरा स्वाऱ्यांची गणती दिली आहे. या स्वाऱ्यांच्या संख्यबद्दल विवरण करण्याची या ठिकाणीं जरूरी नाहीं. तो प्रश्न महत्त्वाचाहि नसून केवळ पांडित्याचा आहे; आणि म्हणून या स्वाऱ्यांचा अनुक्रम लावीत न बसतां आम्ही या स्वाऱ्यांचें सविस्तर वर्णन देत आहा. पेशावरवहिंड घेतल्यानंतर महमुदानें ज्या स्वारीची तयारी केली ती भाटिया वरील स्वारी होय. दुदेंबानें भाटियाची नक्की भौगोठिक स्थिति अजून निश्चित करितां येत नाहीं. कारण या बाबतींत इति- हासकांरांत महत्त्वाच्या बाबींबद्दल मतभेद आहे. आणि असुक एका स्थळालाच भाटिया म्हणावें तर ल्या मताच्या समर्थनाठा भक्कम असा पुरावा नाहीं. पहिल्यानें उत्बीने जे या स्वार्राचें वर्णन केळे आहे तें देऊं ( पा. ३२२-२४ ). “ सौस्तान मधील कारभाराची व्यवस्था लागल्यानंतर भाटिया जिंकण्याचा संकल्प पार पाडण्याचा र नानें निश्चय केला. त्यानें सिहून ( सिंधु ) ओलांडली, मुलतानचा प्रांत बाजूस टाकला आणि भातियापुढें आपला तळ दिला. ल्या शहराचे तट इतके उंच होते कीं गरुडांनांच फक्त ल्यांवर जातां येई आणि व्या तटांवरीळ पहारेकऱ्यांस मनांत आल्यास थुक्राच्या चांदि. णीच्या ओष्टांवर आपल्या चुंबनाचा ठसाहि उमटावितां आढ

भाटियावरील स्वारी. “३

असता ( !!! ). त्याच्या भौवताळी समुद्राप्रमाणें विस्तीण आणि खोल अशा खंदकाचे वलय होतें. आपल्या विख्यात योद्धयांच्या पराक्रमाची घमेंड असलेला तेथील राजा शहराबाहेर पडला आणि त्यानें लढाई दिली. सळतानानें तीन दिवस युद्ध केलें. चोथे दिवशीं स्य आकाश- सागराच्या मध्यावर आला असतां ‘अछ्लाहो अकबर’ या आरोळ्यांनीं आकाशा दुमदुमून गेळे, मुसलमानांनीं हछा चढविला आणि त्यांत काफिरांचा काळेपणा धुतला गेला. बहुतेक सवे शात्रचे वीर किछ॒यांत ळून गेले. परंतु धमाच्या संरक्षकांनीं किल्ल्याचा रस्ता मागोमागच हस्तगत केला, सैन्यांतील तरुण लोकांनीं खंदक भरून काढला आणि रस्ता रुंद केला. किल्ल्याच्या तटावरून दोर सोडून त्यावरून विजयराज खालीं उतरून डोंगराच्या विवरांत निसटला आणि त्यानें जंगलाचा आश्रय केला. तेथे त्याचा पाठलाग करण्यांत आला. इतक्यांत आपला खंजीर काढून त्यानं आपला जीव घेतला. त्याच्या सैन्याचा मोठा भाग तरवारीला बळी पडला व एकशे साठ हत्ती पाडाव करण्यांत आले. त्या देशांतील मूर्तिपूजेचें पाप धुवून काढावें म्हणून त्या शहरांत सुलतानाने आपलें ठाणें वसविले. त्यानें लोकांस मुसलमान केटें, मशिदी बांधण्याची व्यवस्था केळी आणि इमाम नेमून दिळे. तो परत जात असतां बयाच्या सैन्यावर अनेक अनर्थ कोसळले. माणसें मेळीं ब सामानाचाहि नाश झाला. कित्येक अप- कौर्तीनें मेळे आणि कित्येक भीतीनें हैराण झाले. सुलतानाचे अमूल्य प्राण मात्र वांचळे. महमुदाच्या विश्नासांत असलेल्या अबुळ फत बोा- स्तीनें त्याला उत्त्कृष्ट सछा दिला आणि असल्या आकाक्षांच्या आगे साहसांच्या विरुद्ध आपलें मत दिलें, परंतु सुलतानानें त्याचा सछा मानला नाहीं. ”’ उत्बीच्या ठेखणींतन उतरलेले हें लांब लचक वर्णन आम्ही येव- ढ्याच करितां दिलें आहें कीं त्यामळे त्याच्या वर्णनाची काव्यमय

८8 गझर्नांच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

पद्धाते वाचकांच्या ध्यानांत यावी आणि या वर्णनावरून उत्पन्न होणाऱ्या अडचणींची कल्पना व्हावी. या गोष्टीं उर्त्बांच्या प्रत्यक्ष नजरेखाळून गेल्या नाहींत. महमुदाचा चिटर्णांस या नात्यानं मिळा- लेल्या माहिर्तावरून त्यानें त्या लिहिल्या अहित. ही येवढ्या लांबच्या प्रांतावर स्वारी करण्याचें महमुदानें कां ठरविलें हेंच कळणें प्रथम कठिण आहे. उत्बीनें त्याचें कांहींच कारण दिलें नाहीं. पुढें झालेल्या इतिहासकारांनी असें म्हटलें आहें कीं विजयराज हा जय- पाळाचा सामंत होता आणि महमुदालळा द्यावयाच्या खंडणीपैकी त्याच्या वांटयाचा भाग त्यानें दिळा नाहीं, परंतु महमुदानें विजय- राजावर स्वारी करावयास हें कारणच होऊं शकत नाहीं. शिवाय जयपालाची महमुदानें मुक्तता केली तेव्हां त्यानें महमुदाळा कोण- तीही खंडणी देण्याचें कबूल करून घेतलें असावें असे दिसत नाहीं. आनंदपालालाहि सोडून दिळें तें खंडणी देण्याच्या अटावर नव्हे. वस्तुतः महमुदानें जयपालाच्या राज्याचा बराचसा मोठा भाग ळुबाडला होता; आणि तो त्याच्या मुक्ततेबद्दळ पुरेसा मोबदला होता. तेव्हां या स्वारीचे कारण या खंडणीपेक्षां काहीं तरी निराळें असावें. उत्बीच्या बखरींत त्याचा कांहीं पत्ता लागत नाहीं. बहुधा भाटियाचा राजा हा मलतानच्या नेक्रत्येस एक प्रबळ व स्वतंत्र राजा असावा त्यानें सिंधूच्या पश्चिम बाजूच्या मुलखावर आपला हक्क सांगून तेथील लोकांस चिथाविलळें असावें. आपण मागेच पाहिल्याम्रमाणें भट्टी राजे हे सुरुवातीला झाबुलिस्थानचे मालक होते. जयपाळ आनेदपाळ वगेरे राजे ब्राह्मण नसून भट्टी होते अशी जी एक कल्पना आहे ती आमच्या मतें बरोबर नाहीं. शाही ब्राह्मण घरा- ण्यांत नांवाच्या दोवटीं लावावयाचे मानपद जरी ‘देव’चे ऐवजीं “पाल’ झाळें असलें तरी तेवढ्यावरून राजघराण्यांतच पालट झाला असावा | असें होत नाहीं. क्षत्रिय राजानींहि पालप्रमाणेंच देव हें मानपदहि

भाटियावरील स्वारी. “पर

लाविलें आहें आणि शाही राजे जरी ब्राह्मण असले तरी व्यवहारांत ते क्षत्रियच बनले होते. त्यांनी आपल्या मुली क्षत्रिय कुमारांनां दिल्या होल्या आणि क्षत्रिय मुली आपल्या कुलांत करून घेतल्या होत्या. सारांश, भाटियाचा राजा हा जयपालाचा कोणी संबंधी असून ल्याने कांहीं अपराध केल्यावरून महमुदानें भाटियावर स्वारी करण्याचें ठरविलें असावें असं दिसत नाहीं. ही लांबची आणि दुःसाध्य स्वारी करण्याचें महमुदानें कोण- त्याही कारणानें ठरविळें असो, ती त्यानें आपल्या नेहमींच्या उत्सा- हानें पूर्णपणें पार पाडली. बिजेराय ( विजयराज ) हि शौयानें लढला. ल्याने आपल्याला केद करूं दिलें नाहीं. जयपालाप्रमाणें आपली अवमानना होण्यापूर्वींच आपल्या छातीत खंजीर भोसकून घेऊन प्राणत्याग केला. भाटियाच्या लढवय्या नागारेकांनीं प्रायः आपले प्राण धारातीर्थी अर्पिळे. इतर ठोक मुसलमान झाले. लोकांना कैद केल्याचें किंवा ठटाळूट केल्याचें वर्णन येथें आढळत नाहीं. तेव्हां ही स्वारी ठुर्टासाठीं किंवा एखादी प्रसिद्ध मूर्त फोडण्यासाठी करण्यांत आळी असावी असे वाटत नाहीं. भाटियाचे ठोक आणि त्यांचा प्रांत सिंधु नदीच्या पूर्वतीरावर गझनी प्रांताच्या अगदीं जवळ होता. यामुळें तं काळजीचें स्थान होतें आणे म्हणूनच तो प्रान्त पूर्णपणें ताब्यांत आणून बाटविण्यांत आला असावा. परंतु भाटिया शहर कोठें असावें : तं शहर महत्वाचे होतें यांत शंका नाहीं. कारण अट्बेरुनीनें आपल्या भूगोलांत बझानच्या पश्चि- मेस मुलतान, पलीकडे भाटिया होतें असा उल्लेख केला आहे. मुल- तान हें बझानच्या अगदीं पश्चिमेस नसून थोडेसें वायव्येस आहे आणि भाटिया हें मुलतानच्या वायव्येस नसून नेक्रत्यस असावें तेव्हां ते भावलळपर नसावें. शिवाय भावलपुराशेजारीं पर्वतहि नाहींत बाकी येथें हेंहि नमूद करून ठेवणें जरूर आहे काँ भाटिया रह- |

८्द गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

राच्या किंवा किल्ल्याच्या वर्णनावरून असें दिसून येतं कीं भाटिया हें अगदीं पर्वेताजवळ नसावें. कारण, डोंगरी किल्ल्याचें तट गगन- चुबी असले तरी त्याच्या भोंबती खोळ खंदक असणे राक्‍य नाहीं. उत्बीचीं वर्णनें स्वतःच्या माहितीने लिहिळेलीं नसून ती काव्यमय आहेत हें उघड आहे. महमुदानें मुलतान प्रांत बाजूस टाकला असें वर्णनांत आहे तेव्हां तो मुलतानच्या नैक्रव्यस आला असावा. त्याने फक्त सिंधु नदी ओलांडली, दुसरी कोणतीही नदी ओलांडली असे या स्वारीच्या वर्णनांत नाहीं; तेव्हां हे शहर मुलतानच्या नेक्रव्येस सिंधु व सतलज यांचे दरम्यान कोठें तरी असावें. अल्बरुनीने त्याची जी जागा दिली आहे तिच्याश्ीं ही कल्पना जुळती आहे. बिजेरायानें सिंधूच्या तीरावरील डोंगरी अरण्यांत आश्रय घेतला असें ज॑ फेरिस्ताने म्हटलें आहे तेंहि भाटिया हें सतलज व सिंधु यांच दरम्यान होतें असें मानल्यास बरोबर ठरतें.

ईलियटच्या मतें मात्र भाटिया हा पाठ चुकला असावा, व तो शब्द भाटिया नसून भेरा असावा. त्याच्या म्हणण्याप्रमाणे हे शहर झेलमच्या डाव्या किनाऱ्यावर मुलळतानच्या वायव्येस मिठाच्या डोंग- रांजवळ कोठें तरी असावें ( पान ४४० ). जयपाल–आनंदपालादि वाहिंडचे पाळ हे भाटी असून बिजयरायाचे नातठग होते अशी त्याची कल्पना आहे. परंतु वर सांगितल्याप्रमाणें ही कल्पना बरोबर नाहीं व तिची आवश्‍्यकताटठि नाहीं. या स्वारीसाठीं महमूद बन्नूच्या खिंडीने कुरम खोऱ्यांतून येऊन त्यानें सिंधु नदी ओलांडळी आणि मुलतानच्या प्रांतांत न ॥शेरतां त्याच्या कडेनें तो भाटियावर आला असें जे इलियटनं म्हटलें आहे तें निःसंशय बरोबर आहे. आनंद- पालाच्या किंवा मुलतानच्या परकीय इात्रच्या प्रांतांत घुसन आपल्या मार्गात अडचणी उत्पन्न करून घेण्याची महमुदाला इच्छा नव्हती आणि म्हणून तो आड वळणाच्या लांबच्या मागीनें आला

भाटियावरील स्वारी. ण्छ

हें आपल्याला लवकरच दिसून येईल. परंतु यावरून भाटिया मुल- तानच्या वायव्येस येत नाहीं, कारण तसें असतें तर महमुदाला मुलतानच्या कडेनंही जावें लागळें नसतें. बिजेरायाने डोंगरावरील अरण्यांत पळून जाऊन आश्रय घेतला असें उत्बीनें जें वर्णन केलें आहे, त्यामुळे उत्पन्न झालेला पेंच उत्बीचे वर्णन अतिशायोक्तीचें आहे; भाटियाजवळ पर्वेत नसून केवळ डांगर्‍्या होत्या असें म्हण्ट- ल्यानें सहज सुटण्यासारखा आहे. कसंही असो, कोणतंही अवाचीन शहर हें भाटिया होय असं दाखवितां येण्यासारखें नाहीं. अलबे- रुनीच्या काळांत तें शहर प्रसिद्ध असून ते मुलतानच्या नैक्रत्येस सिंधु व सतलज नद्यांमध्ये होतें येवढेंच सांगून ते आजच्या भूगो- लांत निश्चित न करतां स्वस्थ बसणें भाग आहे.

टिप्पणी-भाटिया.

ळा क हिनी

१ भापलपूर गझेटिअरमध्यें भाटिया म्हणज भातेंडा होय असें मानून पुढें असे म्हटलें आहे की “इ. स. १००४ मध्यें महमुदानें भतिंडा सर केलें, तेयील राजा बिजयराज यानं आपला सम्राट आनंद– पाल याच्या विरुद्ध बंड केले होतं व महमुदाच्या अधिकाऱ्यांस त्रास दिला होता ?” “ पुढील स्वार्रत भतिंडाचें मार्गाने महमूद मुलतानवर चाळून आला ” महमुदाच्या स्वार्राचे उत्बीने जे वणन केलें आहे त्या

4५ _€% >

वरून ही दोन्हीही विधानें संभःनीय वाटत नाहींत,

२ भाटनेर, ( हनुमानगड ) बिकानेर संस्थान; या नावाखाली इंपी- रिअल गझटिअरमध्यें असे म्हटलें आहें कीं, महमुदानें या स्थळावर इ. स, १००४ मध्यें स्वारी केली अशी समजूत आहे. ” परंतु याबद्दल शंका आहे असेही पुढें म्हटलें आहे.

(३ ) बिकानेर गझेटिअरमध्योहे अश्यातऱ्हेचा उल्लेख असून आणखी असेंहि म्हटलं आहे कीं राजा दलचंद नांवाच्या एका भट्टी राजापासून तेमूरनें हा किला घेतला. तो किल्ला आते मजबूत असून

ष्ट गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

त्याची चांगळी तटबेदी केलेली होती, “’ तो सर्व हिंदुस्थानांत प्रख्यात होता ” असें त्याचें वर्णन केलेळे आहे (पा. ३९७ )

४ जैसलमिर गॅझोटअरमध्ये भर्ट्टींची प्राचीन परंपरा अशी दिली आहेः—“ ते यदूर्चे वंशज होते. यादव मथुरा सोडून गेल्यानंतर ते सिंधु नदीच्या पलीकडे गेळे आणि गज नांवाच्या एका राजानें गझनी हं शहर वसविले, एका खोरासान राजाने त्यांचा पराभव केला व ते पुनः सिघु ओलांडून परत आले ब पंजाबांत वसती करून राहिले. त्यांनी गझनी पुनः सर केली, परंतु बलंद राजाच्या वेळीं त्यांना पुनः गझनी बाहेर हांकून देण्यांत आलें. बलंदाचा मुलगा भट्टी यानें भोंबतालचे अनेक राजेरजवाडे जिंकले. त्याच्या माणूने त्याचा मुलगा मंगळराव त्याच्या गादीवर आला. परंतु त्याचें भाग्य त्याच्या बापासारखें थोर नव्हते. गझनीच्या राजानें त्याच्यावर स्वारी केली तेव्हां त्यानें आपलं राज्य सोडून दिछें. सतलज ओलांडून तो पळून गेला व त्यानें राजस्ता- नच्या वाळवंटांत आश्रय घेतला. तेथेंच त्याचे वंशज तेव्हांपासून आपलं घर करून राहिले आहेत. ” भाटिया नांवाचें एक शहर सिंधु व सत- लज यांच्या दरम्यान कोठें तरी होतं या म्हणण्याला या लोककथेनं दुजो- राच मिळतो. या शहराचा तुर्कानीं विध्वंस केला तेव्हां भट्टीनीं सतलज ओलांडली आणि वाळवंटांत शिरून ते जेसलमीर येथें येऊन राहिले.

प्रकरण सहावे. मुलतानक्रील स्वारी.

सम्या मम

महंमूद हा दूर हिंदुस्थानांत लढाईत गुंतळा आहे असें पाहून इलेकूखानानें महंमुदाच्या पश्चिमेकडील प्रांतांवर स्वारी केली; व चीनच्या कादिरखानास सहायाठा घेऊन तो जेहून ( आक्सस ) नदी ओलांडून आला. ही बातमी कानावर येतांच महंमद विद्यछ- तेच्या वेगानें गझ्नीस परतला व तेथून बल्खमध्ये गेला. इठेकखाना- बरोबर घनघोर लढाई होऊन त्याचा पूर्ण मोड झाला व तो आक्सस पलीकडे पळून गेला. उत्बीनें असें नमूद केलें आहे कीं, या लढा- इत महमुदाच्या सैन्यांत तुक, खिलजी, अफगाण व हिंदू लोक होते; सैन्याच्या मध्यभागीं त्यानें पांचशे हत्ती उभे केळे होते; तो स्वतः एका मस्त हत्तीवर बसला होता; व त्यानें इलेकखानाच्या निवडक पांचश संरक्षकांवर हला करून आपल्या हत्तीकडून त्यां- तळे बरेच लोक मारविले. यावरून असें दिसून येतें कीं जी साधन- सामुग्री कतत्वहीन नेत्याच्या हातांत कुचकामाची ठरली तिचाच उपयोग करून कतंबगार सेनापतीनीं यहा मिळविले, ज्या हिंद्सैनि- कांस व हत्तींस जयपाठास यश मिळवून देतां आलें नाहीं त्यांचाच उपयोग महमुदानें आपल्या स्वतःच्या तुकोविरुद्ध अत्यन्त यशस्वी

ऱ्हेनें केला.

गझनीस परतल्यावर मुलतानच्या धर्मभ्रष्ट राज्याधिकाऱ्यास मुलतान काबीज करून तेथून हांकून लावावयाचे असें त्यानें ठरविलें. मुल- तान हें त्यावेळीं स्वतंत्र राज्य होतें. सिंधच्या मुसलमानी प्रान्तात उत्तरेला मुलतान आणि दक्षिणेला मनसुरा अशीं दोन राज्यें होतीं.

९० गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या. मुलतानचा राजा मुसलमान होता; परंतु तो करमाती पंथाचा होता. हा पंथ अबदुल्ला बिन मैमान नांवाच्या एका पररियन उपदेशकानें स्थापिला होता. सातवा इमाम अल्ली ‘ हा रोवटचा इमाम असें तो आपल्या उपदेशांत सांगे. मत आत्म्याचे कल्पान्ती पुनरुत्थान होतें ही कल्पना त्याळा मान्य नव्हती व अवतारावर त्याचा विश्वास होता. इराणांतून या पंथाचे उच्चाटन जेव्हां करण्यांत आलें तेव्हां त्या पंथांचे लोक हिंदुस्थानांत आळे व त्यांस येथें पुष्कळ अनुयायी मिळाळे. ( बहुधा हीं दोन्हीं तत्वें हिंदुवर्मावरूनच घेतलीं असावींत ). सात आणि बारा या संख्यांचे पावित्र्य, दाक्षिच्या निरानेराळ्या पाय- ऱ्या, गूढ खुणा व अर्थ, इत्यादि विशेषतः हिंदुस्थानांतील साध्या भोळ्या धार्मिक माणसांस आवडणारीं गूढ तत्ततेहि त्या पंथांत होतीं. मुळतानचा राजा व तेर्थाळ पुष्कळ लोक करमाती पंथाचे होते. महमूद हा कडवा मुसलमान होता. ही धमभ्रष्टता हिंदुस्थानांतूनहि नाहींशी करावयाची असा त्यानें निश्चय केला. किंबहुना असेंहि दिसून येतें कीं मुळतानच्या गव्हनराच्या बापाला सबुक्‍्तगीननें खोरा- सान मधून हांकून दिलें होतें.

मलतानला जाण्याच्या समोरच्या मार्गातील अडचणी आणि धोके महमुदाला माहीत होते. मागें सांगितल्याप्रमाणें भाटियाहून परत जातांना त्याच्या सैन्यास त्रास देण्यांत आला होता. त्याचें सामान- सुमान नाहींसें झालें व त्याचा जीवाहि धोक्यांत पडला होता. दर- बारी उत्बीनें याचा खलासा हि केला नाहीं, मग वर्णन कोठचें श्‌ या इतिहासळेखकानें महमुदाच्या विजयाची काव्यमय वर्णनें विस्ताराने लिहिलीं आहेत; परंतु त्याचे पराजय वंर्णितांनां तो अगदीं संक्षेपाने लिहितो. बहुधा आपल्या राजाच्या व राजघार्नाच्या झालेल्या शोच- नीय अन्तामुळें चिडून जाऊन भातिया प्रांतांतील ढोकांनीं महमूद परत जात असतां त्याच्या विरुद्ध उठावणी करून त्याच्या सैन्याला

सुलतानवरील स्वारी. 4

त्रासवन सोडलें असावें.किंवा हल्लींच्या वायव्य प्रान्ताच्या सरहद्दीवर्राल दर्‍्याखोऱ्यांत व गिरिकंदरांत राहणाऱ्या टोळ्यांनी महमदावर हछे केले असावेत; हे अधिक संभवनीय आहे. या अडचणीचे खरें स्वरूप कोणतेहि असो, या वेळीं लांबच्या व वळणावळणाच्या परंतु कमी त्रासदायक मागाने जाण्याचें त्याने ठरविळे आणि पंजाबचा राजा आनंदपाल याला त्याच्या प्रांतांतून जाण्याबद्दल परवानगी मागितली, यावरून आनंदपालाचें राज्य पंजाबांत तरी खास होतें व तो स्वतंत्र राजा होता असें निश्चित ठरतं. परंतु मळतानचा अधिपाते आनंदपा- लाचा दोस्त असल्यामुळें त्याने परवानगी दिली नाहीं. मुलतानच्या अधिपतीनें सबक्‍तगिनाबरोबर झालेल्या लढाईत जयपालाठा सहा- य्यहि केलें अर्से म्हणतात. महमूद आनंदपालानें परवानगी दिली नाहीं म्हणून स्वस्थ बसणारा नव्हता. त्यानें अगोदर आनंदपाला- वर आणि नंतर मुलतानवर स्वारी करण्याचें ठरविठें. आनंदपालाचा पराभव झाला व काऱ्मीरप्यंत त्याचा पाठलाग करण्यांत आला. ही लढाई पेशावर प्रांतांत झाली असें इलियट म्हणतो; परंतु पेशावर महमुदाच्याच ताब्यांत होतें. या लढाईचें रणांगण पंजांबांत सिंधु नदीच्या पूर्वेस कोठें तरी असावें. उत्बीनें लढाईच्या स्थळाचा मुळींच उल्लेख केलेला नाहीं. तो फक्त इतकेंच म्हणतो कीं, “ तेव्हां सुल- तानाने शहरें व खडी ढटटून उध्वस्त करून जाळून टाकण्याचा सेन्याळा हुकूम दिला. त्यांनीं आनंदपालावर संकटामागून संकट उभें केळें व शेवटीं त्याला कारिमरांत हांकून दिळें. ? आनंदपाठाची अशी दशा झाठेली पाहतांच अबद॒ल फतेहनें आपली सगळी संपत्ति गोळा करून उंटाच्या पाठीवर घाळून सेरेंदिब ( सीलोन ) येथें पाठवून दिली व तो स्वतः मुलतान सोडून पळून गेला

महमदानें मलतानमध्यें प्रवेश केला व तेथील नागरिक धर्मभ्रष्ट

ळे आहेत असें पाहून त्यांच्यावर जबर दंड बसविला. “ या धर्म

द्र गझनांच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

• (9

स्थापनेचा वृत्तांन्त सव शहरांत पसरून इजितप्तमध्येह्यि पसरला आणि त्या सवे भागांतील अश्रद्धा आणे पाखंर्डापणा यांच मुख्य उगम- स्थानच म्हणजे मलतान’चे बंड तोंडून टाकण्यांत आल. ‘” (उउत्बी ३२८-३२९ ). करमाती नास्तिकवादाप्रमाणें खिलाफती बद्दलचाहि वाद त्यां वेळीं अस्तित्वांत होता. कांहीं ठोक बगदादचा खलीपा हा खरा खलीपा म्हणन मानीत तर इतर इजिप्तच्या खठीफाचे पुढारी- पण कबूल करीत व खुत्ब्यांत ( काझीच्या प्रार्थनेच्या वेळीं राजाचें व खलिपाचें नांव घेतात त्यास खुत्बाम्हणतात) त्याचाहि नांव घालीत, महमूद स्वाभाविकपणेच बगदादच्या खलीफाच्या बाजूचा होता. या- वेळीं इजिप्तच्या खलीफानें पाठविळेलीं सन्मानाची वस्रे त्यानें स्वीका- रिळीहि नाहींत.

महमूद मुळतानळला कोणत्या मार्गानें गेला व कोणत्या मार्गानें तो परत गेला हें उत्बीने नीट सांगितलेले नाहीं. परंतु पुढील इतिहास- कार तो भातेंडाच्या मागीनें गेला असे म्हणतात; तसा तो गेला नसावा असे वाटतें. भेराच्या म्हणजे उत्तर मार्गीनें परत गेला असें होळियटनें म्हटळें आहे तें योग्य आहें (इ. पा. २ पा. ४३२ ). ही स्वारी कोणत्या वर्षीं झाली होहि नक्की कळत नाहीं. कांहीं इतिहासकारांच्या मतें ती इलेक-खानाच्या पराभवानंतर झाली, कार्हींच्या मतें आधीं झाली. उत्बीला प्रमाण मानून ती अगोदर झाली असावी असे इलियेटला वाटतें. परंतु उत्बीचा वृत्तान्त कालानुरोधानें लिहिलेला नाही आणि त्यानें या स्वारीचे साळ दिलेलें नाहीं. परंतु इठेकखाना बरोबरची लढाई आम्ही या स्वारीच्या पूर्वी दिळी आहे. कारण, आम्ही अपल्या इतिहासाच्या पहिल्या भागांत (पा. १९९ ) उध्टृत केढल्या अलबरुनांनें दिलेल्या आनेदपालाच्या पत्राने (अल्‌बेरुनी भा. २ पा. १०) या मह- तत्वाच्या प्रसंगाच्या वृत्ताची सरणी व्यवस्थित रीर्तानें जुळते.

सुलतानवरील स्वारी. द्र

“ तुकारनीं तुमच्या विरुद्ध बंड केळे आहे असं मी ऐकितों. तुमची इच्छा असेळ तर मी स्वतः येईन किंवा “१०० घोडे १००० सेनिक व १०० हत्ती बरोबर देऊन मी आपल्या मुलाला पाठवीन. माझा तुम्ही पराभव केला आहि. दुसऱ्या माणसानें तुमचा पराभव करूं नये अशी माझी इच्छा आहे. ?”’ मुलतानवर स्वारी कर- तानां निष्कारण स्वारी होऊन पराभव झाल्यानंतर आनंद- पाळानें अशा तऱ्हेचा दाक्षिण्ययुक्त मदत करण्याचा प्रस्ताव केला असता असें वाटत नाहीं. आंतरराष्ट्रीय भाषेंत बोलावयाचे तर खुद्द अट्बेरुनीच्या म्हणण्याप्रमाणे आनंदपालाचेंच वर्तन जसे नेह- मींच न्याय्य व योग्य असे तसेंच याहि वेळीं होतें. त्यानें तेव्हां आप- ल्याला मित्रस्थांनी असलेल्या मुलतानसारख्या राज्यावर किंवा एखाद्या त्रयस्थ राष्ट्रावरह्दि स्वारी करण्याला आपल्या हृद्दीतून महमदा- ला जाऊं देण्याचें नाकबूल केलें हें न्यायाचें व योग्यच होते; परंतु प्रान्सवर स्वारी करंण्याकरितां जमनी आपल्या सरदहद्दींतून जात असता बेलजमने जमेर्नांला जाण्याची परवानगी न दिल्यामुळें जर्म- नीची स्वारी आपल्यावर ओढून घेतली त्या वेळीं जर्मनीनें ञ्याप्र- माणे तो अडथळा मानला नाहीं त्याप्रमाणेंच बलिष्ट राष्ट्रे किंवा राजे असली अडचण मानीत नाहींत. महमुदानं जमनी सारखेंच वर्तन केलें. त्यानें अगोदर आनंदपालाला गांठला व त्याचें शासन केलें. महमुदाच्या अश्या तऱ्हेच्या उघडाउघड अयोग्य वर्तनानंतर आनंद- पालानें वरील पत्र लिहिणें संभवनीय नाहीं. अलबेरूनीनें म्हटल्या- प्रमाणें तो महदमुदाचा हाडवैरी बनला. अलबेरूनीनें त्याचे कारण निराळें दिलें आहे. “’ जेव्हां त्याच्या मुलाला कैद करण्यांत आलें तेव्हां याच आनंदपाल राजाच्या मनांत अगदीं विरुद्ध अशा भावना उत्पन्न झाल्या. त्याचा मुलगा त्रिळोचनपाळ बापाहून अगदीं निराळा होता !’. ह्मणजे मुसलमानांशीं तो स्नेहभावानें वागला आणि ल्याला

द्ड गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

त्यांच्याबद्दल प्रेम व आदर वाटत असे. त्रिळलोचनपालाला कधीं केद करण्यांत आलें ते निश्चित करितां येत नाहीं. तो या मुलतानच्या स्वारींत देखीळ महमुदाच्या हातांत पडला असेल व शेवटीं त्याला महमुदानें सन्मानाने सोडून दिलें असेल, व त्यामुळें त्याची मनो- रचना निराळ्या प्रकारची बनली असेल. हें पत्र देतांना “ त्यांचे परस्पर संबंध हें पत्र लिहितेवेळीं शिथिळ होत चालले होते असें अट्बेरुनीने लिहिळें आहे हें खरें, परंतु त्या वाक्यांत महमुदानें स्वारी करून आनंदपाळाळा जागोजाग त्याचा पाठलाग करून कारिमरांत हांकून लाविलें या सवे गोष्टींचा अंतभीव होण्यासारखा नाहीं. त्याने फक्त पूर्वीचे साधे संबंध–जे कधींच स्नेहाचे नव्हते ते-दाखाविळे जातात असें आम्हांस वाटतें

मुलतानहून परत आल्यावर महमुदानें जरी आनंदपालाचा मुळुख पूर्वी सांगितल्याप्रमाणें लुटून उध्वस्त केला होता तरी तो आपल्या ताब्यांत घेतल्याचें दिसत नाहीं. महमूद सिंधूच्या पलीकडे गेल्यावर आनंदपाळ आपल्या राज्यांत परत आला असला पाहिजे. आपल्या पराभवाचें शल्य त्याच्या हृदयास टोंचन राहिलें व त्यानें यझनीच्या राजाची सत्ता नाहींशी करण्याचा जोराचा प्रयत्न करण्याचा निश्चय केला. त्याचें वर्णन पुढील प्रकरणांत करण्यांत येईल.

प्रकरण सातवे. संयुक्त हिंदूची शवटली लढाई.

आनेदपालानें आपल्या मदतीला हिंदुस्थानच्या अनेक राजांना बोलावले, आपल्या धमीवरील व स्वातंत्र्यावरीळ या वाढत्या संक- टाचा नायनाट करण्यासाठी हिंदुस्थानानें एकत्र होऊन केलेल्या या शेवटच्या प्रयत्नाचे फेरिस्तानें फारच अतिरायोक्तिपूण वर्णन केळे आहें. परंतु उत्बीनें या प्रयत्नाला अशा तऱ्हेचे व्यापक स्वरूप दिलेलें नाहीं. नेहमीप्रमाणेंच सत्य या दोहोंच्यामध्ये आहे. आप- ल्याला हें माहितच आहे कीं काळ जसा मागे पडत जातो तप्ततशा बखरा जुन्या प्रसंगाचे वर्णन अतिशायोक्तीनें करितात. मागाहून येणारा प्रत्येक बखरकार अद्भृततेंत भर घालीत असतो. हिंदुस्था- नच्या प्राचीन इतिहासालाहि हीच गोष्ट लागू पडते; रामायणाच्या किंवा महाभारताच्या प्रत्यक नवीन आवृत्तीत मूळ गोष्टींत अद्भुत वृत्तांची अधिकाधिक भर पडत गेली आहे. मुसलमान इतिंह्यासका कांहीं या नियमाला अपवाद नाहींत, आणि त्यांनाहि विस्मयावह गोष्टींची भर घालण्याचा स्वाभाविक मोह आवरितां आला नाहीं. फेरिस्ता म्हणतो, ( ई. २ पा. ४४६ ):– _ “ महमुदानें हि. २९९ (इ. स. १००८) मध्यें आपलें सैन्य गोळा केळे, आणि हिंदस्थानांत स्वारी करून आनंदपालाचे | र पव्य करण्याचा निश्चय केला. मुलतानच्या मागल्या स्वारीचे बेळीं आनंदपाळ अतिशय उद्धटपणानें वागला होता. आनंदपालानें इतर हिंदूराजांची मदत मागेतली. मुसलमानांस हंदुस्थानांतून हांकून ह| ष्‌

द्द गझर्नांच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

देणे हें आपले पवित्र कतव्य आहे असे त्यांस आतां वाटूं लागले होतें. मदतीच्या निमंत्रणावरून उज्जनी, ग्वाल्हेर, कालंजर, कनोज, दिल्ली व अजमीरच्या राजांनीं संघ केला आणि सबुक्‍्तगिनाविरुद्ध केव्हांहि उभारळे नव्हतें येवढे सैन्ये गोळा केळे. आनंदपालाने स्वतः सैनापत्य पतकरिळें आणि तो महमुदावर चाळून गेला, दोन्ही सैन्ये पेशावर येथे भेटली आणि एकमेकांसमोर तळ देऊन राहिलीं. तीं अशा तऱ्हेनं ४० दिवस स्वस्थ पडून होती. कोणत्याहि बाजला लढाईला सुरवात करावयाची उत्सुकता होईना, मूर्तिपूजकांच्या सैन्यांत दररोज भर पडत होती. काफिर गख्खारहि मोठें सैन्य घेऊन येऊन मिळालें. हिंदुस्रियांनीं आपळे दागदागिने विकळे आणि लांब लांबच्या प्रदेशांतून या विक्रीचे आलेले पैसे आपल्या नवऱ्यांच्या आव्यक गरजा भागविण्यासाठीं पाठवून दिले. ज्या गरीब होत्या त्यांनीं सूत कातून किंवा इतर श्रम करून सांचविलेल्या पैशांतून आपली मदत पाठवन दिली. ”

या लढाईचा समकालीन उत्बी यानें जो वृत्तांत दिला आहे त्याच्याशीं वरील वर्णन ताडून पाहिलें तर तें खरोखरच अतिशयोक्ति पूर्ण ठरळें ““ सुलतान वामंद नदीवर आला तेव्हां वबाळ बिन अद्व- पाल हा त्याला मोठें सैन्य घेऊन आडवा झाला. युद्धाचा अम्नि- सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत जळत होता. सुलतानाचे सैन्य पराभव पावून काफिरांच्या हातांत विजय पडतो कीं काय अशी वेळ आली होती. परंतु इस्लामी धमोळा जयाचे मिळालेळें आश्वासन खरें झालें. सुलतानानें आपल्या खास शरीरसंरक्षकांस घेऊन हल्ला केला आणि त्यापुढे बंडखोरांचे पाय तग धरूं राकले नाहींत (उत्बी,पा.३४०–४१)

आपले दागेने विकून आणि सूत कातून अथवा दुसरे कोणते तरी श्रम करून त्याची मिळालेली मजञर्राची रकम पाठवून स्त्रियांनी सैनिकांच्या खचोकरितां मदत पाठविली हें फिरिस्ताचं विधान शुद्ध ॥

संयुक्त हिंदूंची शेवटली लढाई. ६७

२०५

आतिशयोक्तांचें आहे. आपल्या सैन्याचा खच भागविण्या इतके हिंदू- राजे श्रीमंत होते. आणि जरूरच तर व्यापारी आणि देवळें यांच्या- पासून वर्गण्या गोळा करितां आल्या असत्या. उत्बीनें उछेख केला नसला तरी निरनिराळ्या अनेक हिंदू राज्यांतून फौजा आल्या, यावर विश्वास ठेवतां येईळ. कारण गोळा झालेलें सैन्य इतके प्रचंड होतें कीं जयाचे पारडे हिंदूच्या बाजूस कांहीं काळपर्यंत झुकत होतें. शिवाय कोरीव लेखांच्या पुराव्यावरूनहि कांहीं राजे आनंदपालाच्या मदतीला आले होते असें दिसून येतें. परंतु याहि बाबतींत उत्तरकालीन इतेहासाचें अधिष्ठान करून कल्पनेला सुचलीं त्या राज्यांचीं नावे फिरिस्तानें दिलीं आहेत. उज्जनींला जरी मालवाधिपति भोज राज्य करीत होता आणि सैन्य पाठविण्या इतका जरी तो प्रबळ होता तरी उज्जनी या लढाईंत सार्माळ झाल्याचे दिसत नाहीं. परमारांच्या इतिहासांत सांगितल्याप्रमाणें भोजानें तुकांशीं युध्द केळें असा एका कोरींव लेखांत उळेख आहे; परंतु त्यांत त्याला जय मिळाला असें म्हटलें आहे. कालंजरनं या युध्दांत भाग घेतला यांत संशय नाहीं धंगानें पूर्वींच्या संयुक्त प्रयत्नांत सबुकतगिना विरुध्द झालेल्या ठढा- इत भाग घेतला होता, त्याचें अनकरण करून त्याचा मलगा गंड या युध्दांत सामील झाला होता. कनोजला उत्तर हिंदुस्थानची सम्राट्‌ पदवी असल्यामुळें तेथून सैन्य यावें हें स्वाभाविक. ग्वाल्हेर कालंजरच्या राजाचें मांडलिक होते; तेथें कच्छपघात ( अर्वाचीन कघ्छवाह ) कुलांतील समर्थ सामंत राजा राज्य करीत होता. आणि कोरीव लेखांत त्याचा उल्लेख नसला तरी ग्वाल्हेरहून हि फौज ‘ आली असावी. दिल्ली किंवा अजमीर यांचीं राज्यें त्यावेळीं स्थापित झाले नसावीत किंवा. त्यांना या युध्दांत भाग घेण्याची ताकद तरी नसावी. आनंदपालाच्या तांब्यांतील पुष्कळ पंजाबी रजवाड्यांनीं त्याला सहाय्य केळें असावें. फिरिस्तानें कारमीरचा उल्लेख केलेला

दड गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

नाहीं. आणि या प्रसंगीं आनंदपालाच्या मदतीला सैन्य पाठविण्यांत आलें, अशा तऱ्हेचा उल्लेख राजतरॉंगेणींताहि नाहीं. कसेही असो, आपलें स्वातंत्रय आणि आपला धर्म यांच्या नाशाचं संकट उर्भे कर- णाऱ्या गझनीच्या नव्या वाढत्या सत्तपासून हिंदुस्थानचे रक्षण कर- ण्यासाठीं केलल्या या जोराच्या प्रयत्नांत आनंदपालानें प्रचंड सैन्य जमाविलें होतं असें निःसंशय दिसून येतं

ही हिंदुस्थानच्या भवितव्यतेचा निणय करणारीं लढाई पेशावरच्या मैदानांत झाली असं फिरिस्तानं म्हटलें आहे. परंतु इलियटला हे संभवनीय वाटत नाहीं. उर्त्बांनें युद्धाचे क्षेत्र दिळेळें नाहीं. परंतु वाहिंड आणि सिंधूच्या पश्चिमेकडील प्रदेश महमुदाचे अमलाखाठी पर्वींच असल्यामुळे निष्णात सेनापतीप्रमाणें शत्र-सैन्याला त्याच्याच हद्दींत गांठण्याची तजवीज त्यानें केली असावी. उत्बीने वमंद- नदीच्या तीराचा उलेख केला आहे (पा. ३४० ). परंतु ही नदी कोणती हें निश्चित करितां येत नाहीं. ही नदी ओलांडण्यांत आढी होती कौं नाहीं आणि असल्यास कोणी हेंहि त्यानें सांगितळें नाहीं. अटक जिल्ह्याच्या गँझेटिअरमध्यें या लढाईची जागा त्या जिल्ह्यांतील अटक आणि हजरो यांच्या दरम्यान असलेल्या छच्छच्या मैदानांत होती असें म्हटळें आहे, व रावळपिर्डाच्या गॅझोटेअरनें त्याचीच पुनरुक्ति केली आहे. दोहोंच्याहि मतं ही लढाई महमूद व शाहि- काबळ राजा आनंदपाल-तो पंजाबचाहि राजा होता-यांचे दरम्यान झाली. उत्बींच्या बखरींत हें नांव वबाळ बिन अद्वपाल असे दिलें आहे. परंतु तो खास फारशी अक्षर वाचण्याचा दोष आहे. नावां-

तला शेवटला भाग तरी आनंदपाठच असला पाहिजे. वबाल हं

त्याच्या मुलाचे नांव असूं शकेल.

या लढाईचा प्रकार आणि तिचा कालावाधि याचें फिरिस्ताने

जक भ्केडे

केलळें वणन इ. स. १७६१ साठीं पानिपतच्या रणांगणावर हिंदू

संयुक्त हिंदूची शेवटली लढाई. दर्‌

मुसलमानांमध्येंच झालेल्या लढाईच्या हकीकतीशीं इतके तंतोतंत जुळते कीं फिरिस्ताने केळळें वर्णन हें सदाशिवरावभाऊ व अहमद- शाह्या अबदाली यांच्यात झालेल्या लढाईच्या वणनावरून त्यानें नक्कल करून लिहिलें आहे, असा तक करण्याचा कोणासाहे मोह झाला असता. परंतु ती दुसरी लढाई होण्यापूर्वीच दोनशेपेक्षां अधिक वर्षे फिरिस्तान आपलें पुस्तक लिहिलें असल्यामुळें आपल्याला फक्त इतेहासाची पुनरावृत्ति होते या नियमाची आठवण या युद्धामुळे होते. अटकनजीक छछच्या मैदानावर इ. स. १००८ मध्यें हिंदु व मुसलमान सेन्यें समबळ असल्यामुळें दोन पहिलवान एकमेकांशीं भिडूनहि कांहों वेळ हालचाल न करितां स्तब्ध राहतात, त्याप्रमाणें प्रतिपक्षावर सरशी मिळविण्याची योग्य संधि पहात चाळीस दिवस भोंबतालीं खंदक खणून एकमेकांसमोर तळ देऊन दोन्हीं सैन्ये बसलीं होतीं. ज्यांची संख्या अतिशायोक्तीने तीस हजारपर्यंत फुगठी आहे, अशा अधसंस्कृत व अनावृतशिर गख्खरांनीं$ हिंदूंच्या सहाय्यास येऊन मात्र एकाएकी मुसलमानी खंदक ओलांडून मुसलमानांच्या तळावर हला चढविला आणि दहापांच मिनिटांत दहापांच हजार मुसलमान शिपाई कापून काढले. झालें, लढाईस सरवात होऊन दोन्हीं सैन्ये एकमेकांस मिडलीं आणि मध्यान्हापर्यंत उत्बीनंहि म्हटल्याप्रमाणे हिंदूची सरशी होती. परंतु यावेळीं भरती पूरी होऊन ओसरू लागली. अकस्मात्‌ असें होण्याला काय कारण घडले तें उत्बीनें दिलेलें नाहीं, परंतु फिरिस्ता म्हणतो “ गख्खरांचा आवेश

• गख्खार हे आतां मुसलमान झालेले असून विशेषतः रोवळापिंडी जिल्ह्यांत आहेत. राजा जहांदादखान नावांच्या एका गख्खार संस्था- निकानें असं म्हटलं आहे काँ फिरिस्तानें खोक्करांऐवजीं गख्खार हें नांव चुकून दिल आहे, हला केला तो खोक्करांनी. ही जातहि आतां मुसल- मान झाली आहे.

७० गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

पाहून लढाई त्या दिवशीं थांबवावी म्हणून सुलतान स्वतः लढाईच्या धुमश्चक्रींतून बाहेर पडला. परंतु विधिघटना अशी कीं, आनंदपालळ ज्या हत्तीवर बसला होता तो हत्ती त्याच्यावर फेकलेल्या नक्तेलाच्या गोळ्यानीं आणि बाणांनीं एकाएकीं भडकला आणि तांड फिरवून पळत सुटला. आपल्या सेनापतीने ही पळण्याची इशरत दिली असें वाटून हिंडू सैन्याने लढाई सोडून पळावयास सुरुवात केली, त्यांचा अबद्दला ताईनें पाठलाग केला आणि आठ हजार हिंदू कापून काढल.” ही हकीगत उत्बीनें दिलेलीं नाहीं. परंतु त्याने दुसरी एक गोष्ट सांगितली आहे व ती अधिक महत्त्वाची आहे. ती गोष्ट अशी “ सुलतानाने आपल्या खास शारीरसंरक्षकांस घेऊन हृल्ठा केला व त्यापुढे काफिरांचा टिकाव लागला नाहीं.!’ ही हकीकत मराठे व अफगाण यांच्या दरम्यान पानिपतांवर झालेल्या लढाईत घडलेल्या हकीकतीबरहुकूम आहे. दोनप्रहरपर्यंत जय मराठ्यांकडे होता. इभ्रा- इमखानाच्या पळटणींच्या तोफा आणि हुजुरातीच्या स्वारांचे हले कहर करीत होते. अकस्मात्‌ विश्वासरावाला गोळी लागली व तो आपल्या हत्तीवर ग्रृत्यु येऊन पडला; आणि सेनापति पडला अशी बातमी पसरतांच मराठी सैन्य फुटलें. द्या हितावह क्षणांत महमुदा- प्रमाणेच अबदालीनें राखून ठेवलेळें ( रिझर्व ) अफगाण सैन्य घेऊन निकराचा हला केळा आणि मराठी सैन्य पराभव पावून पळू लागलें. बहुधा शूर परंतु दुर्देवी भाऊसाहेबाप्रमाणेंच अ’नंदपाळाहि हत्तीवरून उतरून लढाइंच्या गर्दीत सामील झाला असावा व धारातीथी ल्याने आपला देह ठेविला असावा. कारण लढाईनंतर त्या दोघांचहि काय लें ते आपल्याला नक्की माहीत नाहीं. ते जिवंत किंवा प्रेता- वस्थेत सांपडल्याचेहि आपण वाचिलें नाहीं. हिंदू व मुसलमान यांच्या दरम्यान १००८ इ. स. मध्ये झालेळं हं अत्यंत महत्त्वाचं युद्ध अशा तर्‍हेचे असून सात शतकांनंतर होणाऱ्या त्यांमधील युद्धाची

।

0

संयुक्त हिंदूंची शेवटली लढाई. ७१

पू्वीवात्तिच होतें. पानिपतच्या लढाईनंतराहि हिंदूंचे सामथ्ये जसें कांडी काळ टिकळलें तसंच या युद्धानंतराहे हिंदूचे प्राबल्य कांहीं कालपर्यंत पंजाबांत होतें. परंतु हा मर्मा घाव बसला आणि मुसलमानांस हिंदु- स्थानांतून हांकून देण्याचें हिंदूचे सामथ्ये या दोन्ही लढायांत कायमचें नष्ट झालें.

आमच्या इतिहासाचे कथन पुढें चाळू ठेवण्यापूर्वी येथें थोडें थांबून हिंदूंच्या परभावाच्या कारणांचा विचार करणे अवश्य आहे. पानिपतांत काय किंवा छच्छच्या मैदानांत काय मनुष्यबळाची हिंदूंस कमतरता नव्हती, किंबहुना असेल तर संख्याबळ त्यांच्याच बाजूला अधिक होतें. पानिपतप्रमाणें येथेंहि हिंदू शो्यानें आणि जिवावर उदार होऊन लढले. तिसरी गोष्ट, कोणल्याहि लढाईत मुसल्मानांचौ शास्त्रास्रे हिंदूंच्या शस्त्रांश्नांपेक्षां अधिक तेजस्वी नव्हतीं. पानिपतास दोघांच्याहि जवळ तोफा होल्या आणि हिंदूंचाच तोफ- खाना अधिक कारगर होता. छच्छच्या लढाईत तोफा किंबा बंदुका कोणाहि कडे नव्हत्या. त्यांचा त्यावेळीं शोधच लागला नव्हता. दोघांकडेही तींच शास्त्रे म्हणजे तरवार व भाले हीं होतीं. हिंदूच भाळे आणि तरवारी मुसलमानांच्या भाले-तरवारींपेक्षां अधिक तीक्ष्ण नसले तरी कमीहि नव्हत्या. छच्छमध्ये आणि त्याचप्रमाणे पानि- पतालाहि दैवच मुसलमानांस अनुकूल झालें असं कदाचित्‌ म्हणतां येईल. दैव हें जय मिळवण्याच्या कारणांपैकी एक कारण आहे असें जे कबूल करीत नाहींत त्यांना असें म्हणावयास हरकत नाहीं कीं, देवरूपी कारणाचा संबंध या मानवी जगांतील प्रत्येक प्रसंगाशी निगाडित झाला आहे. परंतु दैव अनुकूल किंवा प्रतिकूल आहे असें जेव्हां आपण म्हणतों तेव्हां म्हणण्याचा आदशय असा असतो कीं मनुष्याच्या हातांत नसलेल्या अशा कांहीं आकास्मक गोष्टी विजयी- पक्षाला मदत कारितात आणि पराजित पक्षाची निराशा कारितात.

७२ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

सबुक्‌तगिनाशीं यापूर्वी सिंधु नदीच्या पलीकडे झालेल्या लढाईत एकाएकीं बफोचे वादळ उठलें आणि उष्ण देशांत राहणाऱ्या हिंदु लोकांस तसल्या थंड हवेची संवय नसल्यामुळं त्यांची दैना उडालीं. या लढाईंत आनंदपालाचा हत्ती बाणांच्या व नक्तेलाच्या गोळ्यांच्या तडाक्‍्यांत बेफाम झाला आणि तोंड फिरवून पळूं लागला. परंतु आपल्याला हें ध्यानांत धरलें पाहिजे कीं लढाऊ हत्ती असल्या अस्त्रांचा मार सहन करण्यास शिकविलेळे असतात. बाण किंवा गोळे नवे किंवा विलक्षण नव्हते. ते या ठढढाईतच प्रथम उपयोगांत आणले होते असें नाहीं. या अपघातांत आणि पानिपनतच्या लढाईंत विश्वासरावास प्राणास मुकविणाऱ्या अपघातांत काडीचे अंतर नाहीं. हत्तींच्या लढाईची कांहींह्वे माहिती नसलेल्या अश्या हछींच्या लोकांस अनेक शातकांचें अतर पडलेल्या अशा त्या कालांत सेनापतीनीं आणि विशेषतः स्वतः सैनापल्य अंगेकारिलेल्या राजांनीं हत्तींवर बसून गोळे, बाण आणि विशेषतः बंदुकीच्या गोळ्या यांस सहजासहजी बळी पडावें हें खरोखर विलक्षण आहे असा शोरा मारण्याचा मोह होतो. परंतु बल्खनर्जांक इठेकखानाशीं लढतांना स्वतः महमूदाहे हत्तीवरच स्वार झाला होता असें आपणांस पूर्वीच दिसळें आहे. तेव्हां आनंदपालानें हत्तीवर बसण्यांत घोडचूक केळी अशी आपल्याला कल्पना करितां येणार नाहीं. परंतु विश्वासरावानं पानिपतास हत्ती- वर बसून आपल्यावर बदुकीच्या गोळ्या घालण्या’ची शत्रस मुभा दिली ही घोर चक केली असें म्हणतां येते. आनंदपालाच्या काळांत बंदुका नव्हत्या, त्याच्यावर जीं असें फेकतां आलीं असतीं तीं बाण आणि नक्तेलांचे गोळेच होते आणि त्यांपासून रक्षण करण्यास त्याचें व त्याच्या हत्तीचे चिलखत पुरेसं होतं.

दैव प्रतिकूल झाळें व हत्ती फिरला असें मानळें तरी इतिहास- काराला असें म्हटल्याखेर्राज गत्यंतर नाहीं कीं, अकस्मात्‌ एखादी

संयुक्त हिंदूची शेवटली लढाई. ७३

गप्रतिकूळ गोष्ट मागात आडवी आली असतां शूर व कणखर माण- सांनीं जे घैय व जो युक्तिबाजपणा दाखवावा अशी आशा करण्यांत येते तसं धैर्य किंवा तसा युक्तिबाजपणा केव्हांहि हिंदूनीं दाखविला नाहीं. हा आमचा दोष आम्ही पूर्वीच भाग २ (पा. २४६) मध्ये दाखविलेला आहे.आणि पुष्कळदां खरोखर पराजय झाला नसतांहि नायकत्व करणाऱ्या राजाला एखादा अपघात झाला असतां हिंदु- स्थानांतील सेन्ये पळूं लागून जी विचित्र वतेणूक कारेतात तं राष्ट्री- यत्वाच्या कल्पनेचा पूणे अभाव असल्यामुळे हिंदी सॅनिकांस लढाईत जय मिळविण्यांत स्वतःचे असें कांहींच हित वाटत नसतें म्हणून असें दाखवून दिलें आहे. कसेंहि असो, हिंदी स्वभावांतीळ किंबहुना हिंदु व मुसलमानहि लोकांचा हा दोष नमूद करण्यास हरकत नाहीं कीं, पाश्चात्य आणि विशेषतः ब्रिटिश सैनिकांचा या गुणाबद्दल लौकिक आहे; तसा आपत्काळीं कणखरपणें लढण्याचा हा गुण हिंदी लोकांच्या अंगीं नाहीं. सेनापतीला अत्यंत आवश्‍यक असलेला हा गुण महमुदाच्या ठिकाणीं होता यांत संशय नाहीं. शिवाजी- प्रमाणें तोहि दैव प्रतिकूल दिसळें असतां कधीं निराश न होतां चिकार्टानें लढे. शिवाय महमूद हा खरोखरच विख्यात सेनापाति होता. अहमदशहा अबदालीप्रमाणे त्याच्या जवळाहि निश्चयी आणि शूर शरीरसंरक्षकाचें राखून ठेवलेळें ( रिव ) पथक होतें. गझनीचे राजे व विशेषतः महमूद हें पथक फार खच करून जय्यत तयारानें बाळगीत असत. अहमदशहा अबदालीप्रमाणें महमुदानें योग्यक्षणीं या शरीरसंरक्षकांस घेऊन स्वतः हला केला आणि त्या संस्मरणीय युद्धांत शावटीं जय मिळविला. त्या जयाने अखिल हिंदुस्थानचे नसलें तरी पंजाबर्चे नशीब कायम ठराविळें आणि हा प्रान्त लवकरच मुसल- मानांच्या ताब्यांत गेला.

७४ सयुक्त हंदूचा शेवटला लढाई. टिप्पणी-संयुक्त लढाईचे ठिकाण. पूर्वी सांगितलेंच आहे काँ फिरिस्ताच्या मते ही लढाई पेशावराजवळ झाली आणि कित्येक हिंदी ग्रथकार पेशावर व जमरूद यांच्या दरामे- यान ही लढाई झाडी असे नक्की ठिकाण सांगतात. प्रत्येक बाजूस निदान लाख फोज अशा प्रचण्ड संख्यमधील लढाईंइतकें हे मैदान विस्तीर्ण आहे हेंहि खरे, पण अटक आणि रावळपिंडी जिल्ह्याच्या गॅझेटीयरमध्यें ही लढाई बिंधु नदीच्या पुवकडील छछच्या मैदानांत ह॒जरोजवळ निश्चि- तपणें झाल्याचें विधान आहे. किंबहुना अटक जिल्ह्याच्या प्राथमिक शाळांत चाळू असलेल्या भुगोलांत ही लढाई हजरोजवळ झाली असेंच स्पष्ट लिहलं आहे. आमच्या मतं गॅझेटियर’चें ह॑ विधान मान्यकरण्या- जोगे आहे. हं विधान कोणत्या आघारावर केलें आहे याचा अद्याप आम्हास ठाव लागला नाहीं. उतबीनं एक वामंड नदी उल्लोखिली आहे व ती सुलतानाने बलांडली. पेशावर प्रांन्तांत या नांवाची नदी नसल्यानें आपल्यास येथे दुरस्ती करून नदी (सिन्धु, वहिंड येथे वलांडली, असें घरतां येईल. या लढाईत वइ, स. १७६१ च्या पानिपतच्या लढाईत पुष्कळ साम्य असल्याचें आपण पाहिले आहे; त्यावरून असे सुचते की ज्याप्रमाणें भाऊसाहेब यमुना उतरून अन्तवेदींत अबदालीस गाठण्याचा

न न 1५, वहिड //</>% 56 . छ॑ - रर: रड क्ल हर 9

• श्र्द् शि श्र टर नर श्& र ह गी तती

3 र्ट श्र यः “च

0 &9)”

ट्र १। द्र र्र

< 311 द यही

दि	त्र्य “) »न्प्र ऱ्य /

द््क् कम्ग्ल्परर भन]

1002 - छचच्या मैदानाचा नज़र तझय्राः 7 , ठ्् 12% “ग “ र >“ ॥।

गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या. ७५

विचार करीत आहेत तांच अबदाली यमुना उतरून भाऊसाहेबांसमोर झाला त्याप्रमाणं महमूद स्वतः सिन्धु उतरून आनदपालास आडवा झाला असावा; बहुतेक आनंदपाल दाक्षिणिकडून चाल करीत हजरोस पाचून वाहिंड जवळ सिन्धु उतरण्याचा विचार करीत असावा. पुढे दिलेल्या नजरी नकाशावरून येथील लढाईच्या ठिकाणाची स्थिति वाचकांच्या लक्षांत येईल. शत्रूचे भारी सेन्य ब मजबूत ठिकाण पाहून महमुदाने आपल्या- भोवती खदक खोदला, आनंदपालानें महमूद सिंधु उतरत असतां त्यास कां अडथळा केला नाहीं याचें कारण असें दिसते कां महमूद सिन्धु उतरून इकडे येईल असें त्यास वाटले नसावें, किंवा त्यास योग्य वेळी बातमी नसावी किंवा सिन्धूच्या पूर्वेकडेंसच त्याशी लढावें अशी त्याची इच्छा होती. चचानें महमद कासमास सिन्धु उतरताना विरोध केल्याचे वर्णन जसें सिन्धच्या इतिहासांत आढळतें तसे येथे आनेदपालानें केल्याचे आढळत नाही. कदाचित्‌ आनंदपाळ येऊन पाण्या पूर्वीच महमूद सिन्धु नदी उतरून आला असेल. या कल्पनेत हजरोचा कबजा महमुदाचा असावा. हजरोच्या दाक्षिणेकडील छछचे मेदान अशा प्रचण्ड फोजांच्या लढाईला योग्य असें विस्ताण आहे. या मैदानांत जवळ, १०१५ फुटावर विषुळ पाणी लागतें. मैदानांत खाच खळगे किंवा उंचबेटे नसून पानिपतच्या ( किंवा कुरुक्षेत्राच्या ) मेदानासारखें तें सपाट आहे आणि घोडदळांच्या हालचालीस योग्य आहे. हलीहि या मेदानांत ब्रिटिश फोजांच्या कवायती होतात,

प्रकरण आठवें. नगरकोटची स्वारी.

मक स्य्व्> स्स्स

हिंदु संयुक्त सैन्याचा धुव्वा उडवून त्याला उधळून लावल्यावर महमुदानें त्या अनुकूल पारोस्थतीचा फायदा घेतला व नगरकोटा- वर एकदम चाळ केली. तेथील विख्यात मूर्ति आणि अगागित सं- पत्ति याबद्दल नगरकोट प्रसिद्ध होते. केवळ अमयाद ळूट मिळवि- ण्याच्याच एका हेतूनें महमुदानें केळेडी अशी ही पहिलीच स्वारी. केवळ ठळुटीसाठीं महमुदानें हिंदु देवाल्यांवर हल्ले केळे याबद्दल त्याला दोष देतां येईल किंवा नाहीं याचें विवरण पुढें करण्यांत येईल. येथें येवढेंच सांगितळेंल॑ पुरे कीं त्यानें शिवाजीप्रमाणें वाकबगार अशा बातर्मादारांचें स्वतंत्र खाते बाळगून ळूट कोठें मिळेळ याची बरोबर माहिती गोळा केळेढी असली पाहिजे. उत्तरहिंदुस्थानांतील हिंदु- राज्यांत व्यांच बातमीदार उघडपणे किंवा गुप्तरीतीनें फिरत असावेत. नगरकोट हा कांगडा राज्यांतीळ किला होता. तेथें एक प्रसिद्ध मृर्ते होती. ती कोणल्या देवतेची होती तें कोठें आढळत नाहीं. ज्वालामुखी देवळाचा व या देवळाचा कांहींवेळां घोटाळा करण्यांत येतो पण ज्वालामुखी हें निराळेंच देऊळ आहे. आणि ज्वालामुखी नगरकोटपासून पंधरा मेलांवर आहे; तेथें एका टेंकडीच्या शिखरापासून वायूचे ( गसचे ) उव्क्षप उडतात व याल्ले- करूं आले असतां पुजारी ते पेटावितात. येथें बहुतकरून दुर्गेचे देऊळ सावे. ज्याळामखीप्रमाणेंच नगरकोट येथील मूर्तीची पूजा करण्या- साठीं दूरदूरच लोक येत व मोल्यवान वस्तू देवाला अर्पण करीत तेथील किल्ला फार मजबूत असल्यामुळे मुसलमानी इतेहासकारांनी

नगरकोटची स्वारी. ७७

म्हटल्याप्रमाणें हिंदुस्थानचे राजे आपले खजिनेहि तेथें ठेवीत. नग- रकोट हें अर्वार्चांन नांव आहे. प्राचीन नांव भीमनगर होतें. महा- भारतांतील वीर पुरुष भीम यानं ते राहर वसविले असं सांगतात. परंतु बहुशः तें काबूलच्या ब्राह्मणशाह्ी भीमदेवानें वसविळें असावें. उर्त्बींनें त्याचे नांव “ बहीम किला ‘’ असें दिलें आहे. फारशींत

बहीमच्या ऐवजीं भीम सहज वाचतां येईल. उत्बीनें या स्वारीचा

वृत्तांत दिला आहे तो असा: —

“ आणि मग तो (महमूद) बहीमबगरा ( भीमनगर ) किल्याच्या पायथ्याशीं येऊन पोंचळा. हा किल्ला पाण्यांत पर्वताप्रमाणें उंच आहे. हिंदुस्थानांतील राजांनीं आपल्या प्रसिद्ध मूति तेथें आणून ठेविल्या- मुळें तो त्यांचा खजिनाच बनला होता. मोल्यवान वस्तु आणि जवाहिर यांची ओझींच्या ओझीं माक्ते मिळण्यासाठी तेथे पाठविली होतीं. सुलतानाने त्या किछ्याळा चोहोंबाजनें वेढा दिला. किछ्यां- तील लोक किछ्याचे रक्षण करण्यासाठीं निश्चयाने व चिकाटीने लढू लागले. ……..शेवटीं…. …. ते शरण आले. आणि त्यांनी सुलतानाच्या छत्राखालीं नोकरी करण्याचे मान्य केलें. जवाहीर, हिरे आणि दूर्मिळ संग्राह्य वस्तु सुलतानास इतकीं सांपडली कीं हातांनी तीं मोजतां आली नाहींत आणि हिशेबाच्या वह्या त्यांची नोंद करावयास पुरेनात. सोनें व रुपं सुलतानाने आपळे खजिनदार अल- तूनताश व इस्तरजिन यांचे ताब्यांत दिळें आणि जवाहीर आपल्या स्वतःच्या ताब्यांत ठेवून त॑ सर्वे उंटांच्या व माणसांच्या पाठीवर घा- लन नेलें. त्यांतील जवढ्याची गणती करितां आठी तेवढ्यावरून दिऱ्हमचीं १०७० पुडकी आणे ७००८०० मणसोनेंवर्पेंत्या ठुटींत सांपडलें असं दिसतें. रेशमी कापड व कपडे याविषयीं म्हणाळ तर तीं इतकीं होती कीं सरकारी कारकुनांस त्यांची व्यव- स्थित मोजदादच करितां येईना, अश्या तऱ्हेचे कसब व रम्य बनावट

७८ गझर्नाीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

आपण कोठेच पाहिलीं नाहीं असं लोकांनीं कबल केलें. त्यांना एक रुप्याचें प्रशस्त सबंध घर सांपडलें. तें साठ हात लांब व पन्नास हात रुंद होतं. त्यांत दोरांच्या सहाय्यानें अशा यांजना केली होती कीं सर्व घरांत एकच दालन करावें किंवा निरानेराळ्या खोल्या पाडा- व्या. तें घर लहान मोठें करितां येत असे. त्यांत ग्रकिपद्धर्तांचे जर- तारीचे काम केलेले रेशमी पडदे होते. शिवाय दोन सोन्याचे व दोन रुप्याचे पुतळे होते. अत्यंत विश्वासु असा अधिकारी किछ्या- च्या रक्षणासाठी ठेवून सुलतान गझनीला परतला. तेथें एका दिवाण खान्यांत गालिच्यावर ल्याने हिरे, मोल्ये, पुष्कराज व पा’च यांचें प्रदशेन केळं आणि निरनिराळ्या देशाचे मांडालिक रजवाडे व प्रांतांतून आ- ठेले प्रतिनिधि आणि तुर्काच्या राज्याचे वकील यांनीं तं पाहून आश्च- यानें तोंडांत बोटें घातलीं. ‘? महमुदाला त्याच्या स्वाऱ्यांत कशा अवा- ढव्य लटी मिळत याची वाचकांस कल्पना यावी व अशा तऱ्हेची वर्णनें पुनः पुनः द्यावी लागूं नयेत म्हणन नमुन्यादाखल हं टुर्टाचें वर्णन आम्ही दिलें आहे. येथें हें हि वाचकांच्या नजरेस आणाव- यास हरकत नाहीं कीं, शिवाजीप्रमाणें महमुदाहे लुटींत जी संपात्ते तो मिळवी तिचा तपशीलवार हिशोब ठेवीत असे. त्या लुटीची योग्य तर्‍हेनें किंमत करण्यांत येत असे. सरकारचा एक मोठा विशिष्ट भाग काढून ठेवन बाकीची ळूट शिपायांत वांटण्याबद्दलचें कांहीं नियम पाळण्यांत येत असळे पाहिजेत. नवीन धमोच्या प्रसाराथे सुरुवातीला आरबानीं केलेल्या लढायांत सरकार किंवा खलिफा आणि शिपायी यांत ळुटींची विभागणी करण्याचे जे नियम होते ते कडक- पणें पाळण्यांत येत असत. सारांश, शिवार्जाच्या अमदानींतल्याप्रमाणे ळूट करण्याला व ती वांटून घेण्याला एक पद्धत होती

नगरकोट किल्याभोवतालीं जें दुस्तर पाणी होतें तें इईलियटच्या मतें बाणगंगा व बियाही नद्यांचे. भोमनगर किछ्यापासून सुमारें एक

स कटर

डया पजा

नगरकोटची स्वारी. ७९

मैलावर आहे, हल्लीं जेथें भवानी (देवी) आहे, तेथें होतें (इ. २ पा. ४४५ ). ही नगरकोटची स्वारी छछहजरो येथें संयुक्त हिंदु सैन्या- चचा पराभव झाल्या बरोबर करण्यांत आठी असली पाहिजे. कारण उत्बीनें योाजेलेल्या ‘ आणि मग! या राब्दांनीं तोच अथे स्पष्टपणें दशविला चातो. परंतु कांहीं इतिहासकारांनी ती इ. स. १००९ मध्ये दिळी आहे. ८ (र ७ ७2 ८ वक) > टिप्पणी–कांगडा येथील किल्ला व देवळं.

कांगडा हें एक हिमाल्यांतील उंचावर मैदान आहे, त्याच्या पाठीशी बर्फाच्छादित रांग आहे; व त्यांतून तीन चार खडु म्हणजे लहान नद्या बारा महिने वाहणाऱ्या वाहतात. हा प्रदेश अतिप्राचीन काळी आये- संस्कृतीखालीं आला असावा, आणि महाभारताच्या काळापासून येथें चंद्रवंशी क्षत्रिय राजे ( त्यांस हल्लीं कटोच म्हणतात ) राज्य करीत आले, हें आपण पाहिलेंच आहे. त्यांची आश्रयाची मजबूत जागा म्हणजे कांग- ड्याचा किल्ला हा एक पुराणा किल्ला आहे. ज्यावेळेस तोफा माहीत नव्हत्या, त्यावेळेस हा किल्ला अजेय होता. दोन खोळ खडु उफ नद्या, बाणगंगा आणि मनूनी, यांच्या संगमावर हा किल्ला आहे. ह्या खोल नद्यांच्या संगमाच्या ठिकाणीं त्यांच्या दरम्यान फारच अरुंद जमीनीची पट्टी आहे. नदींच्या कडेची किल्याची बाजू बहुतेक उभी सुमारें तानरां फूट उंच आहे. नद्यांमधील अरुंद जमीनीच्या पट्टींत एक मोठा खंदक खोदला आहे आणि किल्यांत जाण्याचा दरवाजा या कृत्रिम खोलीच्या पलीकडे आहे. या ठिकाणीं थोड्याशा संरक्षकांस किल्याचे संरक्षण कारितां येईल. मुसलमानी इतिहासकारांच्या लेखांवरून या किल्यांत एक प्रसिद्ध देऊळ होतें, हें देऊळ कोणाचें होतें हें ठिकाणावर मिळविलेल्या माहितीवरून व इ. स. १९०७५ च्या अर्किआलॉजिकल सर्व्हे रिपोर्टावरून आपण ठरविण्याचा प्रयत्न करू. या रिपोटोत इ. स, १९०५ च्या धरणीकंपापूर्वी जीं देवळें कांगडांत हातीं त्यांची विस्तृत माहिती दिली आहे.

या रिबोर्टात ह्या किल्याचा इतिहास येणेंप्रमाणें दिला आहे. (पा. ११) “ अजेय महमुदानें इ. स. १००९ त हा किल्ला घेतला. इ. स.

८० गझर्नाच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

१३३७ त तो पुनः महंमद तघलकानें आणि इ. स. १३५१ त त्याच्या घुढील सुलतान फिरोजशहा यानं पुनः घेतला. मुसलमानांच्या हातांत जेव्हां तो जहांगीरनें १६५१त जिंकला, तेव्हां तो कायमचा पडला. जेव्हां मोंगलांची सत्ता कमी झाली तेव्हां तो संसारचंद दुसरा यानें पुनः परत घेतला. कर्नळ नअनकचद जम्मू व॒ काइमीर कोन्सिलचे मेंबर ( हें स्वतः कटोच आहेत ) यांच्या मतें संसारचंदाचा बाप घमंडचंद यानें किल्ला परत घेतला (इ. स. १७८६), तो त्यांनी पुनः रणजी- तसिंगास इ. स. १८०९ मध्यें दिला. शॉखांनीं तो ब्रिटिशांस इ. स. १८४६ त दिला. ब्रिटिश फोज इ. स. १९०० पर्यंत किल्यावर रहात होती. ” (हल्लीं तो घरणीकपानें पडला आहे.)

किल्यांतील मुख्य संस्मरणीय ठिकाणें म्हणजे लक्ष्मीनारायण आणि शीतला यांचीं देवळें होत. हीं दोन्ही परवाच्या धरणीकंपांत पडलीं. आपल्यास असें ग्रहीत घरतां येतं की, महमुदानें हा किल्ला ठुटल्या- नंतरची हीं देवळें होती. ऑबिकेचे देऊळ ( अद्याप येथ पूजा होते ) ही एक साधी इमारत आहे. धराणिकपाने तें बिघडलेले नाहीं, या देव- ळाच्या कृर्तीवरून असे दिसते का, तें मुसलमानी अमदानींत बांधलें गेल. आबिकेच्या दक्षिणेस दोन जैन मूर्ति आहेत. एक नुसती पादुकाची आहे. दुसऱ्यावर आदिनाथाची बसलेली मूर्त आहे. त्याखालीं अंशतः नष्ट झालेला एक लेख आहे. कानेंगहमच्या मतें- त्याजवर १५२३ संवत्‌ ( १४६६ इसवी ) मिती दिली आहे. अर्थात्‌ तो संसारचंद पाहिला याच्या वेळचा आहे. (पान १५)

“: तिसरे चित्र कांगडा शहरांतील इंद्रे्वर देवळाचें आहे. हे देऊळ शिवालय असून तं इंद्रचंद्रानें बांधले असं म्हणतात. कल्हणानें अनंत- देवाचा (इ. स, १०२८-१०६३ ) समकालीन म्हणून ज्या इंद्रचंद्राचें नांव सांगितले आहे, तोच हा इंद्रचंद्र असें मानलें तर हं देऊळ अक- राव्या :शतकापासून आहे असें दिसतं. या देवळाच्या बाजूलाहि दोन जैन मार्त आहेत. त्यापैकी एकावर ‘ लोककाल? ३० ही मिति दिलेली आहि. बैजनाथ देवळांतील प्रशस्तीच्या समकालीन हा लेख आहे असे प्रथम समजलें गेळें. अथातू तो इ, स. ८५४ चा मानला गेला पण

नगरकोटची स्वारी. ८१

हल्ली बैजनाथ लेख संवत्‌ १२०४ चा ठरला आहे, तेव्हां ही मूर्ति इ, स, ११५४ मधली असावी. चार खांबावर असलेला देवळाचा मंडप घरणीकपानें जमीनदोस्त झाला आहे. पण बाकीचें देऊळ जैन मूतींसह जसंच्या तसें आहे. (पा. १६)

““कांगडा जिल्ह्यांतील सवात प्रसिद्ध पूज्यस्थान म्हटले म्हणजे वज्रे- श्वर्राचें देऊळ होय. हं कांगडा शहराचा एक बाहेरचा भाग भवन नांवाचा आहे त्यांत आहे. प्राचीन काळापासून हें ठिकाण पवित्न आहे. पण भूकंपांत जे देऊळ पडलं तें प्राचीन नव्हतें. जुन्या देवळाचा दरवाजा कायम असून त्यांत एक लेख आहे त्यावरून “ श्रींमहंमदाच्या वेळीं! हें देऊळ बांघलें असं दिसतें. कानेंगहनच्या मतें हा दिल्लीस इ. स. १५२३ पासून १५४६ पर्यंत राज्यकरणारा महंमद सय्यद होय. हें देऊळ बांधळें त्यावेळेस कांगड्यांत संसारचंद राजा होता. ” हें देऊळ हिंदु- समाजानें आतां पुनः बांधलं आहे हें सांगितलें पाहिजे.

वरील माहितीवरून असे ठरतें कीं, जें देऊळ महंमुदानें पाडले तं किल्ल्यांताळ लक्ष्मीनारायणाचें किंवा शीतळादेर्वाचें देऊळ नव्हे; किंवा शहरांतील इंद्रेश्वराचे देऊळ नव्हे, कारण या तीन्ही इमारती महमुदा- नंतरच्या आहेत. बाकी राहतात किल्यांताळ ओबिकेचे देऊळ व भवन येथील वज्रेश्वरीचें देऊळ. हें वज्श्वराचें देऊळ पुनः बांधतांना हिंद समाजानें जे एक छापिल प्रासिद्धिपत्र काढलें आहे, त्यांत असें म्हटलें आहे की, महमुदाने हें देऊळ इ. स. १०५९ मध्यें तोडले, तें कांगड्याच्या एका राजानें इ. स, १०४३ त पुन्हां बांधलें. इ. स, १३३७ त महं- मद तघलकानें तें पुनः तोडले. तें हिंदूनीं पुनः बांधलें; पण फिरोजनें इ. स. १३६०त पुनः तोडले. इ. स. १४४०त संसारचंद पहिला याने पुनः बांधलें; पण शेरशहाचा सु नापंति खवासखान यानें इ, स, १५४० त तं पुनः तोडले. ते राजा धरमचंद यानें अकबरच्या वेळेस पुनः बांधलें. ‘ हल्लांचे गुळेरचे महाराज बहुश्रुत आणि विद्वान्‌ असून मोठ्या सभ्य ‘ चालींचे आहेत; त्यानीं आम्हांस असें सांगितलें की,’‘महमुदानें जे देऊळ

’ तोडलं तें भवनमधील वज्रेश्वराचें देऊळ होय. आणि पूवकाळीं भवनाच्या

ळा

२]

८२ गझर्नांच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

भोंवतीं कोट होता. ” पुष्कळांचें मत असंच आहे. पण आम्हांस असें वाटतें की, वज़ेश्वर्राचे पाहलं देऊळ संसारचंद पाहिला यानें बांघलेलेंच होय, या मताची कारणें पुढील प्रमाणें आहेत. मुसलमानी लेखकांच्या सवे वर्णनांत महमुदानें कांगडाचा किल्ला घेऊन तेथील देंऊळ तोडले असं येतं, वज्रेश्वर्रांचे देऊळ किल्यांत नाही; गवन येथें आहे. हा भाग कांगडा किल्ला किंवा कांगडानगर यापासून दोन मेळ दूर आहे. तेथील

जागेची स्थिति वाचकांच्या लक्षांत येण्यासाठी आम्ही एक कोट कांगडा,

कस्य 0१0 काऱ्डयाचा नजरी नक्ारए

नगरकोट आणि भवन यांची स्थिति दाखविणारा नजरी नकाशा येथे देत आहो. भवनाभोंवतीं कोट असला तरी तो मजबूत नसावा. त्याप घेणें कोट कागड्याइतके कठीण नसावं. तघलकानें जें देऊळ मूतींसह पाडले. तोहि किल्यांतच असून हा किल्ला त्यानें घेतल्याचें दिसतें. कटोच राजांनीं किल्ला परत घेतला, आणि पुनः देऊळ बांधलें. पण फिरोज तघलकानें घुनः किल्ला घेतला, अश्या वारंवार आपत्तीनंतर संसारचंद पहिला जु वेळी हिंदूनीं हें देऊळ भवनमध्ये खालीं आणले असं वाटतें-

४4

ही आणखी गोष्ट सांगितली पाहिजे का, इर्लाच्या वज्ञश्वरी देवळातील मूर्ति हातांनी केलेली नसून स्वयंभू मर्ती आहे. म्हणजे जमार्नातून थोडेसें वर आलेल्या एका दगडास डोक्याचा निदान डोळ्यांचा आकांर

नगरकोटची स्वारी. ८३

आहे. देवीची स्वयंभू मूर्त आम्ही हाच प्रथम पाहिली. या स्वयंभू स्थानाविष्यी अशी आख्यायिका आहे काँ, एक शेतकरी शेत नांगरीत असतां नांगराचा फाळ देवीस लागून रक्त बाहेर आलं, त्यामुळें ही देवी सांपडली. स्वयंभू देवाच्या प्रकट होण्याची गोष्ट नेहमी अशीच असते. असे संभवनीय दिसते काँ, बनारस किंवा उजयिनी येथे मुसल- मानी सत्ता स्थापन झाल्यावराहे ज्याप्रमाणें तोडलेल्या जुन्या देवाच्या शेजारीं त्याच देवाचें दुसरे देऊळ हिंदूंस बांधूं दिलें, त्याचप्रमाणें कांग- ड्यांतहि किल्ला मुसलमानांच्या ताब्यांत राहून हिंदूंस त्याच देवतेचे भवन येथें एक निराळें देऊळ बांधण्यास परवानगी मिळाली, हें वज्रेश्वरीचे देऊळ संसारचंद पहिला यानं इ, स, १४४०त बांधलें. पण मूर्तिभजक शेरशह्या याने शेभर वषानंतर तें तोडले, घर्मासंबधी समतोल बुद्धि ठेव- णारा अकबर यानें घरमचंदास तें देऊळ पुनः बांधूं दिलें. वरील मनो- रंजक इतिहासावरून कांगड्याच्या कटोच राजांची उत्कट हिंदुधमश्रद्धा चांगली दिसून येते. इ. स. सोळाशेंच्या सुमारे धरमचंदानें बांधलेले देउळ इ. स. १९०५च्या भूकंगापर्येत कायम होतें. हिंदु समाजाच्या जोरदार घमेभावनेनें हे देऊळ पुनः बांघलें गेलें आहे. फक्त कळसावर सोनें चढणें बाकी आहे.

ही गोष्ट आणखी सांगितली पाहिजे कीं किल्ल्यावरील आबिकेच्या देवळांत अजून कटोच रजपूत पूजा करण्यास जातात. किंबहुना किल्ल्यां तील आब्रिका देवीसमोर प्रथेक कटोच गोदान संस्काराच्या वेळीं काप- लेले आपले केस नेऊन ठेवावेतो असं आम्हांस कळलें. या गोष्टीवरून आणि वनज्रेश्वरी देवांच्या प्रकट होण्याच्या कथेवरून आम्हांस असें वाटतें कौं, महमुदाने तोडलेलें कांगडांतील प्रसिद्ध देवालय आबिकेचें असावें, ( हल्लीचे अंबिकेचे देवालय अकियालाज्ञेकल सव्हेच्या रिपोटा प्रमाणें महमुदाच्या नंतरचे आहे ) किंबा तें किल्ल्यांत वज्रेश्वरराचें मूळचें देऊळ असावें. अनिकेच्या देवाल्यांतील हछीची मूर्तीहे हाताने न केलेली म्हणजे स्य्थंभू आहे. अशा देवळांत चलमूर्त निराळ्या असतात आणि उत्‌ब्रीनोह्े स्पष्ट सांगितलें आहे कां या ठिकाणी हिंदुस्थानच्या लोकांनीं आपल्या अनेक मूर्ति आणून ठेवल्या होत्या,

८४ गझर्नाच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

उत्‌बीनें जें वर्णन केलें आहे काँ, बहीमबग्राच्या किल्ल्याजवळ महमूद पोहोंचला तो किल्ला पाण्यामध्ये पवेतासारवा उंच होता आणि तेथें अलंघ्य खाडा होता ? ( पा. २४९), ते या दोन नद्यांच्या संगमा- वर असलेल्या या किल्ल्याला बरोबर लाणू पडतें. बहीमबग्रा हा शाह भीमनगर असा वाचला पाहिजे, काबूलच्या भीमशहानें भवन शहर वस- विळे अशी समजूत आहे; पण उत्‌बीचे पुढचे वर्णन भवनास लागू पडत नाही, तेव्हां भीमनगर या शब्दांत नगरकोट, भवन आणि कांगडा किल्ला या तिहींचा समावेश करावा,

प्रकरण नववें. (१) पंजाबचे मांडलिकत्व.

–______व:या>व्प्न्न्ल्ट्-

पूर्वी सांगितलेंच आहे कीं, महमुदाचें लक्ष पूर्वेकडे आणि पाश्चि- भेकडे सारख्याच सावधगिरीने विभागलेले असे, त्याची दूरद्ष्टि आणि त्याची अविश्रांत चळवळ दोन्ही दिशांस सारख्याच जागरू- कतेनें चालत असे. किरमान आणि कोहिस्तान या पश्चिमेकडील व उत्तरेकडील दोन प्रांतांतील उद्भवलेल्या अडचणींचा बंदोबस्त करून पंजाबचा प्रश्न कायमचा सोडावण्याकडे त्यांने लक्ष दिलं. पंजा- बच्या राजाला त्यानें वाकविळं होते आणि त्याच्या राज्यांतील एक मजबूत किल्ला कांगडाकोट आपल्या कबजांत घेतला होता. पंजाब राजाच्या आश्रयाचा दुसरा किल्ला नारदीन घेण्याच्या उद्योगास तो आतां छागला आणि हिंदुस्थानाच्या प्रांतांत घुसून ( उत्‌बी वर्णन करतो ) “त्या प्रांताचा विध्वंस करण्यास, मूर्तेपूजकांना शिक्षा देण्यास, मूत फोडण्यास व गरीब व श्रीमंत लोकांस त्रास देण्यास त्यानें प्रारंभ केळा. त्या लोकांचा राजा त्यानें नरकास पाठविला ( ठार मारिला ). हा प्रकार जेव्हां “हिंदच्या’ राजानें पाहिला आणि आपले जवळच व दूरचे प्रांत उध्द्वस्त झाळेळे पाहिले तेव्हां हरण जाऊन महंमुदाचें मांडलिकत्व कबुल करण्यास त्यानें आपले नाते- बाईक त्याकडे पाठविले’? ( उतूबी पान ३६१). उत्‌बीनें या स्वारीचें असं थोडक्यांत वणन केलें आहे. या भागाच्या मथळ्यांत नारदीन हछा करून घेतलें असें जरी त्यानें म्हटलें आहे, तरी त्या इल्याचें त्याने वणन केलेलें नाहीं. उत्‌बीनंतर लिहिलेल्या बखरींवरून इलियटनें असा तर्क केला आहे कीं “या स्वाऱ्या दोन होत्या, कित्येक

८६ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

इतिहासकार म्हणतात त्याप्रमाणें एक नव्हती; आणि नारदीन शब्दांत गुजराथची राजधानी नहरवालाकडे उत्‌बीचा रोख दिसतो. दुसरी स्वारी नंदन किल्यावरील होय.!’ हिचें वणन फिरिस्ता आणि इतर इतिहासकार यांनीं केळें आहे तं पुढें येणारच आहे. उत्‌र्बांच्या लेखांवरून दोन स्वाऱ्या झाल्याचेंहि स्पष्ट दिसते; आणि दुसराचें वर्णन त्यानें पुढं केळे आहे. पण नारदीन म्हणजे नहरवाला असा एकीभाव करणे कठिण आहे. कारण मध्यंतरीचा पंजाब काबीज केल्याशिवाय महमुदास इतकें दूर दक्षिणेस जाणें शक्‍य नव्हते. आमच्या मतें नारदीन म्हणजे पंजाबांतलीच एक जागा असावी, आणि महमुदानें ती घेऊन पंजाबची नासाडी केल्यानें पंजाबच्या राजास त्याचं मांडलिकत्व कबुळ करणें भाग पडलें असावें. या राजाचे नांव काय होतें हें उत्‌बीनें सांगितलें नाहीं, आणि एक राजा ठार झाल्या- चीहि त्याने वणन केलें आहे. यावरून असें संभवनीय वाटते कीं, आनंदपाल स्वतः या युद्धांत मारला गेला असावा, आणि त्याचा पुत्र त्रिलोचनपाळ याने मांडलिकत्व कबूल केळें असावें. अल्बेरूनीच्या सांगण्याचा उल्लेख पूवी आलाच आहे कीं, आनंदपाळ हा अलीकडे महमुदाचा कट्टा शत्र बनला होता, पण व्याचा पुत्र विळोचनपाळ याची मन:स्थिति महमुदाविषयीं अनुकूळ होती. या सर्व गोष्टींवरून आम्हांस असे वाटतें कीं, संयुक्त हिंदूनीं केलल्या पूर्वीच्या लढाईत मारला न जातां आनेदपाल यावेळीं मारला गेला (इ. स, १००९ किंवा १०१० ) आणि त्रिलोचनपालानें मांडलिकत्वाच्या शती मान्य करून महमुदाशीं तह केला. या श्तीमुळें पंजाब गझनवी साम्रा- ज्याचा एक प्रांत बनला. या शर्ती उतूबीनें अशा दिल्या आहेत:– “(१) पंजाबच्या राजानं खंडणी देण्याचें कबूळ केळे आणि गझनवी राज्याचें मांडलिकत्व मान्य केळे. (२) ही खंडणी साठ हत्तीचे जोड (१) आणि एक नगदी रक्कम दोन्ही पक्षाच्या संमतीने ठरेल

पंचाबचं मांडालेकत्व ८७

ती पंजाबच्या लोकांनीं व सरदारांनी गझनीच्या खजिन्यांत भरावी . (३) गझनीतफे आम्ही राज्य करितो हे दाखविण्यासाठी गझर्ना येथें दोन हजार फोज नोकरीस ठेवावी. ( ४ ) दर वर्ष, महिना व दिवस आपलें मांडलिकत्व जाहीर करावे. (५ ) पुढील येणाऱ्या राजानीहि पुढें याच शती चालवाव्या. सदर शतींवर सुलतान राजी झाला ! ! आणि ही ठराविक रक्कम गझनवी साम्राज्याच्या फडणिशी दप्तरांत एक मोठी उत्पन्नाची बाब होऊन गेली. या तहाने व्यापारी व जाणारे येणारे लोक यांचे तांडे खरासान व हिंदच्या प्रांतामध्ये सुरक्षित रीतीनं जाऊं लागलें.’? (पा. ३६२ )

हरएक राज्याच्या उच्छेदाच्या पायऱ्या एकामागून एक वरप्रमाणें

ठरलेल्याच आहेत. आठरों वर्षानंतर झालेल्या मराठी राज्याच्या उच्छे-

दाची येथें आपणांस आठवण होते. प्रारंभी इ. स. १८०३मध्यें

मराठे आणि इंग्रज यांजमध्यें कडाक्याचे युद्ध झालें. ज्याप्रमाणे हिं-

दूंच्या संयुक्त सैन्याचा पराभव इ, स. १००८मध्यें हृजरोजबळ

महमुदाच्या सैनापत्याच्या कोंशल्यानें झाला, त्याचप्रमाणें इ. स.

१८०३ मध्ये असईच्या लढाईंत मराठी संयुक्त फोजेचा पराभव

इंग्लिशांचा कुशळ सेनापति वेल्स्ली यानें केला. ज्याप्रभाणें त्रिलो-

चनपालानें मांडलिकत्व कबूल केळें व तैनाती फॉ ठेविली, त्याच-

प्रमाणें बाजीरावानेहि मांडलिकत्व कबूल करून ब्रिटिशा शिपायांची

एक तैनाती फोज पुणें येथे ठेविली. या तैनातीचा प्रकार मात्र दोन

ठिकाणीं उलट होता, आनंदपालाच्या पुत्राने त्या वेळच्या अंकित राजांच्या पद्धतीप्रमाणे गझनी येथे मुसलमानी साम्राज्याच्या चाकरी- साठीं आपल्या खर्चाने दोन हजार आपली फोज ठेविली. याच्या उलट ब्रिटिशांची तैनातीची पद्धत होती. त्यांनी अंकित राजाच्या दरबारीं म्हणजे राजधानींत ब्रिटिश फोज अकिताच्या खर्चानं तैनात ठेवण्यास भाग पाडळे. शेवटचा उच्छेद करण्यास ही दुसरी पद्धत

८८ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

फार पीरणामकारक आहे हें सांगावयास नकोच; आणि यांत एका प्रकारची जबरदस्त खंडणी आणखीं उत्पन होते. असो, हा शेव- टचा उच्छेद त्रिलोचनपालावर लौकरच म्हणजे चार वर्षांतच कोस- ळळा हें आपण पुढच्या प्रकरणांत पाहूं. बाजीरावाच्या समान उदा- ह्रणांत शेवटच्या उच्छेदानें सुमारे पंधरा वर्षांनंतर बाजी- रावास गांठलें.

अशा प्रकाराने पंजाबचे कांहीं दिवस मांडळिकत्व कबूल करून घेणें महंमुदास जरूर होते. कारण पश्चिमेकडे ज्या अडचणी उत्पन्न झाल्या त्यांजकडे यामुळें स्वस्थ चित्तानें त्यास लक्ष देतां आलें. या पैकीं मुख्य अडचण आम्हीं येथें वर्णन करितों. कारण हिंदी वाच- कांस तिचें महत्व आहे. गझनीस पश्चिमेकडे लागूनच घोरचा एक लहानसा डोंगराळ प्रदेश आहे. यांत एका कडव्या अफगाण लो- कांची जात रहात असे, ब ती प्रवाशी व व्यापारी यांच्या तांड्यास नेहमीं त्रास देत असे. हा प्रांत गझनीला जवळच असल्यानें हा प्रकार महमुदाच्या नाकावर माशी बसल्याप्रमाणें महमुदास त्रास- दायक होई. हे लोक विधर्मी असून मोठे कुरेबाज असत आणि व्यापाऱ्यांच्या व यात्रेकरूंच्या तांड्यांपासून आपल्या कठिण डोंग- रांच्या आश्रयाने जबरदस्त खंडण्या वसूल करीत. अर्थात्‌ त्यांचा पक्का बंदोबस्त करणें महमुद!स भाग पडलें. त्यांच्या कठिण चढा- वाच्या जाग्यांत त्यांजवर हल्ला करण्याचा महमुदानें आपल्या सैन्यास हकूम केला, व तो स्वतः आपळे शारीरसंरक्षक घेऊन गेळा. अड- चणाच्या घाटांतून घुसून धोरच्या राज्याच्या किळ॒याजवळ तो जाऊन पोहोचला. तेथें घनघोर युद्ध झाळें आणि महमुदानें नेहमीच्या युक्ती- प्रमाणें आपल्या शिपायांस पाठ फिरवून पराभव पावून पळत अस- ल्याचा देखावा दाखविण्यास इशारा केला, उत्‌बी लिहता, “ ते दैवह्त फसले. त्या हिंदूंस स्थिर राहवेना, व लुटण्याच्या इच्छेच्या

अयर बया »

पंजाबचे मांडालेकत्व. ८९

मोहानें डोंगर सोडून ते मैदानांत आठे. सुलतानाने फौजेचे तोंड फिरवून त्या सर्वांस जमिनीवर निजाविलें. त्या लोकांच्या मुख्याचा पुत्र कैद झाला व त्या किछ्यांत पिढ्यानुपिढ्या मिळविठेली ळ॒ट व हत्यारें आणि संपात्ति महमुदाच्या हातीं लागली. त्या पुत्राने आपल्या आंगठींत असलेलं विष चोखन प्राण दिला. ” (पा. २३६४-६५) हें वर्णन आम्ही मुद्दाम विस्तारानं दिलं आहे. वाचकांचे लक्ष दोन तीन महत्वाच्या मद्याकडे वेघधेळ. या घोरच्या दर्रांत राहणार लोक अजन हिंदु होते. यांनींच पुढें मसलमान झाल्यावर बाराव्या शात- कांत हिंदुस्थानवर स्वारी करून हिंदुस्थान जिंकठें. महमुदानें या वेळीं त्यांस जिंकून जबरदर्स्तानं बाटविलें. ते कडवे मुसलमान बनून त्यांनीं पुढें हिंदुस्थानच नव्हे तर गझनीच्या तुकांचें राज्याहि जिंकले. दुसरी गोष्ट ही कौ, शिवाजीप्रमाणेंच महमूदाहि लढाईत गनीमी काव्याचा उपयोग करी. तिसरी गोष्ट ही कीं उत्तम राज्यकत्यांच्या लक्षणाप्रमाणें महमुदाचें लक्ष व्यापाराच्या उत्कषासाठीं रस्त्यांच्या सुरक्षिततेकडे असे. खुरासानचा व्यापार वाढावा आणि खुरासान व हिंद यांचे दरम्यान व्यापाऱ्यांचे तांडे सुरक्षित फिरावे अशी त्याची इच्छा होती. त्यावेळीं अठीकडच्या काळाप्रमाणेंच डोंगरांतील रानटी ठोक मध्यवती राजसत्ता ढिली पडली म्हणज या व्यापा- ऱ्यांच्या तांड्यांवर छापे घाळून जबरदस्त दंड वसूळ करीत. त्यांचा बंदोबस्त जितक्या दक्षतेने व सक्तीने हछी ब्रिटिश साम्राज्य करिते, तितक्‍याच सक्तीनें व दक्षतेने महमूद करी, ही गोष्ट वाचकांस दिसून येईल.

(२) पजाब खालसा झाला,

या पुढें चार वर्षेपर्यंत पंजाब व हिंदुस्थान सुरक्षित राहिलें. बहुधा त्रिलोचनपालानें कबूळ केलेली खंडणी तक्रार न करतां साठो-

९० गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

साल दिली. शिवाय महमुदाचे लक्षह्ि पश्चिमेकडे गुंतले होते. खुरासान प्रांत व द्याची राजधानी निशापुर येथें दरम्यान एक भयंकर दुष्काळ पडल्याचें वर्णन उतूबीनें केळें आहे. तुक)चा राजा इलेकूखान यानें या अडचणीचा फायदा घेऊन कांहीं त्वास दिल्या- चेह वर्णन त्यानें केळें आहे. गर्जिस्तान अथवा जार्जिया हा प्रांत सामानी साम्राज्याचा एक भाग हाता, तेथील शार ( जार्जियाच्या राजास शार म्हणत, जसें हिंदूच्या राजास राय, तुकोच्या राजास खान आणि प्रांकांच्या राजास सीझर म्हणत ) महंमुदास जमानी- नासा झाला. तेव्हां महमुदानें नेहमीच्या तडकाफडकीने व पूर्ण तयारीने त्यावर झडप घाळून त्यास जिंकले. या अडचणीतून बाहर पडल्यावर महमुदाला हिंदुस्थानकडे लक्ष देण्यास वेळ मिळाला, पंजाब नुसता मांडाटिेक झाला आहे तो पुरा खालसा करण्याची इच्छा मानवी स्वभावाप्रमाणें त्यास होणें साहाजिकच होतें. आणि त्याच मानवी स्वभावाने बंड करून आपल्यावर घातलेले जोखड फेकून देण्याची इच्छा त्रिलोचनपालास होणेंहि साहजिकच होते. तात्पये, एका पक्षानें किंवा दुसऱ्या पक्षानें कांहीं तरी सबब काढून युद्धास सुरवात केटी, वर सांगितलेल्या समान उदाहरणांत इ. स. १८१८ मध्यें पुनः मराठा युद्ध अशाच तर्‍हेनें सुरू होऊन बापू गोखल्याचा पराभव झाल्यावर बाजीराव कायमचा राज्यभ्रष्ट झाला हें वाचकांस अवगत आहेच.

या युद्धाचे वर्णन उतूबीनें पुढील प्रमाणे केळें आहे. (पान. ३८९–३९२) “६. स. १००९ मध्यें ( ४०० हिजरीमध्यें ) हिंदु- स्थान जिंकून, तेथें मशीदी बांधून टाकल्यावर विधर्मीयांचा देश पूणपणे काबीज करण्याची इच्छा सुलतान करू लागला. यासाठी त्यानें आपल्या विजयी फौजा जमा केल्या आणि त्यांच्यावर मोठ्या सन्मानाचा पूर केला. हिंदुस्थानांत आल्यावर पुष्कळ बर्फ पडलेले

पंजाब खालसा झाला. ९१

पाहून तो गझनीस परतला. पण वसंतांत पुन: फिरला. हिंदुस्थानचा राजा एका डोंगराचा आश्रय घेऊन बसला होता, व घाटाच्या अरुंद रस्त्यांत त्यानें हत्ती उभे केलें होते. त्यांने आपल्या राज्यांतील घोड- दळ आणि पायदळ जमा केलें. एक मोठी विधर्मायांची फौज हिंदु- स्थान, सिंध व चारी दिशा येथून जमा होऊन माशांप्रमाणें गोंगाऊं लागली, व युद्ध सुरू होऊन रणांगणावर डोकीं चंडूप्रमाणे उडूं लागलीं. जेव्हां जेव्हां हत्ती लढाईस पुढें येत, तेव्हां तेव्हां मुसलमानी फोज हत्तीच्या सोंडा तलबारीनीं तोडीत व गळे भाल्यांनीं भोसकीत. ज्या वेळेस आपला सरदार “ अबदल्लाताई ‘ पेचांत पडलेला महमुदाच्या दृष्टीस पडला, तेव्हां त्यानें आपल्या निवडक गारदांपैकीं कांहीं तारे त्याच्या मदतीस पाठवून दिले. याप्रमाणें युद्धाचा आभ्नि पेटत राहून शेवटीं विजयाच्या पाण्यानें विझला; आणि महमुदाच्या सुदैवाच्या एका फटकाऱ्यानें शत्रूंचे सवे प्रयत्न घुळीसारखे उडून गेळे, आणि मुसल- मानांनीं त्यांची चीजबस्त व हत्ती ढुटून घेतले……… या रीतीनें हा प्रांत इस्लामाच्या राज्यांत उच्च दजीवर येऊन बसला, आणि महमु- दाच्या स्वाऱ्यांच्या रजिस्टरांत हा विजय नोंदला गेला. ?

वरील वर्णनावरून असें दिसतें कीं त्रिलोचनपालानें अनेक हिंदु- राज्यांतून फौजा जमवून महंमुदाळा शेवटची टक्कर देण्यासाठीं तिस- ऱ्यानदां संयुक्त प्रयत्न केठा. आणि एक जोराची भयंकर लढाई होऊन त्यांत महमुदाच्या चांगल्या नर्शाबानें व त्याच्या शरीररक्षकांच्या शोयानं त्यास पुन्हां जय मिळाला. ही लढाई ४०४ हिजरी अथवा इ. स. १०१३मध्यें झाळी,या तारखेबद्दल इलियटनें उतूबीचाच आधार घेतला आहे. पण कित्येक प्रतींत वर सांगितल्याप्रमाणें ४ ०० हिजरी हेंच वर्ष दिलेळें आढळतें, व तीच तारीख कित्येक इतर मुसलमान इार्तहास- कार देतात, ही लढाई कोठें झाली ह्याजबद्दलहि बराच वाद आहे. उतूबीनें आपल्या अध्यायाच्या मथळ्यांत नारदांन्‌ शब्द दिला आहे.

९२ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

दुसरे लोक नंदूना हें नांव देतात. कांहीं लोकांचें असं मत आहे कीं ज्यूडच्या डोंगरांत झळम नदीवर असलेल्या बालनाथच्या टेकडीजवळ हें युद्ध झाळें. पण इलियटचें असें मत आहे कीं ज्या घाटाचा उल्लेख उतूर्जीनें केला आहे, तो मर्गला घाट असावा (इलियटर पान. ४५१ ),

याच लढाईंचें निजामुद्दीन अहमद यानं ज्यास्त सविस्तर वर्णन

दिलें आहे त्यावरून पुढीळ अधिक माहिती इलियट देतो.

“८ 2०9४ हिजरीमध्यें सुलतानाने बालनाथ डोंगरांत असलेल्या नंदुना किछयावर आपलें सैन्य चालविले. पुरु-जयपाल त्याच्या रक्ष- णाकरितां निवडक सैन्य ठेवून स्वतः कारमीरच्या दऱ्यांत निघून गेला. खालीं सुरुंग लावून व इतर रीतीनें किछा घेतल्यावर सुलतान पुरुजयपालावर चाळून गेला. पण तो आणखी डोंगरांत पळून गेला सुलतानाला पुष्कळ लूट आणि गुलाम मिळाळे. अनेक काफरांस बाटवून आणि इस्लामधर्माचा प्रसार करून सुलतान गझनीळा परत आला.” इलेयटचें असं मत आहे कीं, “ नंदूना किछ्यांत लढणारा हिंदु अधिकारी जयपालाचा पुत्न भीम असावा. किंबहुना उत्‌बीमध्येच हें नांव निडरभीम असें आलेलें आहे. ‘’ ज्या भाषांतराचा आम्हीं येथें उपयोग केला आहे त्यांत आम्हांस हें नांव सांपडलें नाहीं. कदाचित्‌ उन्‌बीच्या भिन्न प्रती उपलब्ध असतील. पुरुजयपाल हा कोण हें इलियटनें बिवेचिळें नाहीं याचें आश्चर्य वाटते. हेंहि नांव चुकीनें वाचलें गेळें आहे हें स्पष्ट होय. कारण यावेळीं त्रिलोचन- पाल हा राजा होता आणि पर्शियन किंवा आरबी लिपीत * त्रिलो- चनपाल ” हा शब्द पुरुजयपाळ असा वाचला जाणें शक्‍य आहे. जयपाल आणि आनंदपालहि यावेळेस जिवंत नव्हते. पंजाबातील शाहींच्या गादीवर त्रिलोचनपाळ होता. त्याचा पत्र भीम आणि त्रिलोचनपाल आपल्या निर्भय पुत्रास ठढाइ करण्यास ठेवून काऱ्मी- संत निघन गेला असे संभवनीय दिसते. या लढाईत निडरभीमा-

पंजाब खालसा झाला. ९३

चचाहि पराभव झाला. उतूर्बीनें पुढें जें वाक्य घातलें आहे त्यावरून असें दिसतें कीं, सर्व पंजाब नेंदान ल्याचा मोठा भाग यावेळी खालसा होऊन गझनीच्या राज्यास जोडला गेला. अल्बेरूनीच्या लिहेण्याप्रमाणें त्रिलोचनपाळ यानंतर इ. स. १०२१ पर्यंत जित्रेत होता; तेव्हां वरील दुसऱ्या हकीकतीचा मेळ घाळून असें म्हणतां येतें कीं तो आणि भीम काइमीरांत जाऊन काऱमीरच्या लगतच्या पंजाबच्या कांहीं प्रांतांत हिमालयाच्या पायथ्याशी आणखीं सात वर्ष राज्य करीत होता.

राजतरगेणीचा प्रकाशक स्टीन याचें असं मत आहे कीं, त्रिलो- चचनपाळ आणि महमद यामध्यें तोशी नदीवर जी महत्त्वाची लढाई झाळी आणि ज्याचे विस्तृत वणेन काइमीरच्या वरील इातहासांत कल्हणानें केळें आहे ती लढाई याचवेळीं म्हणजे हिजरी ४०४ किंवा इसवी १०१३ मध्यें झाली. ही नदी हजारा जिल्ह्यांत पश्चि- मेकडून झेलमला येऊन मिळते. हा जिल्हा कारमीरच्या सरहर्दाळा लागून आहे. या लढाईंत काऱमीरची एक फोज तुंगाच्या हाताखालीं त्रिलोचनपालाच्या मदतीस आली होती. “ या कावेबाज तुकोशीं संभाळून लढाई कर ” असें त्रिलोचनपालानें तुंगास बजाविठें, व डोंगराच्या आश्रयाने त्यास लढाण्याची सला दिली. पण महमुदानें आपल्या नेहमीच्या चालीप्रमाणे एक फॉजेची तुकडी तोशी नदी- पलीकडे पाठविली. तिचा तुंगाने पराभव केला आणि ती पळून नदी उतरून अलीकडे आली. या चालीनें फसून तुंगास जोर चढून तो नदी उतरून मैदानांत येऊन महमुदाशीं लढू लागला. लढाई मोठ्या खडाजंगीची झाली. अनेक काऱ्मीरचे सरदार मृत्यु- मुखीं पडळे व त्रिळोचनपालानोहि स्वतः फार पराक्रम केला. परंतु हिंदूंची बाजू दुर्दैवानं पडणार असेंच ठरळें असल्यानें महमुदाचा जय झाला. त्रिलोचनपाळ काऱ्मीरांत जो पळाला तो पुनः दिसला

९४३ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

नाहीं. काबलच्या शाह्दी राज्याचा येथेच शेवट झाला, त्याविषयी कल्हणानें जो काव्यमय दुःखोद्रार काढला आहे तो आम्ही पहिल्या भागांत दिलाच आहे. त्रिलोचनपालानें इ. स. १०२१ पर्यंत राज्य केळें आणि भीमानें नंतर पांच वर्षे केलें असे जें अलबेरूनीरने ठि- हिळें आहे, त्याचा मेळ दोन तीन तर्‍हेनें घालतां येईल, (१) ही लढाई इ. स. १०२१तच झाली असे मानावें. किंवा ( २ ) त्रिलो चचनपाल हिमालयाच्या डोंगराशीं लगत अस लेल्या एखाद्या क्षूलठक पंजाबच्या प्रांतांत तेथपर्यंत राज्य करीत राहहला. किंवा (३) कनोजेस जाऊन तो १०२१ सालांत पुनः महमुदाशीं लढून मारला गेला.

झेलम गंझोटियरमध्यें निंदूना म्हणजे मिठाच्या डोंगरांतील नंदन नांवाचा डोंगरी किछा होय अशी मनोरंजक माहिती दिली आहे. या ठिकाणीं कार्मीरच्या अमलाच्यावेळीं बांधलेल्या इमारतीचे अव- शेष अद्याप आहेत. पान ६२ वर असें म्हटलें आहे कीं, हा जिल्हा प्रथम कारमीरच्या ताब्यांत होता आणि नंतर काबूलच्या शाहींच्या ताब्यांत गेला. जयपाळ आणि आनंदपाल असे जे मुसलमान इति- हासकारांनी लाहोरचे राजे म्हणून वार्णिळे आहेत ते वस्तुतः काबू- ळढचे शाही राजे होत असेंहि ह्या गझेटियरमध्यें म्हटलें आहे. फिरि- स्ताचा आधार देऊन हा नंदन किल्ला इ. स. १००८ मध्यें मह- मुदानें घेतला असं जे॑गेझेोटियरमध्ये म्हटलें आहे तें मात्र बहुधा चुकीचे आहे व ४०४ च्या ऐवजीं ४०० हिजरी चुकोनें वाचळें गेठें असावें, दुसरें, मिठाच्या डोंगरांतील रजपुतांचे मुसलमानी धर्मांतर शिहाबुद्दीन घोरीच्या वेळीं झालें असें ह्या गॅझेटियरमध्ये म्हटलें असून आणखी असें म्हटलें आहे कौं, येथील राजपूत, जाठ व इतर लोक ह्यांस मद्दमुदानें जरी जबरदस्तीनें बाटविलें तरी त्याची पाठ फिरतांच ते पुनः हिंदु झाळे असावे. पण हा जिल्हा महमुदाच्याच ताब्यांत

पंजाब खालसा झाला. ९”

ह्यापुढे राहिला व त्याचे पुढचेहि राजे त्या जिल्ह्यावर राज्य करीत होते ही गाष्ट आपल्यास लक्षांत ठेवावयास पाहिजे. मिठाच्या डोंग- रांतील मुसलमान झालेले जंजुआ राजपूत हे पंजाबचे फार जुने रह्दि- वाशी आहेत. ययाताचा पुत्र अनु याचे ते वराज आहेत असे मान- तात. किंबहुना लाहोरचा जयपाळ हा जंजुआच होता अशी सम- जूत आहे ( झेलम गॅझेटियर ).

उतूर्बीनें असें वर्णन केलं आहे कीं त्या देवळांत एक दगड सांपडला; त्यावरील लेखांत हें देऊळ चाळीस हजार वर्षांपूर्वी बांधळें असें म्हटलें होतें. तें ऐकून सुलतान उद्गारला, “’ केबढा मूखपणा ! जगतांर्ताळ सर्व शहाणे लोक जगच सातहजार वर्षाहून पुराणे नाहीं असे मानतात. ” या विसाव्या शतकांत आपल्यास ह्या दगडावरचें र्वधान आणि त्यावरची महमुदाची टीका दोन्ही वेडसर वाटतील. बहुधा हा प्राचीन शिटाल्ख अशोकाच्या वेळचा असावा, व सर्भा- वतालच्या लोकांस त्याची खरी मिति माहीत नसल्यानें त्याचा अत्यंत प्राचीन काल त्यांनीं मानळा असावा. असो, मिठाच्या डॉंग- रांतील नंदन हें [काण अत्यंत प्राचीन असावें हें तेथील परिस्थिती वरूनहि दिसतें.

(5 . 1 4 टंप्पणा १-नदनचा किल्ला. झेलम गझेटियरमध्यें ह्या किल्ल्याचे वर्णन पुढील प्रमाणें आहे. ( पृ. ४६-४७ ). ‘“चोआ सेदानशा याच्या थेट पूर्वेस चोदा मेलावर डोंगराच्या खालीं बादनवाछा गांव व वर आरागांव यांच्या दरम्यान मिठाच्या बाहेरील डोंगरांच्या ओळीमध्ये एक मोठी खिंड आहे. ह्या खिंडींतून जाणाऱ्या रस्त्यावर जेथून पक्का मारा आहे अशी एक जवळ पाष!णमय उभी टेकडी आहे. त्या टेकडीवर एक देऊळ, एक किल्ला आणि एक मोठा गांव यांचे विस्तृत अवशेष आहेत. देऊळ पडकें आहे, याच ओळींतील इतर देवळाप्रमाणे इं देऊळ काइमीरी पध्दतीचे आहे.

९६ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

ज्या चबुतऱ्यावर हें देऊळ बांधलें आहे तो देवळाहून जुना, अतिशय प्राचीन काळचा आहे. देवळाच्या नंतरच्या काळांत देवळाजवळच एक मशीद बांघली गेली, तीहि अगर्दी पडक्या स्थितींत आहे. देवळांच्या भोंवतालच्या आंगणांत बहुघा त्याच वेळचा एक शिलालेख आहे. त्याची अक्षरे इतक्ती खराब झालीं आहेत कौ तो लेख आतां वाचणें राक्‍य नाहीं. गझनीच्या महमुदानं हा किल्ला घेतला होता, ह्या गोष्टीकडे दुर्लक्ष झालें आहे ह्याचा चमत्कार वाटतो. ”

आणखी येथे असें सांगण्यासारखे आहे कीं, नंदनापासून सुमारें बारा मेलांवर भेरा शहर आहे. बहिंड गेल्यावर बहुघा आनंदपाल येथ राहिला असावा, हल्लीचे भेरा शहर झेळम नदीच्या पूर्वकांठावर आहे. परंतु पूर्वकाळीं जुनें शहर पश्चिम कांठावर होतें. त्याची जुनी जागा उंच ढिगा- रावरून अद्याप निश्चित दिसते, ब तेथें जुनी नाणी अद्याप सांपडतात. हल्टरींचे भेरा शहर विद्वत्ता, व्यापार व कलाकोडशल्य यांचे केंद्र असून तें पंजाबचें पुणेंच आहे. पंजाबांतील वकील एंजिनियर बगेरे विशिष्ट बुद्धि- वानू लोक पुष्कळसे भेरा येथीलच असतात. हे जातीने क्षात्रिय ( खत्री ) असतात. यांनीं लष्करी पेशा सोडूत मुलकी धंदे उचलले आहेत. भेरा येथे विद्वान्‌ त्राह्षणांचीहि वस्ती आहे. लाकूड, लोखंड आणि कापूस याची उत्तम कारागिरीहि येथे आहे, तात्पर्य प्राचीन राजघानीचीं सर्व लक्षण भेरा येथ आहेत. लाहोर आणि वहिंड यांच्या दरम्यान बरोबर मध्यावर तं असल्यानें शाहीराजांची ही लाहोरच्या खालोखाल तिसरी राज- घानी असावी. इंपीरियल गेझेटियरमध्यें भेराशद्वाखालीं पुढील माहिती दिली आहेः– पुराणें हहर नदीच्या पश्चिम किनाऱ्यावर होतें. त॑मह- मुदाने लुटले, व पुनः जागिसखानाच्या एका टोळीनें लुटले. नवींन शहर नदीच्या पूवेस असलेल्या एका मशिदी भोंबती इ० स० १५४९त वसलें, हं हल्लीं एक मोठें रेल्वे स्टेशन आहे.

टिप्पणी २-उत्तरशाही राजांच्या दुरुस्त केलेल्या तारखा.

भाग ९ पान २०१ व भाग २ पान १५७ यांत शाहीराजांच्या प्रत्येक पिढीला वीसवर्षे सरासरी धरून अलूबेरूनींनें त्रिलोचनपालाचा’

पंजाब खालसा झाला. ९७

अन्त इ० स० १०२१ दिला. येथून मार्गे मोजीत, आम्ही शाही राजां च्या तारखा रकान्यांत दिल्याप्रमाणें धरल्या आहेत. त्या तारखा जयपाल ९६० ते ९८०, हल्लीं निश्चित माहिती उत्‌बी आनंदपाळ ९८० ते १०००, व इतर मुसलमानी इतिहास- त्रेळोचनपाल १००० ते १०२१ कार यांवरून मिळते, तद- नुरूप उत्तर राजांच्या मित्या दुरुस्त करावयास पाहिजेत. जयपाल इ० स?

१००१ पर्यंत राज्य करीत होता हें आवण आतां पाहिलें आहे. तो अत्यंत वृद्ध झाल्यानें व शेवटीं मानह्याने झाल्यामुळे चितेवर जळून मेला, तेव्हां त्याचें राज्य बरींच वर्षे टिकलं असं मानावयास हरकत नाहीं, मुख्य राजघानी वहिंड ही महमुदानें घेतल्यावर आनंदपाल राज्यां- तील दुसरें शहर भेरा येथे रहात असावा. वहिंड पासून लाहोरच्या रस्त्यावर हञजरोच्या मार्गे मगला खिंडीतून नेहमीं व्यापारी लोक काबू- ळचीं फळफळावळें लाहोर–मुलतानास व हिंदुस्थानचा कापड वगेरे माळ काबूलास नेत असत, आनंदपाल नारदीनच्या लढाईत १००९ मध्यें मारला गेला, आणि लिलोचनपालानें महमुदाचें स्वामित्व कबूल करून इ० स० १०१४ पर्यंत राज्य केलें, त्यावर्षी महमुदाने हिंदुस्था- नावर स्वारी केली व त्रिलोचनपालानें मर्गला खिंडीत त्याचा विरोध केला, त्याचा पराभव होऊन तो काइमीरांत निघून गेला, निडरभीम भेराच्या रस्त्यावरील नंदनाकेल्ल्यांत लढला पण तोहि पराभव पावून कारमीरांत पळून गेळा, आणि भेरा महमुदानें घेतळें आणि टुटले. त्रिलोचनपालाने कारमीराजवळील पंजाबच्या डोंगराळ प्रांतांत इ० स० १०२१ पर्यंत राज्य केळे. किंवा तात्काळ इ० स० १०१४ मध्येंच महमुदानें त्याचा पाठलाग करून तोशीनदीवरील लढाईत त्याचा परा- भव केला. आणि तो काऱमीरांतून कनोजच्या राज्यपालाकडे गेला असावा. तथापि पुढील प्रकरणांत सांगितल्याप्रमाणें हे॑ संभवनीय दिसत नाहीं. मुसलमानी इतिहासकार राज्यपालाच्या ऐवजी चुकीने हें नांव देतात. भीम कदाचित्‌ कनोजेस गेला असावा आणि पुढें वर्णिलेल्या राहिब म, भा, ७

९८ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

नदींच्या लढाईत तो मारला गेला असावा. या चार राजांचे दुरुस्त केलेले काळ येणप्रमाणेंई—

जयपाळ इ० स० ९६० ते १००१,

आनंदपाल इ० स० १००१ते १००९,

त्रिलोचनपाल इ० स० १ ०९तते १०२१.

भीम इ० स० १०२१ते १०२६,

या घराण्यांतील पुढील एका राजाने माळव्याच्या भोजाचा आश्रय

केला होता असा उल्लेख आढळतो.

प्रकरण दहावे. ठाणेश्वरावरील स्वारी.

येथें थोडेसें थांबून गझर्नाचे प्रारंभीचे लहान राज्य यावेळी किती मोठें झालें होतें तें आपण पाहूं. पुष्कळ विद्वान्‌ लोक असं समज- तात कों महमुदानें केवळ ठुटीसाठीं स्वाऱ्या केल्या, त्यानें राज्यें जिंकून एक बलिष्ठ राज्य स्थापन करण्याचा कधीच हेतु धरला नाहीं. परंतु महमदाच्या राज्याचा विस्तार आतां पावेतो कसा झाला हँ पाहतां ही समजूत चुकीची ठरते. त्यानें आपल्या राज्याचा समजन उमजून विस्तार केला आणि जबरदस्तीनें लोकांस बाटवून राच्याची मजबूती केली. ह्या बाटविण्यांत धार्मिक उत्साह तर होताच, पण राष्ट्राचे सामर्थ्य कोणत्या गोष्टींत असतें याचीहि ल्यास चांगळी कल्पना असावी त्यानें आपल्या राज्याच्या पश्चिमेकडील खुरासान व इतर प्रांत लगत असलेले प्रथम आपल्या राज्यास जोडले, या प्रांतावर सा- मानी साम्राज्याच्या वेळेपासूनच सबुक्‌तगीनाचा ताबा होता. मह- मुदानें यानंतर आपलें लक्ष पूर्वेकडे वळविले. जलालाबाद आणि काबूल हे प्रांत ( लमघानात ) पूर्वीच जिंकून सामील झाले होते व

ठाणेश्वरावरील स्वारी. ९९

तेथीळ लोकांस जबरदस्तीने मुसलमान केलें होतें. हछींच्या वायव्य सरहर्द्वाच्या प्रांतांतील बन्नूचा इलाखा महमुदाने प्रथम जोडला. हा हिंदूंचा प्राचीन प्रांत काबूलच्या शाहींच्या ताब्यांत होता. बन्नूजवळ मोठमोठाळे मातीच ढिगार आहेत. रामाचा भाऊ भरत यानें हा प्रांत प्रथम वसावेला अशी आख्यायिका आहे. असा हा जुना हिंदु प्रांत काबूलशार्हांच्या ताब्यांत होता. कारण या ढिगारांतून जुनीं नाणी, इंडोसिथयन काळांतीळ अझीज व वासुदेव यांचीं, सांपडतात तर्शाच शेवटच्या काबूल्च्या ब्राह्मणी राजांचीहि सांपडतात. परंतु कोण- त्याहि मुसलमानी राजांचीं नाणीं या ढिगारांत सांपडत नाहींत. या- वरून वन्नूचे जुनें शहर महंमुदाने विध्वस्त केलें असं दिसतें. हिंदु- स्थानांत गझनीहून जाण्याचा जुना रस्ता बन्नूवरून कुरमखोऱ्यांतून होता. तो खबर खिंडीतला रस्ता सुरू झाल्यापासून मार्गे पडला आहे ( बन्नू गेझेटियर ). हा प्रांत महमुदाने प्रथम आक्रमून तेथील लोकांस जबरदस्तीने बाटविळें व हिंदुस्थानांत सुलभतेने जाण्याची सोय करून घेतली. नंतर पेशावर प्रांत वहिंडसह महमुदानें जय- पाळाचा पराभव पेश्यावरच्या मैदानांत केल्यावर आपल्या राज्यास जोडला. काबूल्च्या राज्याची वाहिंड ही राजधानी होती. आणि हिंदुस्थानास जाण्याचा दुसरा रस्ता वहिंडखाळून व सिंधु आणे काबलनदीच्या संगमावर होता. क्रम॒ आणि कुभा ( कुरम आणि काबूल ) या दोन नद्यांची खोरी कग्बेदांत सुद्धां प्रसिद्द असलेलीं व बोदेक आयांच्या प्रथम वस्तीतील असलेली याप्रमाणे महमुदाने आपल्या कबजांत घेतली, आणि हे देश मुसलमान केले. यानेतर महमुदान सामानी साम्राज्याचे दूरच प्रांत जिंकून आपल्या राज्यास जोडले आणि पूर्वेकडे पूवीच मुसलमान झालेलें मुलतानर्चे राज्य आपल्या राज्यास जोडलें. पण त्यापूर्वी भाटियाचे राज्य जिंकून

मील केळें. हें राज्य पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे मुलतानच्या नेक्त्येस

१०० गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

सिंधु आणि झेलम यांच्या दरम्यान होते. शेवठीं काबूल्शाहीचा राहिलेला प्रांत पंजाब जिंकून त्यानें आपल्या राज्यास जोडला. या प्रांतांतीळ लोकांस जबरदस्तीनें मुसलमान करण्याची पद्धत महमुदानें सक्तीने लाविली नाहीं. ( त्याच्या कारणाचा विचार आपण पुढें करूं). तरी पण या प्रांताताहे पुष्कळ लोकांस त्यानें बाटविळें असं संभव- नीय आहे. याप्रमाणें या मर्यादेपर्यंत आपलें राज्य जवळ जवळचे प्रांत हळुहळू खाऊन त्यानें वाढविले. याच रीतीचा नमुना ब्रिटिश राज्याच्या वाढीचा कलकत्ता, मुंबई व मद्रास या केंद्रांतन हळुहळु लगतचे प्रांत सतेखाटीं आणून झालेला आपल्यास दिसतो. प्रथम ब्रिटिश लोकांनीं बंगाळ मिळविले. नंतर बहार, नंतर यू. पी, व शेवटीं शिखांस जिंकून पंजाब. महमुदाप्रमाणेंच राज्य खालसा कर- ण्याचा ब्रिटिशांचा रस्ता एकच होता. प्रथम पूर्वीची सत्ता जिंकून तास कांहीं दिवस खंडणी देण्यावर कायम ठेवणें; नंतर शेवटचा उच्छेद करणें. असो, याप्रमाणें पंजाब जिंकून तेथें आपली सत्ता कायम केल्यावर पंजाबच्याहि पूर्वेकडे असलेले प्रांत ळुटण्याकडे व. जिंकण्याकडे महमुदानें आपलें लक्ष फिरावेठें. अर्थात्‌ पहिला लग- तचा देश पंजाबच्या आग्नेयीस असलेला ठाणेश्वर, त्याजवर व्यास हछा करणें प्राप्त झालें.

ठाणेश्वर येथे एक स्वतंत्र राज्य असावें असं संभवनीय आहे. कारण अल्बेरूनीनें आपल्या भौगोलिक वर्णनांत ठाणेश्वरचा निर्देश केला आहे. ( गंगा आणि यमुना याच्या दरम्यान एक आणि हल्लीं आहे तेथें पुनः ठाणेश्वरःचा दोनदां उछेख आला आहे. बहुधा पाहिलें नांव दुरुस्त करून ध्यावयास पाहिजे ). त्याशिवाय टाणेश्वरास एक प्रसिद्ध देव होता व हल्लींडि आहे. अठीकडीळ मुसलमान बखरकार याचें नांव जगसोम देतात. ह्या शब्दाचे योग्य संस्कृत रूपांतर’ करितां येत नाहीं, हिंदुस्थानचा प्रसिद्ध शावटचा बोद्ध सम्राट्‌ हषे

ठाणेश्वरावरील स्वारी. १०१

चा बाप प्रतापवर्धन याचें राज्य येथेंच होतें. येथें कांहीं उत्तम हत्ती होते ते मिळण्यासाठीं महमुदानं ही ठाणेश्वरवर स्वारी केली असें म्हणतात. उतूबीनें ह्या हत्तींचे नांव सिट्मान असें दिलें आहे. त्या अर्लांकडील बखरकार त्यास मुसलमान म्हणतात. कारण गुडघे टेकून प्रार्थना करतांना जसें मुसलमान नमतात तसें हे हत्ती नमत असत. बहुधा महमुदाच्या स्वाऱ्यांच सवच हेतु त्या स्वारींत होते. ळूट मिळविणे, प्रसिद्ध हिंदु देवालये फोडणे आणि जवळचें राज्य जिंकून नमविणें. उत्‌बीनें या स्वार्राचे वर्णन पुढीलप्रमाणें केलें आहे. “’ याप्रमाणें महमूद धार्मिक लढाईच्या शाळेत शिकलेली आपली फौज घेऊन ठाणेश्वरवर चालला. व ल्यास असें एक भयंकर रेतस्थान लागलें कीं, तेथीळ हवेंत एक पक्षीहि फिरकत नव्हता. परंतु परमेश्वरकृपेनें त्यास मदत मिळाली व तो व्या जागेस जाऊन पोहोंचळा. समोर एक पाण्यानें भरलेली वाहती नदी होती. ब्याच्या- मागग एक उंच डांगर आणि मध्यंतरी अडचण करणाऱ्या मोठ्या घोंड्यांनीं भरलेली जमीन. शत्रू डोंगरांत जाऊन बसला. दोन उता- रांनी नदी उतरून सुलतानाने शत्रूवर हृछा केला, आणि ल्यास फत्तरामध्यें विस्कळून टाकलें. शत्रूचे भरंवशाचे आधार, पाय हप- टणारे हत्ती ते जागेवरच सोडले. सुलतानाच्या हत्तीनीं त्यास वळ- वून मुक्कामावर आणलें. सैन्यानं युद्धांत इतकें रक्त काढलें की, नर्दाचें पाणी पिण्यालायक राहिलें नाहीं. ” ही हकीकत सरळ आहे. मोठ्या योद्धथाशीं(या राजाचें नांव दिलें नाहीं ) घनघोर युद्ध झाळें. आणि ज्या हत्तीकरितां विशेषत: मह- मुदाने ही स्वारी केळी होती ते हत्ती त्यास मिळाले. येथें एखादी मूर्ति तोडल्याच्या उललेख नार्ही. पण प्रारंभीं उतूबीने मूर्ति तोड ण्याचा हेतु ह्या स्वारींत होता असे वर्णन केलें आहे, या ठाणेश्व- रचा निश्चय करणें शेकास्थान झालें आहे. कारण एका रेंगस्थानां-

१०२ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

तून एका नदीवर पोहोचल्याचे जें वर्णन आहे तें प्रसिद्ध ठाणेश्व- राच्या परिस्थतीशीं जुळत नाहीं व दगडाळ जमीन व उंच पर्वताहि येथें नाहीं ( इलियड. २ पान ४५२ ). पण हं लक्षांत ठेवलें पाहिजे कीं उत्‌बी स्वतःच्या माहितीने लिहीत नाहीं आणि तों वर्णन नेहमीं आतिशायोक्तांचें करितो, ठाणेश्वराजबळ सरस्वती नदी आहे, व कर्नीळ जिल्ह्याच्या गॅझेटियरमध्ये देशाचे वर्णन करितांना असें म्हटलें आहे कीं, ठाणेश्वरच्या उत्तरेस कांहीं डोंगराळ प्रदेश आहेत, त्यांतून वर्षांकाळांत भरण्याऱ्या सरस्वती वगेरे नद्या येतात. ही लढाई ठाणेश्वराच्या अगदीं जवळ नव्हे पण तेथून थोड्या अन्तरावर झाली असावी. इ. स. १०१४ मध्यें ही लढाई झाली असे योग्यरीतीने म्हणतात, व कर्नाळ गॅझेटियरमध्यें तसेंच म्हटलें आहे. पंजाब खालसा केल्यावर दुसऱ्याच वर्षी मुलतानच्या बाजूनें रेतस्थानांतून येऊन महमदानें ठाणेश्वरवर अचानक छापा घातला असावा असें आम्हांस वाटते. सव पंजाब त्याच्या कबज्यांत होता व त्यास पाहिजेल तो मार्ग घेणें शक्‍य होतें. यापूर्वी मुलतानला दुसऱ्यानदां भेट देऊन कामीती पाखंडांत पुनः पडल्याबद्दळ तेथीळ मसलमानांस त्याने शिक्षा केली ह्वोती

या स्वारीची फिरिस्तानें दिलेली हकिकत सवच काल्पपिक आहे असं आम्हांस वाटते. तो चाररीं दोन हिजरी म्हणजे इ. स. १०१ १ मध्ये ही स्वारी घालतो व असें वर्णन करितो कीं, ठाणेश्वरवर हा करून तेथील प्रसिद्ध जगसोमदेव भ्रष्ट करण्याचा महमुदाचा विचार आनंदपाढाला कळला, तेव्हां तो जरी महमुदाचा अकित होता तरी त्याबद्दल त्यानें मोठ्या अदर्बीनें महमुदाचा निषेध केला, पण तो महमुदानें मानला नाहीं व त्यानें असं उत्तर पाठाविळें कीं महमदी धर्माचे भक्त स्वगत पुण्यफळ मिळण्यासाठी मूर्तिपूजा नष्ट करण्याचा नेहमीच प्रयत्न करितात, दिरलीच्या राजानें हें ऐकून ठाणेश्वरच्या

ठाणेश्वरावरील स्वारी. १०३

मूर्तीचे रक्षण करण्यासाठीं सर्वे हिंदुस्थानचे हिंदु बोलाविले. पण हे हिंदु जमण्यापूवींच महमुदानें ठाणेश्वरावर हछा केला. ठाणे- श्वर काबीज केल्यावर दिल्लीवर चढाई करण्याची महमुदाची इच्छा होती; पण त्याच्या सरदारांनीं त्यास सांगितलें की, जोपर्यत आपल्या पाठीवरील पंजाब आपण जिंकून घेतला नाहीं, तोंपर्यंत दिल्लीवर चढाई करणें सुरक्षित नाहीं. ही सवे हकीकत कपोलकल्पित आहे. कारण दिल्ली यावेळीं अस्तित्वांत नव्हती. निदान तें राज्य हिंदुस्था- नास निमंत्रण करीळ इतक्या मोठ्या पदवीस चढलें नव्हतें. तें एक मांडलिक लहान राज्य होतें. दुसरें उतूबीच्या वर्णनावरून नंदनच्या लढाईंत आनंदपाल मरून गेल्यावर व पंजाब खालसा झाल्यानंतर ही स्वारी झाली असं दिसतं. या स्वारीस मागील वर्षात घाढून फिरिस्ताने कल्पित, प्रशंसायुक्त एक वर्णन तयार केळें आहे. यमीनी मध्ये दिळेल्या हकीकतीवरून दिछीचा येथें कांहींच संबंध दिसत नाहीं. समकालीन लेखकांनीं दिल्लीचा कोठोहि उछेख केलेला नाहीं. असं खुद्द इलियटनेंहि योग्य-रीतीनें येथें म्हटळें आहे. ‘गझनी संबंधानें दिल्ली व तेथील राजे यांचा जो फिरिस्ता उछेख करितो तो पायाझुद्ध नाहीं. असंहि इल्यटनें म्हटलें आहे ( पा. ४५४ ). मुख्य कारण हृ को, चार पांच शतकानंतर लिहिणाऱ्या लेखकांस आपल्या भोंव- ताल्ची परिस्थिति विसरणे अशक्य होतें; आणि आपल्या वेळीं प्रसिद्द असलेल्या दिछलीस त्यांना वगळतां येत नाहीं, कोठेंतरी घाला- वेसें वाटते.

प्रकरण अकरावें. मथुरेची लूट.

मागील स्वारीवरून महमुदास कळून च॒कळलें कीं, मध्य हिंदु- स्थानांत स्वारी करणें राक्‍्य आहे. मध्य हिंदुस्थानांतील मथुरा शहर तेथील अनेक देवळे व व्यांतील अमोल संपत्ति याबद्दल प्रसिद्ध होते. मध्यदेशाचा राजा राज्यपाल याविरुद्ध लढंण्यास महसमुदास कारणहि मिळालें होतें. कारण त्यानें पंजाबच्या राज्यास महमुदाविरुद्ध लढ- ण्यास वेळोवेळीं मदत केली होती. पण ही दूरची स्वारी करण्या- पूर्वी त्यानें युद्धाची चांगली तयारी केली, आपली पिछाडी सुरक्षित राहण्यासाठी पश्चिमेकडील प्रांतांतील अडचणींचा बंदोबस्त करणें जरूर होतें. उतूबीनें या अडचणींचे आपल्या प्रंथांत विस्तारानं वर्णन केळं आहे. गझनी येथें प्रचानाची घालमेलहि त्यास करावी लागली. गझनी येथील राज्यपद्धति व्यवस्थित होती; आणि प्रांता- वराळ अधिकाऱ्यांवर महमूद करडी नजर ठेवी. विद्वत्तेचे केंद्र त्यावेळीं खुरासान होतें, व भाषा परियन होती; पण नवा नेमलेला वझीर स्वतः कवि व विद्वान्‌ असल्यानें त्यानें सर्व पत्रव्यवहार अरबींत करावा असा हुकूम सोडला. तुकांचा राजा इलेकूखान द्याच सुमा- रास मरण पावला, व त्याचा भाऊ त्याच्या गादीवर बसला. महमूद हिंदुस्थानांतील मातपूजकांवर चढाई करून त्यास जिंकीत असतां चीनचें व मोगोठियाचे मूर्तिपूजक कारगर येथील मुसलमान तुकांवर एक लाख सैन्य घेऊन घसरले. ही पुढें होणाऱ्या चोगेसखान व तैम्‌र यांच्या भयंकर मोगली स्वाऱ्यांची दोनशों वर्षांपूर्वी सूचना होती इळेकखानाचा बंधु तोगनखान यानें सर्वे महमदी राजांस या स्वारीस

मथुरेची ळूट. १०५

विरोध करण्यासाठीं मदत करण्याविषयीं विनंति केली व महमुदानेंहि ‘ एक तुकडी मदतीस पाठविली. यावेळीं मोगल-तुकांचे घनघोर युद्ध झाळे, आणि चीनच्या मूर्तिपूजकांचा हिंदुस्थानच्या मृर्तिपूजकांप्रमाणें पराभव होऊन बहुतेक सवे मारळे गेले. तोगनखानाच्या तुकाशीं महमदानें पूर्वीप्रमाणेच सख्यमाव ठेवला, आणि आपला मुलगा मसऊद याच्याशीं इलेकखानाच्या मुलीचा विवाह करून हें सख्य वाढविले. या मसऊदास व्यानें बल्कचा अधिकारी नेमिले उतूबीनें आणखी असं येथें वणन केळं आहे कों महमुदाची मुसलमानी धर्माच्या आस्थेविषयीं ख्याति पसरली. व त्याच्या बुद्धि- मत्तेमुळे तो धर्म विवेचण्याचीहि त्यास पात्रता आहे असें लोक समजूं लागले. महमुदानं ठरलेली इस्लामीं मते नवीन कल्पनांनीं बिघडलीं जाऊं नयेत याविषयीं पूर्ण लक्ष ठेविळे. पाखंडी लोक कोण कोण आहेत आणि ते कोठें सभा भरवितात हे शोधून काढण्यासाठी त्यानें हेर ठेविले. राज्याच्या निरनिराळ्या प्रांतांतून व शहरांतून हे पाखंडी हुडकून दरबारांत आणीत आणि मग झाडावर खिळ्यांनीं खिळून किंवा दगडांनी ठेंचून मारीत. अवूबकर एक धार्मिक व आदरणीय सरदार या कामांत सुलतानाला पाठिंबा देत असे. टाहिरटी नांवाचा एक मनुष्य इजिप्तचा राजा व खलीफा याजकडून मी वकील आलो आहे व बरोबर पत्रे व पोषाख आणला आहे असें म्हणत गिझनीस येत होता. हा आपल्यास सय्यदाहि म्हणवी. पण महमुदाच्या हुकमानें ह्यास हिरात येथेच थांबवून खुरासानची राजधानी निशापूर येथें परत नेलें. पाखंडाबद्दल तेथें त्याची चोकशी झाली ब बगदादचा

• खलिफा कादिरबिछ्ला याच्या संमतीने त्यास देहांत शिक्षा दिली गेली. आपल्या विस्तृत राज्यांत याप्रमाणें महमुदानें पाखंडाचा बंदोबस्त केला, इतकेंच नव्हे तर खिलाफतीचाहि तंटा नाहींसा केला. यामुळें सर्व मुसलमानी प्रदेशांत त्याची कौर्ते पसरली (पान ४४४ ).

१०६ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

धर्मोत्साहानें गझनी येथे काफिरांविरुद्ध केलेल्या स्वाऱ्यांत लढण्या- साठीं लढवई लोक जमा होऊं लागले यांत आश्चर्य नको. त्यांस मूर्तींचा भंग करून आणि देवळें लुटून परळोकांत आणि इहलोकांत या लढण्यानं फल प्राप्त होण्यास वाव मिळण्याची आशा होती.

“६ ख्वारिझम येथें बंड झालें होतें तें मोडून व तो प्रांत आपल्या राज्यास जोडून महमुदानें तिसरी धर्मवेजयाची स्वारी करण्याचा विचार केला व बोस्त येथें येऊन आपल्या सुभ्यांचे त्यानें ञमाखचे पाहिळे, हिंदु लोकांपासून जिंकून इस्लाम राज्यांत मिळविलेले प्रांत

द्रव्याने भरपूर होते, व कारमीराशिवाय कोणत्याहि ठिकाणीं मूर्ति- पूजेचा अंधकार उरला नव्हता. ओक्सस नदी पलीकडील मवरुन्न- हरच्या मैदानांतून वीस हजार लढवय्ये इस्लामी धर्मोत्साहाने आले. त्यामुळे सुलतानाचा विचार पक्का झाला आणि या लोकांसह कनोजवर स्वारी करण्याचा बेत कायम झाला. परदेशी राज्यांस हा कनोजचा मुळूख अगदीं अज्ञात होता.

उतूबीनें कनोजवरीळ कूचाचें आणि मर्थुरेजवळीळ लढाईचे पुढीलप़रमाणें वर्णन केळें आहे..

“ जिहून ( सिंधु ), झेलम आणि चंद्र नद्या ओलांडून तो थेट तिबेटास गेला. तो जेथें जेथें मुक्काम करी, तेथें तेथें लोकांचे वकील येऊन, अंकितत्ब मान्य करून राजनिष्ठा जाहीर करीत. कार्मीरच्या हर्ददवावर तो पोहोंचला तेव्हां कारमीरचा सेनापति शासीन याचा पुत्र हबाळी नोकरीस दाखल झाला. इस्लामी धम ज्यानें स्वीकारला नाहीं त्यास सैन्यांत जागा नाहीं असें त्यांस जेव्हां सांगितलें, तेव्हां पुढील बीनीच्या लुटारूत सामील होऊन तो सेन्यापुढें चाळूं लागला. एका- मागून एक दऱ्या ओलांडीत फौज चालली तेव्हां पहाटेस कोंबडा आरवण्याबरोबर सनई व नगारे वाजू लागत. ( भाग १ पान १४२३ यांत दिलेलें हर्षांच्या कूचाचें वर्णन येथें स्मरते ). हिजरी सन ४०९

2 काट -दात्याऱ्याव.,

| | | | । | ।

मथुरेची ळूट. १०७

(इ. स. १०१८ )च्या रज्जबच्या विसाव्या तारखेस त्यांनीं यमुना मागें टाकिळी, आणि हरून राजाच्या बरणच्या किछ॒यास ते येऊन पोहोंचळे. हा राजा हिंदुस्थानच्या राजांत फार मोठा होता. पण त्यानें जेव्हां महमुदाचा सेनासमुद्र पाहिला, तेव्हां त्यानें दहा हजार माणसां- सह किछ॒याखाठीं उतरून इस्लामी धर्मीचा स्वीकार केला. येथून फोज कलजंदच्या किछ्याजवळ पोहोचली. या कलजंदजवळ आति- शय संपत्ति, मजबूत घोडदळ आणि मोठें पायदळ सेन्य होतें. त्यानें आपलें पायदळ, घोडदळ व हत्ती लाऊन तो एका अरण्यांत सुल- तानाच्या येण्याची वाट पहात राहिला. या अरण्यांत झाडांची इतकी गर्दी होती कीं, सूयाचे किरण त्यांत प्रवेशात नव्हते. वरून एखादी सुई पडती तर झाडांच्या फांद्यांतन ब पानांतून ती खाली आली नसती. सुलतानानें अशा अरण्यांतहि घुसण्याचा आपल्या बिनीस हुकूम केला, व वरच्या किछ्याजवळून एक रस्ता काढला. जेव्हां हिर्या सेनासमुद्राने : अल्लाहो अकबर ‘ अशी आरोळी ठोकली, त्यावेळेस शत्रच सैन्य कांहीं वेळ कायम उभे राहैलें व त्यांनीं आपल्या ठिकाणावरून हछलेहि केळे. पण शेवटीं असें कळून आलें कीं, सव गोष्टी दैवाधीन आहेत आणि तरवार कितीहि चांगली असली, तिचा जोर कितीहि असला, तिची धार कितीहि तौक्ष्ण असली तरी ती जेव्हां मुसलमानाच्या रक्तापर्यंत पोहोंचते, तेव्हां ती दैवी हुकुमाच्या अंकित असते. शेवटीं निरुपाय झालेले शत्रु प्राण वांचविण्यासाठीं नदींत पडले. परंतु कित्येक तरवार्रानें मेळे व कित्येक बुडून मेळे. याप्रमाणें पांच हजार मत्युमखीं पडळे तेव्हां कळजंदानें प्रथम आपल्या बायकोस खंजिरानें मारून आपलं पोट फाडून नरक- गमन केलें. त्याच्या संपत्तीपैकी एकरी पंचाऐशीं हत्ती व पुष्कळ उत्तम ळूट मुसलमानांस मिळाली. शहरामध्ये हिंदु लोकांच्या पूजेचे एक स्थान होतें. तेथें सुलतान पोहोचला तेव्हां आश्चर्यचाकित करणाऱ्या

१०८ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

कल्पनेने बांधठेळे एक शहरच त्यास दिसलें, तें पाहतांच हें स्वर्गा- तीळ भवन आहे असं त्यास वाटलें. ”

हें जें काव्यमय व संक्षिप्त वर्णन महमुदाचा शिरस्तेदार उत्‌बी गझतींत राहून करतो, त्यावरूल या स्वारीचा प्रकार इतर लेखकांच्या मदतीनें आपल्यास निश्चित करतां येतो. महमुदाजवळ यावेळीं समारं एक लाख सेन्य होतें. त्यांत ऑक्सस नदीपर्लांकर्डाट वीस हजार बिनाशैर्स्तांचे मोजेसाठीं आलेले तुकी शिपाई होते. पण महमुदानें कूच करीत असतां कुशळ सेनापतीप्रमाणे जरबेची शिस्त ठेविली होती पहाटेस उठून तो दिवसभर चालत होता. आपल्या जलद चालीनें शत्रस बेसावध गांठण्याचा त्याचा विचार होता. हिमाल्याच्या पायथ्या पाय- थ्यानें तो चाळला.बहुधा पंजाबांतीळ मोठ्या नद्या उगभाजवळ ओलांड- ण्याचा त्याचा हेतु असावा. रस्त्यांत जो जो किछा आला, तो तो या प्रचंड सेन्यासमोर तगला नाहीं. पण त्यानें हिंदु लोकांस अंकित- पणा मान्य करण्याच्या सबबीवर आपल्या सैन्यांत मिळूं दिळें नाहीं. असें केलें असतें तर त्याच्या सैन्यांत एक विरोधी भावनेचे व वेळेस दगा देणारें अंग उत्पन्न झालें असतें. याचसाठीं काऱमीरच्या फोजेस त्यानं फोजेच्या पुढें चालण्यास हुकूम दिला.- ( कार्मीरांतून एखादी फौज खरोखरच आली असेल ह्याविषयीं आम्हांस शंका आहे, याज- विषयीं पुढें जास्त लिहू ). रज्जबच्या विसाव्या तारखेस म्हणजे इ. स. १०१८च्या डिसेबरांत यमुना नदी उतरून गंगा न उतरतां तो दक्षिणेस अन्तर्वेदींत घुसला. कारण कनोज गंगेच्या पश्चिम किना- ऱ्यावर आहे. व कनोजवर हला करतांना दरम्यान गंगानदी ठेवणें इष्ट नव्हतें. कित्येक मांडळिक रजपूत सरदारांनीं त्यास हरकत केली. पण बरणच्या राजाप्रमाणे पुष्कळांनीं नमस्कारच केला असावा. बरण म्हणजे हल्लीचे बुळंदराहर होय यांत इंका नाहीं. हें नगर जुनं असून महाभारतांतील वारणावत होय असें मानतात. येथें

मथुरेची ळूट. १०९,

इ. स. पू. दुसऱ्या शतकांतील शकक्षत्रापांची व कुशनांचीं नाणीं सांपडळीं आहेत, व. गुप्त काळांतील एक ताम्रपटहि सांपडला आहे. येथें एक मांडलिक राजा डोर रजपूत वंशांतला हरदत्त नांवाचा यावेळीं असावा. याचें नांव परियनमध्ये हरून असे वाचलळें गेळें असावें. या राजकुलाचा एक लेख इ. स. १०९६चा सांपडला आहे. त्यामध्ये या कुलाची वंशावळ दिली असून सातवा राजा हरदत्त हा महसु- दास शरण गेला असावा ( बुंदलशहर गॅझेटियर ). दहा हजार अनुयायांसह हा मुसलमान झाला ही बहुधा उत्‌बीची अतिशायोक्ति आहे. येथून दक्षिणेकडे महमूद गेला, तेव्हां त्यास कल्जंदानें मोठ्याशा सैन्यानिशी मथुरेजवळ विरोध केला; व ल्याने अल्लंत घैयोनें व चिकाटीनें महमुदाच्या प्रचंड सैन्याशी टकर घेतली. हा बहुधा क- नोजचा प्रतिहार सम्राट राज्यपाळ याचा सेनापति व मांडलिक असावा.

हिंदूंचे विशेषतः वैष्णवाचें अल्यंत पवित्र मथुरा नगर प्रतिहारांच्या साम्राज्याच्या मध्यभागीं होतें. आणि प्रतिहार सम्राट पुष्कळदां विष्णु- भक्त असत. मथुरा शहर रामाचा बंधु शत्रुघ्न यानें वसविळें असून तें श्रीकृष्णाचे जन्मस्थान होतें. बौद्धांनाह्ि मथुरा पुण्यस्थान आहे. हिंदु काळांत तर मथुरेचें महत्त्व वूर्वीपेक्षांहि अधिक वाढलें. अर्थात्‌ तेथ बांधळेलीं अप्रतिम देवालये आणि त्यांत जमलेलीं अमूप संपात्ते विरोध केल्याशिवाय मूर्तिभंजक ठुटारूंच्या स्वाधीन करणें शक्‍यच नव्हते; आणि राज्यपाळ स्वतः समोर होण्यास जरी नाखुष होता, तरी त्यानें महमुदाशीं लढण्यास मोठें सैन्य पाठविलें असलें पाहिजे, ही लढाई एका अरण्यांत झाली असं वर्णिळें आहे. नकाशांत दिलेल्या महाबन गावांजवळ या लढाईचे स्थान ठरावितात. त्यावेळीं या गावां- भोंवतीं मोठें अरण्य असावें. याच अरण्यांत नंद रहात असून त्यानें श्रीकृष्णास वाढविळें होतें. यामुळें अलीकडच्या कालापर्यंत हें वन तोडीत नसावेत. ही जागा मथुरेपासून सहा मैलावर आहे. या जंगलांत

११० गझर्नाच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

शहाजहानानें वाघाची शिकार केल्याचे दाखले आहेत ( मथुरा गझेटियर ). येथे एक लहान टेकडी असून त्याजवर किछ्लाहि आहे. या गांवचा वंशापरंपरेचा रक्षक कुलचंद्र असावा. तो आपल्य! पाय- दळ, घोडदळ व हत्तींसह मोठ्या निकराने लढला. उत्‌बीनें नेहमीं- प्रमाणे महमुदाच्या विजयाचें कारण देवाची इच्छा असेच दिलें आहे. महमूद जरी एका प्रचंड अप्रतिकार सनेसह आला होता, तरी मह- मुदाळा आपलें पवित्र नगर ठुटण्यास व विध्वस्त करण्यास, हिंदूंनी त्यास बचावण्याचा जोराचा प्रयत्न केल्यारिवाय, मोकळें सोडलें नाहीं, ही गोष्ट हिंदूंस भूषणावह आहे. पण दैवाची गति चुकत नाहीं असें पाहून कुलचंदानें रजपुतांच्या नेहमींच्या रिवाजाप्रमाणे प्रथम आपल्या बायकोस ठार मारून नंतर आपल्यासहि मारून टाकलें. मथुरा नगरीचें केवळ अतिमानुष वैभव आणि महमुदास मिळालेली अवाढव्य संपात्ति याचे वर्णन उत्‌बीनं पुढीलप्रमाणें केलें आहे. “ एक हजार किल्लेवजा मूर्तींची मंदिरें बांधळेलीं असून

शहराच्या मध्यभागीं सर्वाहून उंच असं एक मंदिर बांधलें होतें. त्याच्या सोंदर्यांचें आणि त्यावरील नक्षीचें वर्णन करणें लेखकांच्या लेखणीस किंवा चिताऱ्यांच्या कळमास अशक्‍य आहे. या प्रवासाचा जो वर्णनात्मक ठेख सुलतानाने लिहिला आहे त्यांत तो म्हणतो कीं “अशा प्रकारची इमारत कोणी बांधण्याचे हल्लीं मनांत आणील तर त्यास एक हजार दीनारांच्या एक लक्ष थेल्या त्यावर खचे कराव्या लागतील. आणि आतशय कुशळ कारागिरांच्या मदतीनेंहि दोनशें वर्षांत ती पुरी करतां येणार नाहीं. मूर्तींचे जे ढींग सांपडळे त्यांत पांच मूर्ति झुद्ध सोन्याच्या पांच हात उंचीच्या होत्या. आणि एका मूर्तीवर एक रत्न बसविलेले मिळालें, तें इतकें उत्तम होतं की, बाजारांत पास हजार दीनार देऊन सुलतानाने खुशीनें तें विकत घेतळें असतें. दुसऱ्या मूर्तीवर एक नीलवणीचा नीळमणि चारशे

मथुरेची ळूट. १११

मिसकालळ वजनाचा मिळाला. एका मूर्तींच्या पायाच्या सोन्यांतून चार लक्ष चारशे मिसकाल वजनाचे सोनं मिळालें. चांदीच्या मूर्त । तर इतक्या होत्या कीं, त्यांचे वजन करतां करतां वजन करणारे । लोक थकले, त्या सव नगराचा विध्वंस करून आपल्या फोजेचा ! मोठा हिस्सा तेथे ठेऊन सुलतान कनोजकडे गेला.

कनोजच्या प्रतिहार सम्राटांच्या उतरत्या काळांत महमुदाने ‘ केलेल्या मथुरेच्या ठुटीची हिंदूना हृदयद्रावक अशी ही हकीकत ‘ आहे. अशक्तांकडून सराक्तांकडे संपात्ते नेहमींच जात आली आहे ‘ रोमन साम्राज्याच्या उतरत्या काळांत अलारिकनें केलेल्या रोमन लुटीची गिबननें रसभरित रीतीनें वर्णन केळेली हकीकत या ठिकाणीं आम्हांस स्मरते. “या बाहशाही शहराच्या स्थापनेनंतर एक हजार एकरे साठ वषानीं ज्या शाहरानें मनुष्य जातीचा मोठा हिस्सा जिंकून सुधारला, तें शहर जर्मनीच्या आणि सिथियाच्या रानटी जातींच्या हल्ल्याच्या वावटळींच्या भक्ष्यस्थानी पडळें. गॉथ लोक नुकतेच खिस्ती झाळे असल्यामुळें त्यांनीं व्हाटेकन नामक (खिस्ती) इमारतीचा बचाव केला व तेथें आश्रयास आठेळे अनेक खिस्ती झालेले रोमन लोक वांचविळे. पण इतर रोमन लोकांची निर्दयपणे कत्तळ झाली. सुवर्ण आणि रत्नें लुटली गेलीं. रोममधील अनेक राजवाड्यांतीळ बहुमोल सामान काढळे गेळे. शेकडों मूर्ति त्यांतील किंमती धातसाठीं आटविल्या गेल्या आणि अनेक संदर भांडीं ठढा- ईच्या फरशूनीं फोंडलीं गेलीं. जे दुर्दैवी लोक सन्माननीय स्थाना- पासून आणि उत्कर्षाच्या वैभवापासून एकदम केद्यांच्या दुःखदायक स्थितीच्या रसातळास पोहोंचळे, त्यांची संख्या सांगणें अशक्‍य आहे. रोममधून पळालेल्या लोकांनीं रोमचे प्रांत भरून गेळे, आणि चकित झालेल्या रोमन साम्राज्यांत रोमच्या ह्या भयंकर दैवापघातानें दुःख आणि भीति पसरून दिली.

प्रकरण बारावे. कनोज पडले.

दुःख आणि भीति यांनीं उत्तर हिंदुस्थानचा सम्राट व्याप्त झाला. सम्राट राज्यपाल मथुरा किंवा कनोज येथें न राहतां, रोमचा बादराहा आनोरेरेअस याप्रमाणें जो पळत सुटला तो थेट गंगेच्या पलीकडे बारी येथें जाऊन पोहोंचला. हें ठिकाण अजून निश्चित झालें नाही. आपल्या बातर्मादारांकडून हा सर्व वृत्तात महमूद यास कळलाच. असावा. तथापि त्यानें कुराणावरून शकुन पाहिला, आणि थोडेसें सैन्य घेऊन राज्यपालाचा गंगेच्या पठीकडे पाठलाग केला. राज्यपालाला लढाई देण्याचा मोह पडेल अशी ल्याची समजूत होती. राज्यपाल हा हिंदुस्थानांतील राजांत अग्रगण्य होता व इतर सर्व राजे त्याच्या पुढें मान वांकवीत आणि त्याचें सामर्थ्य आणि महत्पद मान्य करीत असे उत्बीनें जें वर्णन केळें आहे तें योग्य आहे. या राजाचें नांव राज्यपाल असें होतें हे आतां आपल्याला कळून च॒कलें आहे. राज्य- पाळ याचे ऐवजीं फारशींत ‘राजा जयपाल’ किंवा हयपाल असे वाचलं जाणें अगदीं संभवनीय आहे. आपल्याला उपलब्ध झालेल्या कोरीव लेखांच्या पुराव्याच्या अभावीं हा राजा म्हणजे लाहोरचा मृत राजा जयपाल्च होय असें कित्येकांनीं ठराविळें यांत आश्चर्य नाहीं. लाहो- रच्या जयपालाचें राज्य मध्य हिंदुस्थानांतहि असावें असं ईलियट यांस कदाचित्‌ वाटळें असावें. पुढील काळांतील मुसलमान इति- हासकारांनीं त्याचा अनेक निरनिराळ्या नांवांनीं उछेख केला आहले. परंतु ते सर्व कल्पनेचे खेळ आहेत. कांद्दींनी त्याला जयपालाचा पुत्र (मुलगा कुंवरपाळ) असोहे म्हटळें आहे. शाबानच्या ८ व्या तारखेस

कनोज पडले. ११३

( जानेवारी १०१९ इईलियट पा. ४५७) “ महमूद कनोजला पोंचळा, तेथें त्याच्या समोर एक पवेत उभा राहिला. पळत अस- लेल्या सम्राटाचा पाठलाग करण्यासाठीं त्याचें सैन्य गंगा उतरले, राज्यपालास बहुधा त्याला गांठता आलें नाहीं. तेव्हां महमुदाने गंगा नदीच्या किनाऱ्यावरील कनोजचे साती किल्ले सर केळे’”(उत्बी ४५७). “या किछुयाच्या आंत जवळ जवळ १०,००० देवळें बांधलेली होतीं आणि तीं दोन तीन हजार वर्षांपूर्वी बांधलेली होती असें तेथील असल्यवादी मूर्तिपूजकांचें म्हणणें होतें. !’ कनोज हें प्राचीन शहर आहें. पुराणांत वर्णन केलेला विश्वामित्राचा पिता राजा कुशिक तेथें राज्य करीत असे अशी कल्पना आहे. मथुरेप्रमाणेंच कनोजची पवित्रताहि विशेष मानण्यांत येत असे, या काळीं तें शहर भरभरा- टींत होतें. त्याच्या वैभवाला चारशे वर्षांपूर्वी हर्षाच्या काळांत सुरु- वात झाली होती. हुएनत्सँगनें वर्णिलेल्याप्रमाणें हर्षाच्या काळींच त्या शहराचा विस्तार फार मोठा जाहला होता. त्याचे वर्णन पहिल्या पुस्तकांत ( पान २८ ) उद्धृत केळे आहें. अर्ध अधिक लोकांनी शहरांतून आधींच पळ काढला होता. सुलतानाने एकाच दिवसांत सर्व किल्ले घेऊन ते लुटून टाकळे. कनोज मथुरे इतकें भव्य असावेंसें दिसत नाहीं. महमुदानें केलेठढें रसभरीत वर्णन चुकून केव्हां केव्हां कनोजला लाविलें जाते; परंतु उत्बीच्या पुस्तकावरून असें स्पष्ट दिसून येतें कीं तें वस्तुतः मथुरेचेंच आहे. येथील देवळें मथुरेच्या देवळांप्रमाणें महमुदानें उध्वस्त केल्याबद्दल स्पष्ट उठ्ठेख आढळत नाहीं.

“ कनोजहून महमूद मांज नांवाच्या तटबंदी केलेल्या ब्राह्मणांच्या किल्ल्याकडे वळला. ब्राह्मणांनी थोडा काळ त्याचा प्रतिकार केला. परंतु आपल्या प्रतिकाराचा कांहीं उपयोग नाद्दीं असे पाहिल्यावर

ट्र

११ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

ब्यांनीं किल्ल्यावरून खालीं उड्या टाकल्या. कित्येक जणांनी भाल्यांनीं किंवा तरवारीच्या धारेने आपल्यास मारून घेतलें. !” मांज कोणतें स्थळ आहे याचा अजन निर्णय लागलेला नाहीं. तें गंगा नदीवर दक्षिणेकडे हल्लींच्या इटावा जिल्ह्यांत असलें पाहिजे. “तेथून सुलतान अस्तर किछ्यावर आला, तो किल्ला संतापी जंदबाळ याच्या ताब्यांत होता. हा किला एका अरण्यांत टेकडीवर बांधलेला होता; व त्याच्या भोंवतालीं खोळ खंदक खोदला होता. ‘’ अस्तर म्हणन फत्तेपूर जिल्ह्यांत गंगा नदीच्या पाश्चिम तीरावर मजबूत किला आहे, या किछठर्‍याचा मालक बहुधा कनोजचा मांडलिक असावा व त्याच्याकडून आपल्यास अडथळा होण्याचा संभव असल्यानें, त्याला जिंकून महमुदानें आपले मोर्चे “ चंद्रराजाकडे वळविले. त्याच्या ताब्यांत एक फार मजबूत किल्ला होता. ” हा चेद्रराज म्हणजे चंदे राजा होय. कालंजरचा अजिंक्य किल्ला त्याच्या ताब्यांत होता. तो स्वतंत्र राजा होता. उत्बीनेहि त्याचें असे वर्णन केलें आहे कां “त्यानें कधीं दुसर्‍्याचें मांडलिकत्व कबूल केळें नाहीं. गवे आणि आत्मशछाघा यांखेर्राज दुसरें कांहीं त्याला माहीत नव्हतं! (पा. ४८०)

संतापी जंदबाळ (हा बहुधा प्राचीन गोंतम कुलांतील एक

संस्थानक असावा. या कुलाचे ठोक अजूनहि फत्तेपूर जिल्ह्यांत बस्ती करून आहित-फत्तेप्ृर गझेटिअर-अथवा तो यमनेच्या दक्षि-

णेस जालोंन जिल्ह्यांतीळ जगमनपूरचे महाराजे म्हणून प्रसिद्ध . असलेल्या संंगार घराण्यांतील एक संस्थानिक असावा ) आणि चेंद्र- राय यांचे दरम्यान भांडण चाललें होतें असें उत्बीनें म्हटलें आहे. हं भांडण कशाबद्दळ होतें ते॑ कळत नाहीं. त्यांचें हें भांडण चाळ असतांच महमूद चंद्रराजावर चाळून आला. चंद्रराजानें “ज्यापुढें . शत्रला उभें राहवणार नाहीं असें आपलें प्रचंड सैन्य आणि आपला किल्ला यांच्या जोरावर सुलतानाला विरोध करण्याचा निश्चय केला. .

कनोज पडले. ११५

परंतु “ युद्ध करूं नको असा हयबालाने त्याला सला दिला आणि तो आपले सैन्य व खजिना घेऊन पर्वेतांत मागें हटला. !? हयबालाने हा जो सछा दिला तो सुलतानाने चंद्ररायाचा पराभव केल्यावर काल्पांचा किछा आपण आपल्या ताब्यांत ध्यावा या दगलबाजीच्या हेतूनें दिला असें उत्बीचे म्हणणें आहे. परंतु किला सर करण्याच्या भानगडींत न पडतां “ महमुदानें सारखे तीन दिवस चेद्रराजाचा तो जाईल तेथे पाठलाग केला आणि पुष्कळ माणसांस मारून त्यांचीं हत्यारें ब लढाईचा सरंजाम हीं पाडाव केली. त्यांनी कांहीं हत्ती पकडून नेळे व कित्येक हत्ती आपखुषीनें त्यांच्या बरोबर गेळे, व त्यांस यांनीं खुदादाद म्हणजे देवानें दिलेलें असें नांव दिलें. ! “ चेद्ररा- याच्या खाजेन्यांत त्यांना सोनें, चांदी, जवाहीर व इंद्रर्नालमाणे यांची नीन हजार पुडकीं सांपडली. त्यांना गुलाम तर इतके मिळाले कीं यांना प्रत्येकी दहा दिऱ्हमापेक्षां अधिक किंमत आली नाहीं. सुलतान ाझनीलळा परत आला आणि ल्याच्या वैभवाची कौर्ति दिगंत पसरली.’’

कानपूर आणि काल्पापर्यंत दक्षिणेस आठेली ही महमुदाची स्वारी याच्या सर्वे स्वाऱ्यांत खरोखर अत्यंत लांबवर गेळेली, आतिशय फायद्याची, आणि अप्रातिम पराक्रमाची अशी होती. पुढील काळांतील मुसलमान इातेहासकारांनीं आणि विशेषतः फिरिस्तानें त्या काळच्या वास्तावेक इतिहासाच्या आणि अंतरबेर्दाच्या मुगालविषयक अज्ञानाने कित्येक गोष्टी |वेसंगत सांगितल्या आहेत थब कांहीं गोष्टींत वाटेळ ती भर दडपून दिली आहे. आणि फिरिस्तावर अवलंबून राहून महमुदाच्या हालचाली समजावून सांगतांना युरोपीय इतिहासकारांची धांदळ उडाली आहे. परंतु ईलि- यटनें दाखवून दिल्याप्रमाणें हा सर्वे घोंटाळा अधिक विश्वसनीय ब समकालीन माहितीकडे लक्ष न देतां फिरिस्तावर सर्वस्वी अव- ल॑ंबून राहण्याने उत्पन्न झाला आहे ( पा. ४०८ ). अशा तऱ्हेची

११६ गझर्नीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

माहिती उत्बीच्या यमीनी बखरींमध्ये सांपडते आणि आम्ही वर लिहि- लेला इतिहास त्यानें लिहिलेल्या वृत्तानतावरूनच दिला आहे. खरोखर महमुदाच्या स्वारीचा मार्ग बहुशः असा असावा. अंतरवेदींत आ- ल्यावर तो मीरत आणि बरणच्या मार्गानें दक्षिणेस ( मथुरेजवळीळ ) महावनापर्यंत आला; व नंतर यमुना उतरून त्यानें मथुरा लुटली. त्यानें पुनः यमुना ओलांडली व तो कनोजळा गेला. राज्यपालाला मिवविण्यासाठीं तो गंगेपळीकडे थोडासा गेला आणि पुनः माघारे वळून त्याने कनोज हस्तगत केलें. अंतर्वेदीतून दक्षिणेस जाऊन त्यानें र॒का प्रबळ संस्थानिकाचा पराभव केला. आणि काल्पीला यमुना पुनः ओलांडून त्यानं पर्वतांत चंद्ररायाचा पाठलाग केला; परंतु तो कांठजरपर्यंत गेला नाहीं. त्यानें कार्ल्याजवळ यमुना पुनः ओलांडली व मागें वळून आल्या मागीनें तो अन्तर्वेदींतून परत गेला. निझाम-उद्दीन आहमदच्या इतिहासांत त्याच्या स्वारीचा मार्ग अशाच तर्‍हेनें वार्णिळा आहे व ईल्यिटनें त्याचा एक उतारा दिला आहे (भा. २ पा. ४६०-६१ ), त्या उताऱ्यांत निजामुद्दि- नांनें उत्बीच्या वर्णनांत फारच थोडा फरक केला आहे.

खरी अडचण आहे ती हिंदूराजांचीं नांवें आणि त्यांनीं दिलेल्या लढाया हां निश्चित करण्यांत आहे. कोरींव लेखांच्या पुराव्यावरून पूर्वीच आम्ही असें दाखवून दिळें आहे कीं कनोजचा राजा यावेळी प्रतिहार सम्राट्‌ राज्यपाळ हा होता आणि चंद्रराय हा चंदेल राजा गंड होता. हा कोरींव लेखांचा पुरावा ईलियटलळा उपलब्ध नव्हता तो आतां आपल्यास उपलब्ध झाला आहे. हे दोघेहि राजे महमु- दाच्या बरोबर झालेल्या लढाईत आनंदपालाला सहाय्य करण्याकरितां गेले होते. त्यांची खोड मोडल्याखेरीज महमद खास परत जाताना हृयबालानें ( राज्यपालानें ) चेद्ररायाला दिळेला सला मित्रत्वाने दिला होता असें आम्हांस वाटतें. ते दोघोहि महमुदाच्या तावडींत न सांप-

| | ॥। ।

कनोज पडले. ११७

’ डतां निसटून गेले. यामुळें महमूद चिडून गेला असावा आणि । म्हणून उत्बी, निझामुद्दीन अहमद व फिरिस्ता यानीं वर्णन केल्या- । प्रमाणे पुढील वर्षीं त्यानें पुनः त्यांजवर स्वारी केली.

उत्बीनें या स्वारीचा सन दिला नाहां, निझामुद्दिनाने तो हि.

। ४०० असा दिला आहे तर फिरिस्ताच्या म्हणण्याप्रमाणे तो ४१२

आहे व ईलियटला तोच अधिक संभवनीय वाटतो. निझामुद्दीन

: म्हणतो कीं कनोजच्या राजानें सुलतानाची सत्ता मान्य करून तो त्याचा अंकित झाला म्हणून राजा नंदानें त्याला मारून टाकलें असं

ऐकिल्यावरून महमुदाने त्याच्या प्रान्तावर पुन्हां स्वारी करण्याचें ठरविलें. परंतु ही ह्कांकत पुढें घडली असावी आणि हें कारण

देतांना निझामुद्दिनाची चूक झाली आहे. कारण तसें असतें तर पुढें

उत्बी व निझामुद्दीन या दोघांच्या वर्णनांत आल्याप्रमाणे कनोजवर स्वारी करून तेथील राजा हयबाल याचा राहिबच्या लढाईत पराभव करण्याचें कारणच उरत नाहीं. शिवाय उत्बीनें कोठेंहि म्हटलें नाहीं कीं जयपालाने ( राज्यपालाने ) सुलतानाचें स्माभित्व कबल केलें. तो बारीला पळून गेला होता. त्याची व महमुदाची लढाईच झाली नाहीं महमुदानें दुसरी स्वारी केली ती त्याचा पूर्ण पाडाव करण्यासाठीं. असो, या दुसऱ्या स्वारीच्या वेळीं शिवाजी किंवा एखाद्या कसलेल्या सेनापर्ताप्रमाणें आपण राज्यपालावर स्वारी करीत आहोंत हें महमूदानें आपल्या सेैन्यासाहे कळूं दिळें नाहीं असं दिसतें. उत्बी म्हणतो कीं पर्वतांतील निबिड व बळकट जागीं व्यापारी तांड्यांना

त्रास देणाऱ्या अफगाण दरोडेखोरांना शिक्षा करण्यासाठीं आपण

जात आहोंत असा महमुदानें बहाणा केला. हें कार्य उरकल्यावर त्याने एकाएकीं हिंदुस्थानाकडे आपला मोर्चा वळाविला,जेंगळें ओलांडली आणि नद्यांचे उतार उतरून भाोंवताळचा प्रदेश उद्ध्वस्त करीत

जिच्या भोंबर्‍यांत घोडेस्वारहि वाहून जातात अश्या राहिब नदीवर

११८ गझर्नाच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

(ही नदी कोणती तं अजन ठरलें नाहीं ) येऊन तो उतरला. नदी- पलीकडे एका सुराक्षित ठिकाणीं राज्यपालानें आपला तळ दिला होता वब तो कोणालाहि नदी उतरू देत नव्हता. महमुदानें चामड्याचे मोठाळे फुगे करावयास सांगितले. रात्रीच्या अधारांत आठ पुरुष नदींत उतरले. राज्यपालानें ब्यांना अडथळा करण्यासाठीं पांच हत्ती व एक पथक पाठविलें; परंतु महमुदाच्या शिपायांनीं त्यांस दाद दिली नाहीं. त्यांनीं हत्तींना बाण मारून जेर केळं आणि त्यांच्या बरो- बरच्या लोकांना जमिनीवर लोळविले. “’ सर्व आयुष्यभर विश्रांति उपभोगण्यासाठीं आपण एक दिवसाचे श्रम सहन केले पाहिजेत असें सांगून सुलतानानें प्रत्येकाला उत्तेजन दिलें. घोड्यांची आयाळ धरून लोक नदी पोहून गेले. येथे कनोजवर हृल्ठा करितांना तिसऱ्या गोविंदाने केलेल्या अशाच एका अचाट पराक्रमाची आठवण होते त्याचे वर्णन आमच्या दुसऱ्या भागांत ( पा. १६७ ) आलें आहे. महमुदाच्या लोकांनीं राज्यपालाच्या पुष्कळ लोकांस ठार मारले व सत्तर हत्ती पाडाव करून जबरदस्तीनं धरून सुलतानाच्या गोटांत नेळे. काफीर ठोक आपला खजिना टाकून पळाले व सुलतानाला ती ळूट मिळाली. सुलतानानें कुरांणावरून शकुन घेतला होता, तो शकुन खरा ठरला. सुलतान आतां न्यायासना ( राज्या )च्या उच्च- पदावर निश्चळ झाला आणि वाढत्या वैभवाची आणि साम्राच्याची त्याला खात्री येऊन चकली. ‘” या स्वारीचा उत्बीनें दिलेला वृत्तान्त येथें संपला. परंतु येथें हि राज्यपालानें महमुदाचें स्वामित्व कबूल केळें किंवा महमद गझनीला परत गेला असा उल्लेख ल्याने केला नाहीं. तथापि असें वाटतें कीं राज्यपालकडून आपलें स्वामित्व कबूल करून घेतल्याखेरीज महमद परतला नाहीं. ( ‘राज्याच्या उच्चपदावर निश्वळ झाला? या वाक्यांत तो अर्थ गर्भित आहे ). राज्यपालानें सुलतानाला दरसाल खंडणी देण्याचें कबूल केळें असलें पाहिजे,

कनाज पडलं. ११९

याबद्दलचा उल्लेख पुढें येईल. चंद्राच्या आधिपत्याखालीं गाहडवा- लांनीं प्रतिह्ारांना उखडून काढिलें तोंपर्यंत प्रतिहार घराण्याचे राजे राज्य करीत राहिले तरी या नमण्यानें ब करभार देण्याने कनोजच्या वैभवशाली साम्राज्याचा अंत झाला.

इतर इतिहासकारांनीं पुरुजयपालाचा या स्वारीत संबंध आणला आहे. निझामुद्दिनानं त्याचा उल्लेख केला असून महमूद यमुना उतरून जात असतां पुरुजयपालानें त्याला विरोध केला असें म्हटलें आहें. फिरिस्तानें तो पंजाबचा राजा जयपाल याचा नातु होता असें लिहिलें आहे. येथें यभुनेचा उल्लेख राहिबच्या ऐवजीं चुकून करण्यांत आला असावा. राहिब ही घग्गर किंवा अवघ प्रांतां- तीळ दुसरी एखादी मोठी नदी असावी. बारीहि त्याच प्रान्तांत आहे. ओघ ॒ कनोजच्या राज्यांत होतें हें सांगावयास नको. आणि ईलि- यटनें तर्क केल्याप्रमाणे तोशीच्या लढाईत कारमीरच्या सरहद्दीवर पराभव झाल्यानंतर त्रिलोचनपाळ हा कनोजचा राजा राज्यपाल याच्या आश्रयास आला असणें शक्‍य आहे. अलबेरूनानें त्रिलोचनपाल इ. स. १०२१ (हि. ४१२ ) मध्यें मरण पावला असं म्हटळें आहे. राहिब नदीवरील लढाई ल्या साली झाली असावी आणि त्रिठोंचन- पाल ह्या त्या लढाईंत शौर्याने लढून व शिकस्त करून धारातीर्थी पतन पावला असावा.

प्रकरण तेरावें कालंजर वरील स्वारी.

महमुदाचा समकालीन ग्रंथकार व त्याचा चिटणीस उत्बी यानें लिहून ठेवलेल्या वृत्तांताचा मार्गदशनाच्या कामीं होणारा उपयोग येथपासून पुढें आपल्यास होत नाहीं, आणि महमुदानंतर दोन किंवा तीन शतकांनी ज्यांनीं आपल्या हकीकती लिहेल्या त्या इतिह्यासकारां- वर किंवा बखरकारांवर अवलंबून राहणे भाग येतें, ! उत्बीनें आपला वृत्तांत येथेच कां थांबवावा हें सांगणें कठीण आहे. तो हि. ४२० पर्यंत किंबहुना त्याहनंतर हयात होता यांत अणुमात्र शंका नाहीं कारण त्या वर्षी काजी अबदुल्ला सय्यद मक्केच्या यात्रेला गेला असा त्याने उछेख केला आहे. त्याचप्रमाणें तो परत आल्यावर त्याच्या व अबु बकरच्या दरम्यान जो वाद माजला त्याचाहि निर्देश त्याच्या पुस्तकांत आला आहि. या निर्देशाखालीं दिलेल्या पादटिपेंत त्याच्या भाषांतरकारानें असं म्हटलें आहे की, हें साळ जर बरोबर असेल तर उत्बींच्या हयातीची जी समजूत आहे ती पेक्षां तो आधिक काल- पर्यंत जगला असला पाहिज (पा. ४७४ ), आणखी, ‘महमुद दीधकाल जगला’ असें उत्बीनें एकेजागीं म्हटलें आहे; आणि भाषां- तरकारानें पादटीपेंत असा शेरा मारला आहे कीं महमुदाच्या ह॒याती- तील ज्या काळांत उत्बी मेळा असावा असा समज आहे त्यापेक्षां अधिक दीधे काळपर्यंत तो जिवंत असला पाहिजे (पा. ४८३ ). तेव्हां उत्बीन आपला वत्तांत हि. ४२० म्हणजे १०२९ इ. स पर्यंत कां लिहू नये हें गूढ आहे. कदाचित्‌ महमुदाच्या भाग्याच्या पराकाष्टेच्या उत्कषोबरोबर (इ. स. १०२० , उत्बीने आपला वृत्तान्त थांबविला असावा. त्या वेळीं महमुदाचें साम्राज्य इतके

कालंजर वरील स्वारी. १२१

: विस्तारळें होतें कीं वायव्येस ख्वारझम आणि जार्जयाचा समावेश

| करून कार्सपेयन समुद्रापयमंत आणि अग्नेयीस पंजाब आणि

ठाणेश्वर यांचा अन्तर्भाव करून सरस्वती नदीपर्यंत तें पसरले

होठ. शिवाय उत्तरहिंदुस्थानाच्या सम्राटाचा राहिब नदी वर्रल लढाईत

पराभव करून व त्याला हतगवे करून त्याच्यावर महमुदानें वार्षिक

खंडणी बसविली होती. आणि इकडे आक्झसनदीच्या पलीकडे

तुर्की राजाचा बहुधा पराभव करून त्याच्याशीं त्यानें दोस्तीचा तह

केला होता. शेवटची गोष्ट ही कीं, मथुरा व कनोजच्या स्वाऱ्यांत

अगणित संपत्ति त्यानें मिळविली होती, मानवीस्वभावानुरूप ती

संपत्ति गझर्नास एक भव्य मशीद बांधून तिच्यावर खर्च करण्यास त्यास

इच्छा झाली. मथुरेचीं अतिशोभायमान देवालये पाहून त्याला ही

प्रेरणा झाली असावी. हीं देउळें “उत्तम कारागिरासही दोनशे वर्षात

बांधतां आलीं नसावीं ” असे त्यानें आपल्या खलित्यांत लिहिलें होतें.

तेव्हां त्याने गझनीला दैदीप्यमान्य मशीद बांधण्याचा संकल्प केला

व त्याप्रमाणें ती बांधलीहि यांत आश्चर्य नाहीं. तेथें जी पूर्वीची

मशीद होती तींत बेताच्या लोकांचा समावेश होई. गझनाचे राज्य

लहानसें असतांना ती बांधलेली होती. उत्बीनें गझनीच्या या विशाल

मशिदीचे वर्णन असें केळें आहे “ हिंदुस्थान आणि खोरासान

येथील गुलाम तिच्यावर रात्लंदिवस खपत होते आणि सढळ हातानें

पगार दिठेळे अधिकारी सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंत ह्यांच्यावर

देखरेख करीत होते. हिंदुस्थान आणि सिंध यांमधून लांकूडकामा-

साठीं वृक्ष आणले होते. दूरदूरच्या प्रदेशांतून संगमरवरी दगडांच्या

चौकोनी व अष्टकोनी प्रचेड शीळा आणल्या होत्या. कारागिरांनी

सज्ञांवरीळ घुमट इतके तंतोतंत वतृलाकार केळे होते कीं

त्यांच्याशीं तुलना केली असतां आकाशाच्या कमानीचा वर्तुळा- काराहि काल्पनिक ठरावा. ‘ तिच्यावर काढलेल्या रंगीत चित्रांत

१२२ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

आणि ठिकठिकाणीं दिलेल्या सोन्याच्या पाण्यांत शुद्ध सोनें हात

सैल सोडून वापरलें होतें. सोन्याच्या मनुष्याकृते आणलेल्या मूर्ती

बडवून दरवाज्यांत आणि भिंतींत पत्रे ठोकले होते. आपल्या स्वत:च्या

बसण्याकरितां सुलतानाने तींत एक स्वतंत्र जागा बांधविली होती. इमारतीची रचना चौकोनी असून चारी बाजूस पुढें आलेलीं दालानें एकमेकांत गुंतलेल्या कामानींनीं जोडलीं होतीं. तिची फरसबंदी पांढऱ्या शुभ्र संगमरवरी दगडांची केळली होती. प्रार्थनेच्या मोठ्या दिवाणखान्यांतीळ भिंतीवर सोनेरी पाण्याचीं चित्रें काढलीं होतीं आणि व्यांत जागोजाग वैदूर्यमाणि बसविळे होते. ही इमारत पाह- णारा प्रत्येक मनुष्य आश्चर्याने तोंडांत बोट घाळी आणि म्हणे ‘ ज्यानीं ज्यानीं दमास्कसची मशीद पाहून आश्चर्यानें थक्क होऊन अशा तर्‍हेची दुसरी इमारत बांधणे शक्‍यच नाहीं असें म्हटलें त्यांनी गझननीची मशीद येऊन पहावी. ‘ समोरच उत्सवांसाठीं आणि प्राथंनांसाठीं विस्तीण असा सभामंडप होता. त्यांत एकाच वेळीं सहा हजार इश्वरसेवकांस आपलें काम करितां येत असं. मशिदी लगतच त्यानें एक पाठशाळा बांधून तींत मौल्यवान्‌ आणि दुर्मिळ अश्या अध्यात्मग्रंथांचा संग्रह करून दिला होता. विंद्यार्जनाच्या या पुण्यस्थळीं इमाम,अध्यापक आणि विद्यार्थी हे गोळा होत असत. पाठशाळेला देण- ग्यांतून त्यांना जेवण व इतर आवश्‍यक पदार्थ मिळत. त्याना महिन्याच्या किंवा वर्षांच्या कांठीं कांहीं वेतनाहि मिळत असे. सुलतानाच्या कारकी- दात गझनीचा विस्तार इतर सव शहरांपेक्षा वाढला व ती भव्य आणि मजबूत इमारतींनीं गजबजून गेली. इतर भव्य इमारतींत हजार हत्ती व त्यांचे महात व इतर नोकर राहतील अशी हजार खोल्यांची एक गजशाला होती. परमेश्वराच्या अशीर्वादानेंच देशाची ही सर्व भर-

भराट वार्द्षंत झाठी आहे. (उ. पा, ४६८-६९). सुलतानाच्या

न्यायी कारकौर्दींचें व त्याच्या कनिष्टभावाच्या खोरासानम्धाल राज्य-

| कालंजर वरील स्वारी १२३ । कारभाराचें वर्णन शेवटीं देऊन उत्बीनें आपली बखर संपविली आहे महमुदाने आपल्या धाकट्या भावास खोरासानचा अधिपाते नेमलं । होते; परंतु दुर्देवाने तरुणपणींच तो मृत्यु पावला. महमूद अशा | तऱ्हेने वैभवाच्या शिखरावर पोंचळा असतां तेथेंच उत्बीने आपला वृत्तांत संपविला असावा. ग्रंथाचा शेवट अकस्मात रीतीनें येथेंच ठेला दिसत नाहीं. परंतु त्यामुळे आजच्या काळांत या कर्तेत्ववान्‌ राजानें या पुढें केलेल्या पराक्रमांचा वृत्तांत उत्बीनं लिहिलेला वाचा- वयास न मिळाल्यामुळे आपला फार तोटा झाला आहे. इंलियिटनें राहिव नदीवरील लढाई ही तेरावी स्वारी असें म्हटलें असून निझामु- दोन आणि फिरिस्ता यांच्या आधारावर तिच्या नंतर आणखी चार स्वाऱ्यांचा उछेख केला आहे. निझामुर्दान किंवा फिरिस्ता यांनी कोणत्या आधारावर या स्वाऱ्यांची आपली हकीकत लिहिली तेते सांगत नाहींत. तथापि फार मोठा काळ लोटल्यामुळें आणि या स्वार्‍्यां- च्या स्थळांविषयी गैरमाहिती असल्यामुळें त्यांनीं फार चुकीची विधानें केलीं असलीं तरी त्यांस खात्रीलायक माहितीचा आधार असण्याचा संभव आहे. स्वाऱ्यांच्या नोर्दाचें रजिस्टर अथवा महमुदानें स्वतः लिहून ठेविलेल्या आठवणी अशा तऱ्हेच्या सरकारी लेखांचा उत्बीने उछेक केला आहे. तसेंच त्या काळच्या बेहकी सारख्यांच्या हछीं अनुपलब्ध लेखांतूनाहे त्यांना माहिती मिळाली असण्याचा संभव आहे. तेव्हां या पुढील काळच्या इतेहासकारांनीं केवळ स्वकपोलकल्पित गोष्टी लिहिल्या असाव्या हें संभवनीय वाटत नाहीं. त्यांचें वृत्तान्त आपण सावधगिरीने मात्र वाचले पाहिजेत आणि ते हिंदुस्थानांतील कोरीव लेखांतील पुराव्यांशीं ताडून पाहिळे पाहिजेत. उदाहरणार्थ, नंद नांवाच्या एका राजानें सुलतानाला शरण जाण्याबद्दल कनोजच्या राजाचा वध केला (ई. भा. २ पा. ६३ ) हें तत्कार्लींन एखाद्या मुसल्मान लेखकाच्या आधारावर निझामुद्दिनानें केलेलें विधान चेदेछ

| ४: | झ॒

१२४ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

आणि कच्छपघात शिलालेखांवरून खरें असल्याचें दिसून येतें. त्या शिलालेखांनीं या विधानाला दुजोरा आला आहे. गंडाचा मुलगा विद्याधर यानें कान्यकुब्जाच्या राजाचा नाश केला (ए. इ. १ पा, २२२ ) व या कृत्यांत त्याला भोज व कलचुरी राजा यांनीं मदत केली असें एका चन्देळू कोरीव लेखांत म्हटलें आहे. पुढें चंदेछाच्या इतिहासांत या शिळालेखाबद्दद अधिक उछलेख येणारच आहे. या संयुक्त स्वारीचे नेतृत्व ग्वाल्हेरच्या एका कच्छपघात राजाकडे होतें. शिलालेखांत पुढें असोहि म्हटळें आहे कीं दुबकुडाच्या ( ग्वाल्हेर प्रदेशांत ) ची अर्जन नांवाच्या दुसऱ्या एका कच्छपघात सामंतानें त्या तुमुळ युद्धांत विद्याधर राजाच्या सेवेंत राज्यपालाचा आपल्या बाणांनीं कण्ठच्छेद केला. ‘’ मथुरेच्या मूर्तींचा विध्वंस करणाऱ्या एका परकीय राजाला राज्यपालाने शरण जावे ही गोष्ट त्यावेळच्या रजपूत राजांना आवडली नाहीं आणि चंदेळ, कलचरी परमार व कच्छपघात राजांच्या संयुक्त सैन्यानें कनोज येथे राज्य- पालावर हल्ला केला व त्याचा वध केला. यावरून त्या काळच्या रजपुतांच्या धमोमिमानी वृत्तीची चांगळी कल्पना येते. बहुधा त्यांनीं या पलीकडे अधिक कांहीं केळें नसावें आणि राज्यपाळाचा मुलगा त्रिलोचनपाळ सरळ वारशाच्या हक्काने कनोजच्या राज्यावर बसला असावा.

अशा रीतीने राज्यपालाच्या वधाची हकीकत खरी असली तरी ही हकीकत महमुदानें ‘राजा जयपाला’ ( राज्यपाला ) वर केलेल्या स्वारीच्या व मागें वर्णिलेल्या राहिबच्या लढाईच्या पूर्वी देण्यांत आणि आठ लोकांनीं खोळ राहिब ओलांडली असें म्हणण्याऐवजी त्यांनीं यमुना ओलांडली आणि तेथेही पुनः “पुरुजयपालानें’ महमुदाला विरोध केला असें म्हणण्यांत निझामुद्दिनानें चूक केली आहे. पुढें निझामुदिनानें असेंही म्हटलें आहे कीं हे लोक बारीवर चाळ करून

कालंजर वरील स्वारी. १२५

’ गेळे. परंतु दुसऱ्या कोणत्याही लेखकाने या गोष्टींचा उल्लेख केला ‘नाहीं (ई. २ पा. ४६४ ). राज्यपाल बारीला जाऊन राहिला | होता असे अल्बेरुनीवरून दिसतें, तेव्हां बारीवरील स्वारी आणि ‘ बारीचा पाडाव हीं बरोबर असावींत. असो, वरील गोष्टी राहिबच्या ‘ लढाईनंतर झाल्या असल्या पाहिजेत आणि राज्यपालानें त्यावेळीं शरण जाऊन खंडणी द्यावयाचें कबूल केलें असावें. यानंतरच चंदेछ राजाच्या नेतृत्वाखाली हिंदू राजांच्या संघाने राज्यापाळावर स्वारी केली असली पाहिजे व त्यास ठार केलें असावें. आणि ही बातमी ऐकून महमुदानें चंदेछांचें व ग्वाल्हेरच्या राजांचे पारिपत्य करण्याचं योजिले असावे. शेवटीं निझामुद्दिनाच्या म्हणण्याप्रमाणे चन्देछ राजावर महमुदानें दोनदां स्वारी केली. एकदां बारी जिंकल्यावर आणि दुसऱ्यांदा ग्वाल्हेर आणि कालंजरवर स्वारी केली तेव्हां. निझामु- दिनाच्या आधारावर ईलियटनें ही दुसरी स्वारी म्हणून दिली आहे. राहिबच्या लढाईनंतर महमुदानें चंद्ररायावर स्वारी केल्याचा उछेख उत्बीच्या ग्रंथांत नाहीं, कारण त्यावेळीं राज्यपाल मारला गेला नव्हता. चेद्ररायावर दोन स्वाऱ्या न होतां एकच झाली असण्याचा संभव आहे.

महमुदानें १०२२ इ. स.मध्ये किरात, नूर, लोहकोट आणि लाहोर ( ईलियटनं ही पंधरावी स्वारी म्हटली आहे ) यांवर स्वारी केली. पहिलीं दोन ठिकाणें अनुक्रमे स्वात आणे बजौर होत. तेथें “हिंदुधम अजून थोडा बहूत शिक उरला होता व तेथील लोक सिंहाचे उपासक होते. !’ इंलियटच्या मतें हा सिंह म्हणजे शाक्य सिंह अथवा बुद्ध असावा. हा प्रांत हुएनसैँंगच्या काळांत कट्टा बोद्ध- धर्मी असला तरी या प्रदेशांत दहाव्या आणि अकराव्या शतकांत बैद्धधम पार विलयास गेला होता असें आभचे मत आहे. या सिंहाचा संबंध विष्णूच्या नर-संह अवताराशीं आहे. आम्ही आपल्या

१२६ गझर्नीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

पहिल्या भागांत नरसिंहाची भाक्ते पंजांबांत प्रचारांत होती असें दाखाबिळें आहे. मुलतान हं प्रऱ्हादपूर म्हणजे नरसिंहभक्त प्रऱ्हाद याचे शहर म्हणून प्रसिद्ध होतें. महमुदानें हा प्रांत जिंकला आणि तेथीळ लोकांस मुसलमानी धर्माची दाक्षा दिळी. नंतर तो लोहको- टला म्हणजे काऱ्मीरच्या आ्जैक्य किल्ल्यावर चाळ करून गेला. परंतु त्या दुर्गम देशांत जावयास मार्ग न मिळाल्यामुळे तो सोडून दिंदुस्थानांतीळ प्रांताची राजधानी जी लाहोर%तेथपर्यंत जाऊन तो परत फिरला. येथं त्याला कनोजची बातमी कळली असावी आणि त्यानें ग्वाल्हेर व काळंजरवर पुढील पावसाळ्यांत स्वारी करण्याचा निश्चय केला असावा.

ही पुढील स्वारी त्याने हि. ४०४ (इ. स.१०२३) मध्यें केली. ग्वाल्हेरच्या राजाचें अगोदर पारिपत्य करावयाचें असल्यामुळें त्यानें यमुना ओलांडली असण्याचा संभव नाहीं. ग्वाल्हेरचा राजा लढाई न करतांच त्याळा हरण आला. आणि तो कालंजरच्या राजाचा केवळ सामंत असल्यामुळें महंमूद तेथें फारसा न थांबतां गंडावर चाळ करून गेला. मुसलमान लेखकांनीं त्याला चुकीनें नंद म्हटलं आहे. कांहीं युरोपीय ग्रंथकारांना ही स्वारी घडली असावी कीं नाहीं याबद्दळह दका आहे व या स्वारीत ग्वाल्हेरचा समावेश कां करण्यांत यावा याचा इलियटळा उलगडा करितां आला नाहीं (ई. भा. २ पा. ४६७ ). ग्वाल्हेर व कालंजर येर्थाळ राजांनीं मिळून राज्यपालावर स्वारी केली होती हें आपणांस कोरीव ळेखांवरून कळून चुकल्यामुळें आपल्याला खालेरवरील स्वारीची सत्यत्या व॒ आवश्‍यकता कबूल करावयास हरकत तर उरत नाहींच, पण खाल्हेरवर सुरुवातीस

% लाहोर गॅझेटिअरमध्यें असें म्हटलें. आहे कीं महमूद कर्घींच लाहो- रला गेला नाहीं, वरील विधानाने त्याचे खंडन होतें. गझेटिअरमधील हें विधान विश्वसनीय दिसत नाहीं.

कालंजर वरील स्वारी. १२७

स्वारीकरून तेथीळ राजाचा पराभव महमुदानें कां केला हेंहि आपल्या ध्यानांत येतें. या स्वारीचे सविस्तर वर्णन करून निझामु- द्दीन म्हणतो कीं महमुदानें कालंजरवर दुसऱ्यानदां स्वारी केली; परंतु ही केवळ पुनरुक्ति आहे. वस्तुतः कलंजरविरुद्ध ही पहिलीच स्वारी. (इ. स. १०१८त कनोज आणि मथुरा घेतल्यावर काल्पीवर केलेली स्वारी ध्यानांत घेतल्यास ही दुसरी स्वारी होईल ). यावेळी गंड कालंजरपर्यंत मागें हटला. महमुदानें काळंजरळला वेढा दिला. निझामु- द्दीन म्हणतो “’ मजबुतीच्या दृष्टीनें हा किछा सव हिंदुस्थानांत अद्वितीय होता. नंदाने तीनरों हत्ती नजर केळे आणि तहाचे बोलणें लाविलें. ‘’ सुलतानाची स्तुति करणाऱ्या कांहीं कवि- ताहि त्यानें पाठविल्या, त्या त्या देशांतील विद्रान्‌ लोकांस आणि दरबारी कवींस दाखविण्यांत आल्या. त्यांनीं त्या कवितांची फार स्तुति केली. सुलतान खुष झाला, आणि कांहीं नजराणा पाठवून त्यानें नंदाला पंधरा किल्ले दिळे. काळंजर किंवा ग्वाल्हेर सारखे किठ्ठे जिंकण्यांत आपली शाक्ति वाया घालवावयाची नाहीं असेच बहुधा महमुदानें शहाणपणाने ठरविलें. आणि तेथील राजांनीं त्याचें वर्चस्व मान्य केळे आणि कनोजच्या राजाला महमुदास खंडणी देण्यांत ते आडवे येणार नाहींत असे बहुघा कबूल करून घेतलें असल्यानें त्याचे समाधान झालें. राज्यपालामागून त्याच्या गादीवर आलेल्या त्रिलोचनपालानें बापाने कबूल कलेली खंडणी वर्षाचे वरषीस द्याव- याचें कबूल केळे असलें पाहिजे हें सांगावयास नको. टिप्पणी.

निझामुद्दिनानें दिलेला वृत्तान्त सर्वस्वी मान्य केल्यामुळे सरव्हिन्सेंट स्मिथने इंडियन अंटिक्वेरी भाग ३७ ( पा. १४२ ) मध्यें लिहिलेल्या चंदेल्लां वरील निबघांत या प्रसंगाची निराळी आणि बहुशः चुकीची अशी हकीकत दिली आहे अशी आमची समजूत आहे. स्मिथनें असं

१२८ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या

(44

लिहिले आहे कीं, “ बाराव्या स्वार्रीत जानेवारी १० १९ मध्यें राज्यपाल शरण आला आणि त्यानें दहा लाख दिऱ्हेम आणि ३० हत्तींची खंडणी देण्याचें कबूल केलें. राज्यपालाने महमुदाचें हें वचस्ब कबूल केलें म्हणून

गंडाच्या पुत्राने त्याचा १०१९ मध्यें वघ केला. महमुदाने पुनः स्वारी

केली आणि त्यावेळीं फारशी अक्षरांच्या अपूणेतेमुळें ज्याचें नांव नाट लागत नाहीं परंतु जो हजार हिरशांनीं राज्यपालाचा मुलगा त्रिलोचन- पाळ असावा अशा गंडाच्या मित्रानं यमुनेवर त्याला विरोध केला, परंतु त्यांत त्याला अपयश आलें. महमुदानें नदी ओलांडली. बारी शहर घेऊन तं ठटले आणि नंतर तो दक्षिणेस गडाचे पारिपत्य करण्यास त्याच्या स्वतःच्या राज्यांत धुसला. नेहमीच्या हिंदु पद्धतीप्रमाणे गंडाने ३६००० घोडेस्वार, १, १५,००० पायदळ आणि ६४० हत्तीचं मोठे थोरले सेन्य उभारलें. हें प्रचण्ड सेन्य पाहून सुलतान अस्वस्थ झाला आणित्यानें एका उंच टेंकडीवर जाऊन त्याच्या सैन्याची पाहाणी केली. पण राल्ली गंड पळुन गेला. शत्रने कदाचित्‌ कपट केळे असेळ अशा समजुतीने सुलतानाने सावघगिरीने हला केला; आणि अर्गणित लूट मिळविली. शत्रंचा भ्याडपणा आणि अवाढव्य लूट यामुळें या प्रदेशावर ग्बाल्हेर- मार्गानें पुनः स्वारी करण्याची महमुदाला इच्छा झाली. आणि त्यानें १०२३ इ. स. मध्यें कालळंजरला वेढा दिला, गंडानं त्याला ३०० हत्ती आणि अमयोद नजराणा दिला आणि त्याच्यापासून कालजर आणि पंघरा किल्ले घेण्याचें कबूल केलें, हा महमुहानें मिळविळेला जय अगदीं सहजा- सहजीं मिळाला असतांही १८० वर्षे मुसलमानांनी चन्देललांच्या राज्यावर स्वारी केली नाहीं आणि गंडाच्या वद्यजांना आपलें राज्य स्वतंत्रपणें चालवू दिले. ” वर सांगितल्याप्रमाणें स्मिथने निझामुद्दिनावर निःशंकपणें विश्वास टाकल्यामुळे ह्या हकांगतींत अगदीं उघडाउघड दिसणाऱ्या विसंगत विधानांची गर्दी झाली आहे. निझामुद्दिनानें कालंजरच्या स्वाऱ्या एकी ऐवजी दोन दिल्या आहेत आणि त्या दोन्हीहि चन्देछानी राज्य-

पालाचा पराभव करून स्याचा वध केला त्यानंतर दिल्या आहेत. यामुळें

दुसरी स्वारी अगदीं अनवशयक ठरते. कारण ती केवळ ल॒टीसाठीं आणि कोणतेही कारण नसतां ग्वाल्हेरच्या मार्गानें केली आहे. त्याचप्रमाणें

कालंजर वरील स्वारी. १२९

आपल्याजवळ मुसलमानापेक्षां फार मोठें सैन्य असतां गंडानें रात्री पळ काढला हैं म्हणणें उघडाउघड वेडसरपणाचं आहे. उत्बीनें असली वर्णने दिली नाहींत. परंतु हिंदु राजाकडे प्रचंड सेना असूनहि तो लढाई न कारेतांच पळुन जातो अशा तऱ्हेच्या सामन्यांची कल्पना करण्याचा मोह घुढीळ काळच्या मुसलमान ळेखकांस झाला यांत नवल नाहीं. गंड हा स्वतंत्, अभिमानी आणि शूर राजा होता असे उत्बीने देखील त्याचें वणन केलें आहे. निजामुद्दिनानें वणन केलेला प्रसंग केवळ काल्पनिक आहे. कारण त्याच्याच म्हणण्याप्रमाणें राज्यपालाच्या वघासाठीं कालजर राजाला शासन करावें म्हणून ही स्वारी करण्यांत आली असेल तर यमुना उतरण्याची आणि कनोजवर चाल करून जाण्याची जरुरीच नव्हती. ज्याला त्याचा बाप शरण गेला होता त्या महमुदाला त्रिलोचनपाल विरोध करील हेंहि संभवनीय वाटत नाहीं. शेवटी आठ बारा माणसांनी न जुमानतां जी तुफान नदी ओलांडली त्या राहीबच्या लढाइनतर मह- मुदानें नंदाविरुद्ध स्वारी केली असं उत्बी म्हणत नाहीं. याचें योग्य स्पष्टी- करण असें आहे कीं, नंदावरील स्वारीचा उल्लेख याठिकाणी करण्यांत आणि त्याचप्रमाणें नदाने कनोज राजावर स्वारी करून त्याचा बघ केला तो प्रसंग राहीबच्या लढाईपूर्वी वणेन करण्यांत निझामुद्दिनानें चक केली आहे

आमच्या मताप्रमाणे या प्रसंगाची संगति अशी आहे. कनोजविरुद्ध केलेल्या बाराव्या स्वारींत (१०१९) राज्यपाल शरण गेला नाही; तो बारीला पळून गेला. तेराव्या स्वारींत महमुदाने आपलें सेन्य राज्यपालावर बारीस नेळे आणि बाररीच्या लढाईत त्याचा पराभव करून त्याच्याकडून खंडणी घेण्याच्या अटीवर त्याला त्यानें सोडूत दिळें (१०२१) ग्वाल्हेरच्या साहाय्यानें मेमध्ये नंदाने राज्यपालावर स्वारी केली व त्याला मारून टाकलें, ही बातमी महमूदाला लाहोर येथे १०२२ च्या माचोत समजली आणि त्या वर्षीं डिसेंबरांत त्यानें ग्वाल्हेर व कालंजर या दोहो- बर स्वारी केली आणि गंडाला १९२३ जानेवारींत हरण आणलें. ही संगाति स्वीकारली असतां गंड हा मानी असून अगदी भित्रा म्हणन दाखविला जातो तसा भित्रा दिसणार नाहीं.

म, भा-९

१२३० गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

टिप्पणी-नं. २ काबुलपंजाबचे शाही राजे,

या राजांनीं काबूलपासून लाहोरपर्येत राज्य केलें असें बहुतेक सर्व इतिहासकारांनी कबूल केलें आहे. अल्बेरूनीच्या ग्रंथाचा भाषांतर करणारा सचाऊ याने त्याच्या ‘हिंदुस्थान? या ग्रंथाची प्रस्तावना लिहितांना म्हटलें आहे कीं, “ काबुलिस्तानापासून पंजाबपर्यंत राज्य करणारें पाळ घराणें अलूबेरूनीनें आपले ग्रंथ लिहिले तेव्हां इतिहासाच्या रंगभूमीवरून नाहींसें झालें होतें. आणि त्यांचें राज्य महमूद आणि त्याचे गुलाम अधिकारी यांच्या ताब्यांत पूणपणे गेलें होतें. ” त्यांनीं येवढ्या विस्तीणे प्रदेशावर राज्य केलें हे निर्विवादपणें सिद्ध झालें आहे. कारण या राजां- चीं नाणीं सर्व पंजाबभर सांपडतात. लुधियाना जिल्ह्याच्या गॅझेटिअर- मध्ये असें वाचण्यास सांपडते कौ, काबूल आणि पंजाबचा राजा सामंतदेव याची नाणीं पडक्या सुनेत शहरांतील मार्तींच्या ढिगांत सांपडतात. कुरनप्रभ्राति प्राचीन राजांची नाणीं तेथे सांपडत असून दिल्लीच्या हिंदु किंवा मुसलमान राजांची नाणीं तेथें मुळींच सांपडत नाहींत. यावरून गझनीच्या महमुदानं सुनेतचा विध्वंस केला असें दिसून येतं.

शाही घराण्यांत सामन्त हा प्रख्यात राजा होऊन गेला. तो ९३५ मध्यें सिंहासनावर बसला असें थॉमस म्हणतो ( परंतु हें निश्चित नाहीं- इ. २ पा. ४२५). त्यानें पंजाब जिंकला असावा असें दिसतें. त्याचीं नाणीं तेथें अतिरिक्त सांपडतात. भीमाचीं नाणीं काबुलिस्तानांत सववत्र सांपडतात. परंतु पंजाबांत तीं कचितच आढळतात. त्यानें कोट कांग्राच्या खालच्या बाजूला भीमनगर वसविले हे आपण पाहिलंच आहे. कारमी- रची प्रख्यात निष्ठुर राणी दिद्दा हिचा तो आजा होय. जयपालाचें एकहि नाणें अजून सांपडलें नाहीं हं विचित्र आहे. परंतु आनंदपालाचीं नाणीं पंजाबांत आणि गंगेच्या दुआबाच्या उत्तरभागांत प्रभूतपणें सांप- तात ( सदर ). त्रिलोचनपाळ किंवा भामपाल यांचें एकही नाणें सांपडत नाहीं. बहुघा पंजाबांत कोठेंच त्यांचं राज्य नसावें.

हे राजे रौव असावेत असें त्यांच्या नाण्यांवरून दिसतें. त्या नाण्यां- वर नंदीची आकृति काढलेली आहे. परंतु पहिला भीम हा वेष्णव

काबुलचे शाही राजे. १३१

असावा, कारण त्यानें कारिमरांत केशवाचें देवालय बांधलं असा तरांगे- णींत उल्लेख आहे. याचा निदेश पूर्वीच भाग २ मध्यें (पा. २-६० ) आला आहे. त्या कालांत पंजाबांत व त्याचप्रमाणें काबुलिस्तानांताहि वेष्णवधर्म प्रचाळित होता असें दिसतें.

शेवटचा राजा भीम याने चंद्रराजाला ( बुंदेलखंडचा ) तूं महमुदाशीं लढाई करण्याच्या भानगडींत पडूं नको असा उपदेश करणारें प्न लिहिलें असें इलियटनें म्हटलें आहे. आणि प्रमाण म्हणून उत्बीचा उतारा त्यानें दिला आहे (पा. ४२७ ). तो उतारा पान ४८ वर दिला आहे (इ. २ ), हे पूर्वीच सांगितलें आहे. यमीनींच्या निरनिराळ्या प्रतींत कांहीं ठिकाणीं विशेषतः नांवांच्या बाबतींत निरनिराळे पाठ पडले आहेत. आम्ही अ यमीन्चिं भाषांतर उपयोगांत आणलें आहे त्यांत हे नांब आढळत नाहीं. हा चंद्ररायालळा माघारा फिरण्याचा केलेला उपदेश कनोजच्या राज्यपालाने केला असावा असे आम्ही घरले आहे, तें अधिक संभवनीयाहे आहे. कारण भीम दक्षिणेकडे इतका खालीं येणें शक्‍य नाहीं, त्याचा बाप त्रिलोचनपाल याने ज्याप्रमाणें उपदेश केला असें म्हणतात त्याप्रमाणें भीमार्नही जर केला असेल तर तो महमुदाचा जसा मांडलिक झाला होता तसाच मित्रहि असला पाहिजे. त्याच्या चुलत्याला मुसलमान करण्यांत आलें असा उललेख एका प्रतींत आहे तो सेबक- पालाबद्दल असाबा, जयपालाच्या या नातवानें ( मुलीच्या मुलानें ) मुस- लमानी धर्म स्वीकारला होता ब महमुदानें त्याला पेशावरचा अधिकारी नेमले होतें. पुढें त्यानें बंड केले. महमुदाने त्याच्यावर हला केला व शेवटीं तो मारला गेला.

प्रकरण चोदावें. सोमनाथावर्रील स्वारी.

महमुदांच्या मूर्तिभंगाच्या व लुटाळुटीच्या चरित्रांतीळ अल्यंत संस्म- रणीय अशा वृत्तांता्शी आतां आपण येऊन पोचलो आहोंत. तो वृत्तांत म्हणजे सोमनाथावरील स्वारी होय. शिवाचे अत्यंत पवित्न देवस्थान म्हणून सोमनाथाची त्यावेळीं ख्याति होती. ९ व्या शत- कांतील स्कंद पुराणांत त्याचें सविस्तर वर्णन आहे. अल्बेरुनीनेंहि तीथक्षेत्र आणि चांच्यांचे निवासस्थान असें त्याचें वर्णन केलें आहे. सोमनाथावर हलला करून तेथीळ अपरंपार संपात्ति ठुटावी असं मह- मुदास वाटण्याजोगें ते खास होतें. उत्बी हि. स. ४२० (इ. स. १०२९ ) पर्यंत म्हणजे या स्वारी नंतर चार वर्धे जिवंत असूनहि आपल्या पुस्तकांत दुर्देवाने महमुदाच्या या महापराक्रमाचा उल्लेख करीत नाहीं. या नंतर दोन शतकांनीं आपली बखर लिहीत असतां रशीदुदीननें आणि त्यानंतर बीस वर्षांनीं लिहिणाऱ्या हमीदुछानें या स्वारीचा उछेख केळेला नाहीं (ई. २ पा. ४३०-४३१).या स्वारीचे पहिळें वर्णन सांपडते ते इब्न्‌ असीर याच्या पुस्तकांत. नंत- रच्या लेखकांनीं हेंच वर्णन अधिक खुलवून दिळें आहे (ई. २ पा. ४६८ ). गुजराथच्या सोळखी राजांचा इतिहास त्या घरा- ण्याचा मूळ पुरुष मूलराज याच्या काळापासून गुजराथच्या जैन व हिंदु बखरकारांनी पूर्णपणें दिला आहे. परेतु सोळंखी राजांच्या अत्यंत वैभवाच्या दिवसांत गुजराथवर आलेल्या या आपत्तीचे त्यांत नांवहि नाहीं. मूळराज हा अनहिलवाडच्या गादीवर ९६१म्ध्ये म्हणजे सबुक्तगीनच्या पूवी १६ वर्षे बसला, हा वृत्तांत पुढे एका ग्रकरणांत येणार आहे. आजपर्यंत जे कोरीव लेख उपलब्ध झाळे

सोमनाथवरील स्वारी. १३३

आहित त्यांत या आपत्तीबद्दल एक अक्षरहि आढळत नाहीं. यामुळें गुजराथसारख्या लांबच्या प्रांतांत, जेथें जावयाचें तर एक विस्तीर्ण वाळवंट ओलांडणें आवश्‍यक तेथें, महमुदाने खरोखर स्वारी केली असेल कीं नाहीं याची दका सहज उत्पन्न होते. तथापि आपल्या अत्यंत पवित्र देवस्थानावर आणि राजावर कोसळलेल्या या अनथथीचा उल्लेख करण्याबद्दल हिंदु लेखक हे अनुत्सुक असणार व ज्या मुसलमान छेखकांनीं या स्वारीबद्दह लिहिलें आहे त्यांनीं ते शेंकडों वर्षांनीं लिहिलें असलें तरी त्यांच्या पुढें त्याबद्दळचा कांहीं तरी लेख असावा, त्यांनीं अगदींच कार्ल्पानिक गोष्ट लिहिली असण्याचा संभव नाहीं, असा विचार मनांत आणून ईल्यिटनें इब्न्‌ असीर याच्या पुस्त- कांतून जो उतारा घेतला आहे त्यावर हा वृत्तान्त द्यावयाचें आम्ही ठरविलें आहे (ई. २ पा. ४६९ ).

सुरुवातीसच आम्हांस हें सांगितळें पाहिजे कीं या अतिशायोक्ति- प्रचुर वृत्तातांत पुढील लेखकांच्या लेखांत विस्मयावहतेच्या बाबतींत अधिकाधिक भर पडली आहे. मुख्यतः महमुदाच्या धार्मिक गोर- बाची खुलावट करण्याच्या इच्छेने स्वकपोलकल्पित अशा गोष्टी त्यांनीं या वृत्तांताला जोडून दिल्या. उदाहरणार्थ सोमनाथाच्या मूर्तीत अगाणित संपत्ति सांठविली होती, तेथील ब्राह्मणांनी खंडणी दाखल कोट्यावाधे रुपये महमुदास द्यावयाचें कबल केलें, त्याच्या सेना- पतीनीं ते घेण्याचा त्याला सछा दिला, परंतु महमदानें सांगितलें कीं इश्वराच्या दरबारीं आपण मूर्ति विक्रय करणारे म्हणन न ठरतां मर्ति- भंजक म्हणून प्रसिद्ध व्हावें अशी माझी इच्छा आहे, ही गोष्ट- गिबननं सुद्धां सांगितली आहे-केरिस्ताची नसली तर दुसऱ्या को- णाची तरी कपोलकल्पना आहे. सोमनाथाच्या हकीकतीच्या बनावटीबद्दह टीकां करतांना खुद्द इईलियटनं ज्याचा उतारा घेतला आहे तो वुइल्सन म्हणतो कीं “ या मूर्तीचे अवयव छिन्न विछिन्न

१३४ गझनीच्या महसमुदाच्या स्वाऱ्या.

करण्याबद्दल पूर्वीच्या मुसलमानांच्या लेखांत कोणताहि उछेख नाहीं वस्ततः त्या मर्तीला अवयवच नव्हते, किंबा त्या मर्तीतील संपात्त अस- ल्याबद्दलाहि उछेख नाहीं. ती मूर्ती भरीव असल्यामुळें तींत संपाते लपविली असणेंहि राकयच नव्हतं. मूर्तीत लपवून ठेवलेल्या हिर्‍्यां- चा ब माणकांचा जो शोध फिरिस्तानें लावला आहे त्याला कशाचाहि आधार नाहीं. ” ही गोष्ट अगदीं उघडाउघड वेडसरपणाची आहे कारण सोमनाथाची मार्त म्हणजे एक भरीव दगड असला पाहिजे त्याचप्रमाणें एका विश्वासघातकी हिंदु वाटाड्यानें महमुदाला एका निर्जेळ वाळवंटांत महमुदास नेलें, परंतु इंश्रराची प्राथना करतांच त्यास पाणी सांपडले ही गोष्ट; किंवा गुजराथ प्रांत सुपीक असून त्यांत सोन्याच्या खाणीं असल्यामुळें महमुदाच्या मनांतून तेथेंच राहाव- याचें होतें, परंत खोरासान ही आपली जन्मभमि, तीच राहावयास सोईस्कर असें सांगून ती कल्पना सोडून देण्यासाठीं त्याचे मन अधिकाऱ्यांनीं वळविळें ही गोष्ट विश्वसनीय नाहीं. परत जातांना महमुदानें त्या देशाचा राज्यकारभार पळून गेलेल्या राजाच्या नाते- वाईक असलेल्या व संसार सोडून . विरक्त . झालेल्या दाबा्‌रेलीमवर सोपविला ही गोष्टहि-गुजराथचा त्या वेळचा राजा भीम याचा तो चुलता होता आणि तो खरोखरच सरस्वती नदीच्या तीरी वि- रक्त होऊन राहिला होता असे दाखविण्यांत येत असळें तरी,- विचित्र असून विश्नास बसण्यासारखी नाहीं.

ईलियटनें या स्वारीबद्दळचे पुष्कळ इतिहासकारांचें उतारे दिले आहेत; व ज्यांना विशेष इच्छा असेल त्या वाचकांनीं ते इलियट- च्या प्रेंथांतन वाचावेत. इब्नअसीरच्या मूळच्याच अतिशायोक्तीनें भर- लेल्या वृत्तांतात आणखी तिखट मीठ घाळन आपलें वृत्तांत या इतेहास- कारांनीं लिहिलेळे असल्यामुळें त्यांचा सारांश देण्याची आम्हांस गरज दिसत नाहीं. इब्नअसीरनें दिलेल्या वणंनाचें सार मात्र आम्ही

सोमनाथवरील स्वारी. १३५

। देत आहोंत. “’ सोमनाथाची मूर्ते ही अखिल हिंदुस्थानांत अत्यंत | प्रसिद्ध होती. विशेषतः चद्रग्रह्मणाच्या रात्रीं तेथे फार लोक जमत

असत. माणसें मेल्यावर त्यांचें आत्मे त्या ठिकाणीं जातात अशी समजूत होती. त्या देवालयालळा १०००० गांवें इनाम दिलेली होतीं (! !! ). त्या मूर्तीच्या अभिषेकासाठी दररोज गंगेचें पाणी आणण्यांत येत अमे. एक हजार ब्राह्मण देवाची पूजा करीत आणि यात्रेकरूंना दशन करवीत. यात्रेकरूंची शमश्रू करण्यांत तीनशे न्हावी गुंतठेळें असत. देवळाच्या दरवाजांत तीनशे ख्रिया गाणी म्हणून नाच करीत. ( कालिदासानें मेघदूंतांत वर्णिल्याप्रमाणे शिवा- च्या मूतीसमार प्राचीनकाळी गाणारणी गात व नाचत असत. दक्षिणेतील शिवाचें देवालयांत ही चाळ अजूनहि प्रचारांत आहे. गोवा प्रांतातील मंगेशाच्या देवळांत ती मला दृष्टीस पडली). महमुदाचा प्रतिकार त्यांनीं केला नाहीं म्हणून सोमनाथ इतर हिंदु देवांवर रागावला होता अशी समजत प्रसृत झाली होती. ती जेव्हां मह- मुदाच्या कानावर गेली तेव्हां सोमनाथाची मूर्ति फोडून हिंदूंचे देव खोटे आहेत हें त्यांच्या प्रत्ययास आणल्यास ते खऱ्या धमोचा स्वीकार करतील असा त्यानें विचार केला.

असा निश्चय करून त्यानं ३०००० घोडदळ आणि कांहीं बाजारबुणगे घेऊन साबानच्या दहाव्या तारखेस गझनी सोडली. व तो रमजान महिन्याच्या मध्यभागांत मुलतानठा येऊन पोंचला. बरोबर ३०००० उंटांवर धान्य व पाणी घेऊन वाळवंटांतून अनहिलवाडला जाण्याकरितां तो निघाला. तेथीळ राजा भीम ह! सुरक्षितपणासाठीं एका किछ॒यावर पळून गेला. ( पुढील ग्रंथकारांनी त्या किछ्याचें नांव कन्दन असं दिळे आहे. बहुधा तो कच्छमधीळ कंथड किल्ला असावा, ). महमुद वाळवंटांतून सोम- नाथाळा गेला. (अनहिलवड घेतल्याचें किंवा ते ळुटल्याचें वर्णन येथें

१३६ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

नाहीं). तो वाळवंटांतून दबळवाराला पोंचला.हे स्थळ सोमनाथापासून दहा मुक्कामांच्या अन्तरावर होतें, सोमनाथ महमुदाचा नाश करील अशा विश्वासाने तेथील ठोक पळून न जातां राहिळे होते. परंतु महमुदानं तें शहर घेतलें आणि तेथील लोकांची कत्तळ करून त्यानें सोमनाथाकडे कूच केलें

जिल्काद महिन्याच्या मध्यावर एका गुरुवारी तो सोमनाथास येऊन पोंचळा आणि लाटांनीं धुतलेल्या समुद्राकिनाऱ्यावर त्यानें एक प्रबळ किछा पाहिला. किछ्॒यावर्रील तटावर उभे राहून हिंदु मुसलमाना- कडे पाहून हंसत होते आणि सोमनाथ तुम्हां सर्वांचा नार करील असें त्यांस सांगत होते. द्ुक्रवारी मुसलमानानीं हृया चढविला; हिंदू पळून गेळें, शिड्या लावून मुसलमान तटावर चढलें, व कि- ल्ल्यांत उतरले. नंतर भयंकर कत्तळ सुरू झाली. पुष्कळसे हिंदू देवळांत शिरले, त्यांनीं जमिनीवर देवापुढे साष्टांग नमस्कार घातला आणि जय मिळावा म्हणून देवाची करुणा भाकली. ( येथें दुसरी तटबदी असावी )

दुसऱ्या दिवशीं सकाळीं लढाईला पुनः सुरवात झाली, आणि मुसलमानांनीं हिंदूना देवळांत रेटळें. देवळाच्या दारांत दारुण कत्तल झाली. हिंदू लोक देवळांत शिरत आणि रडून आणि हात जोडून देवाची प्राथेना करीत, आणि देवळांतून बाहेर पडून म्रृत्युमुखीं पडेता लढत. कांहीं लोक नावांत बसून समुद्रांत उतरळे. परंतु तेथोहि त्यांच्यावर हल्ला करण्यांत येऊन त्यांना मारण्यांत किंवा बुडविण्यांत आलें.

शिशानें मढविलेल्या छप्पन लांकडी खांबावर सोमनाथाचें देऊळ उभारलें होतें. मूर्ति आंतल्या एका खोलींत होती. ती पांच हात उंच असून तिचा घेर तीन हातांचा होता. ती दोन हात तरी जमि-

नींत खोळ गेळेढी असावी. ती घडविलेली दिसत नव्हती. तिचा

कांहीं भाग महमुदानें जाळून टाकिला व कांहीं भाग गझनीला पाठ-

सोमनाथवरील स्वारी. १३७

विला. तेथें जामीमशीदींत दाराशींच पायरी म्हणून तो घातला गेला. देवळांत अंधार होता, परंतु तेथें रुनजाडेत झुंबरांचा प्रकार पडला होता. मूर्तीजवळ सोन्याची सांखळी असून त्याळा घंटा लावल्या होत्या व ब्राह्मणांना पूजेळा उठविण्यासाठीं त्या वेळोवेळी वाजविण्यांत येत. खजिना जवळच होता, व त्यांत सोन्यारुप्याच्या मूति आणि अत्यंत मोल्यवान रत्नांनीं जडवलेळें पडदे ठेविळे होते. सगळ्या लुटीची किंमत वीस लाख दिनारांपेक्षां अधिक होती, आणि पन्नास हजारा- पेक्षां जास्त लोक मृत्युमुखी पडळे !? (ई. भा. २ पा. ४६९-७१).

हा वृत्तात अगदीं सरळ आणि विश्वसनीय आहे. ब्राह्मणांनी अथवा पाहिजे तर क्षत्रियांनीं म्हणा देवळाजवळ क्रोधाने संतप्त होऊन प्रतिकार केला. पण तें केवळ मृत्यूला कवटाळणेंच होतें. गुजराथचा राजा भीम याला सोमनाथाच्या बाहेरच शत्रूला जोराचा प्रतिरोध कारेतां आला असता. तो आपल्या नांवाला आणि रजपूत ब्रादाला जागता तर त्याला महमुदानें आणलेल्या सैन्याहून अधिक मोठें सैन्य, किंबहुना घोडदळ हि, रणांगणावर उभे कारितां आलें असतें. परंतु हें ध्यानांत धरळें पाहिजे कीं यावेळीं आपल्या सतत मिळ- विठेल्या जयांनी महमुदाची इभ्रत नेपोलियनप्रमाणें पराकाष्ठेला पोचली होती. एक नेपोलियन म्हणजे लाख माणसांची मदत मानली जाई. परंतु अशा नेपोलियनलाहि वॉटळूंच्या समरांगणावर जर्मन व इंग्रज यांनीं निकराचा विरोध केला. आपत्तीच्या निराश- काळांत जोमाचा कणखरपणा हिंदुळोकांच्या अंगीं दिसत नाहीं. तात्पर्य भीमानें कच्छमधील एका किछ॒याचा आश्रय केला यांत कांहीं आश्चर्य नाहीं. कच्छच्या रणांतील पाण्याचा अडथळा असतां व भरतीच्या वेळीं पाणी वाढावयाचा संभव असल्यामुळें व्यांतून जाणें धोक्याचे होतें तरीहि सोमनाथ घेतल्यावर महमुदानें त्याच्या- चर तेथेंहि हृया केला असं म्हणतात. विजेता महमूद येत आहे

१३८ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

_ असं पाहिल्याबरोबर भीम तेथूनाहे पळाला. तेथोन वाळवंटांतून सिंधच्या मागोनें महमूद गझनीला परत गेला. वाळवंटांत पाणी सांपडणार नाहीं हें त्याला माहीत होतें. तो पाण्याचा मार्गच नव्हता,. तेव्हां विश्वासघातकी हिंदू वाटाड्यांना त्याला फसविण्याची सोयच नव्हती. सिंधूमर्धील चांच्यांनीं त्याला फार त्रास दिला. हे चांचे जूड% देशांतळे असावेत असा समज आहे. पुढें या जाटांविरुद्ध शेबटची स्वारी करून महमदाने त्यांना यथायोग्य शासन केलें.

महमूद सोमनाथाळा आला तो मुलतानवरून वाळवंटांतून, रस्त्या- वर अजमीर. आणि अनहिलवाड घेऊन, पूर्वेच्या रस्त्याने आठा आणि कच्छहून परत जातांना मार्गात मनसूर घेऊन मुलतान, सिंधुनदी या मार्गानें गेला असं कित्येक म्हणतात. माळव्याचा परमारंदेव ( भोज ) त्याच्याशीं लढाई करण्याची तयारी करीत होता व त्यानें त्याला रस्त्यांत गांठळें असतें म्हणन तो या पश्चिमेकडील मागाने गेला. हिंदु लोकांबरोबर लढावें लागळें ततर आपली येवढी थोरली ळूट कदाचित्‌ जाईल अशी त्याला भीति वाटली असावी असेंहि किल्येकांनीं लिहिळें आहे. /

टिप्पणी–सोमनाथ.

सोमनाथपट्टण अथवा सोमनाथ राहर हं काठेवाडच्या पश्चिम किनाऱ्या- वर वसलेले आहे. हल्लीं ते जुनागडच्या राज्यांत आहे. हहर गायकवाड- च्या ताब्यांत आहे. १८४३ मध्यें एका प्रवाशाने ते पाहून ज. रा. ए. सो. भा. १ पान १७३ वर त्याने त्याचें वर्णन दिलें आहे तें असे,. “ प्राचीन देवालय नाद पावलें आहे आणि जुन्या देवळाच्या जागेजव- ळच आहिल्याबाईनें नवें देऊळ बांधलें आहे. परंतु त्याच्या नष्ट झालेल्या

% १०२४ मध्ये सोमनाथाहून परत जात असतां मिठाच्या डोंग- रांतील जाटांनीं त्याला हैराण केलें असे म्हणतात; परतु हे जाट दक्षिण सिंधूवरील असावेत ( झेलम गॅझेटिअर पा, ८३ ).,

’ स्थितांताहे त्याचें विशाल वैभव दृष्टोत्पत्तीस येतं. ” आमच्या मतें हे जने

सोमनाथवरील स्वारी. १३९.

२४ र

*्

म्हणून म्हटलेळें देवालय सिद्धराज जयसिंह ब कुमारपाल यांनीं बांधलेलं देवालय असावे. व महमुदाने ज्या देवालयाचा विध्वंस केला तें बहुधा परमारांच्या एका शिलालेखांत म्हटल्याप्रमाणे माळव्याच्या भोज पर- माराने बांधलेले असावें. या कोरीव लेखाची हकीकत परमारांच्या इति- हासांत येईल, मुसलमान इतिहासकारांनी वार्णिल्याप्रमाणें भोजानें बांघ- ळेळें देवालय बहुधा लांकडाचें असावें. ती इमारत बहुतकरून इ. स. १०२६ मध्यें बांघण्यांत आली असावी, देवळाची नवी दगडी इमारत अंनहिलवाडच्या जयासेहानें बांधावयास सुरुवात केली आणि कुमारपालानें ती पुरी केली. हें गुजराथच्या इतिहासग्रंथावरूनच दिसून येतं इतकंच नव्हे तर सोमनाथपट्टनच्या देवाल्यांतीलळ एका शिलालेखावरूनहि हं दिसून येते. अनहिलवाडच्या इतिहासांत त्या शिलालेखाचा उललेख येईल. या भद्रकाली-देवालय-प्रशस्तीचा सन ११६९ इ. स. असून ती चित्ता- क्षक आहे. तिच्या सुरुवातीस एका ब्राह्मणाचे वणेन दिलें आहे. तो बनारसचा असून त्यानें नाश पावलेल्या देवाल्यांचा उद्धार करण्याचे काम हातीं घेतलें होतें असें वर्णन आहे. [ हीं देवालये बहुधा महमुदाने विध्वस्त केलेलीं असावींत ]. या पुण्यकारक कार्यासाठी तो सर्व हिंदु- स्थानभर हिंडला, तो उज्जनीहून सोमनाथाळा आला. पुढील काळांतील मुसलमान इतिहासकारांनी महमुदाच्या सोमनाथाच्या स्वारीची व तेथील देवालयाच्या विध्वसाची जी हकीकत सांगितली आहे तिला या पावैत्र ब्राह्मणाच्या प्रयत्नाबद्दलच्या उलेखानें बळकटी येते अशी आमची सम- जूत आहे. या प्रशस्तींत असे स्पष्ट म्हटलें आहें कीं आतां ते देऊळ दगडांनी बांधण्यांत आलें आहे. हं दगडाचें देवालय चवदाव्या शतकांत गुजराथच्या मुसलमान राजांनीं फोडले. सोमनाथाच्या देवळाचे चंदनी दरवाजे महमुदानें गझनीला नेले, ह्या आख्यायिकेवर आधुनिक विद्वा- नांचा काडीचा विश्वास नाही. आणि अफगाणिस्थान जिंकल्यावर १८४३ सालीं इंग्रजांनी जे दरवाजे आणले ते आग्य्याच्या किल्यांत धूळ खात पडले आहेत ( सरदेसाई ),

१४० गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

टिप्पणी २–सादी व सोमनाथ

सादीने आपल्या बोस्तानमध्यें सोमनाथाचा उल्लेख केलेला आहे, हं येथे सांगितळें पाहिजे. त्यांत त्यानें एक विचित्र गोष्ट सांगिंतली आहे आणि ती बहुधा त्याच्या स्वतःचें डोक्यांतन निघालेली असावी, आप- ल्या फार मोठ्या प्रवासांत तो सोमनाथाळा आला, तेथे त्याने एक हस्तिदंती मूर्ति पाहिली. ती सागाचें सिंह्मासनावर सोन्याचें ‘वौरंगावर बसविलेली होती. तिच्या अंगावर मूल्यवान हिरें सुंदर आकारांत बस- विले होते. ब्राह्मण पुजाऱ्यानें अशी एक युक्ति केली होती काँ ती मूती [पला हात वर उचली, कमंधमसंयोगानें ही युक्ति सादीच्या लक्षांत मू्तींमागे गाभाऱ्यांत शिरल्याने आली. हें पाहून तो ब्राह्मण पळू लागला आणि या फसवणुकीनें रागावलेला सादी त्याच्यामागे छागळा; आणि त्यानें त्याला ठाराहे मारले, सर्व ब्राह्मण आतां आपला सूड घेतील या भीतीनें सादी त्या देशांतून पळून गेला, ही गोष्ट कल्पित आहे हें अगदीं उघड दिसत आहे. सादीला मुळीं त्या मर्तांचें जवळ देखील [णे अशक्‍य होते; मग तिच्या मागें जाऊं देण्याची गोष्ट कशाला १ शवाय हास्तदताच्या मर्ती करण्याचा प्रधाताहे पर्वी हाता असें वाटत नाही. तथापि इतिहासकारांनी सादीचा हा सोमनाथाचा उल्लेख ध्यानांत घेण्याजोगा आहे. कारण त्यांत महमुदानें सोमन[थावर स्वारी केली आणि तेथील प्रसिद्ध शिवमूर्त भागिळी याचा इषाराहि या हकीकतींत नाहीं, या स्वारीचा उल्लेख व्हावयास हवा होता असे कोणासहि वाटेल. त्या उल्लेखाचें अभावामुळें महंमुदानें सोमनाथावर स्वारी केली होती या गोष्टीचे सत्यतेबद्दळ कांहीं वेळां जी शंका प्रकट करण्यांत येते; तिला दुजोरा मिळतो. सादी इ. स. ११७५ मध्यें जन्मला व तो ४० वें वर्षा- च्या सुमारास म्हणजे अदमासे १२१५ मध्यें हिंदुस्थानांत आला असावा. त्यानें आपलें बोस्तान ८० व्या वर्षी म्हणजे १२५५ चे सुमारास लिहिले. या दोन्ही सालांत गुजराथ नसलं तरी दिल्ली मुसलमानांच्या ताब्यांत होती. ज्या पाहिल्या लेखकानें सोमनाथच्या स्वारीचे वर्णन केलें आहे तो इब्नअसीर होय, कितीहि लवकर म्हटले तरी त्याचें पुस्तक १२७० चे सुमारास लिहिलेळें असावे. अर्थात्‌ सादीनंतर ही हकाकत

महसुदाचा मृत्यु आणि त्याचे स्वभाववणेन. १७१.

ठरते. परंतु कांहीं झालें तरी एखाद्या गोष्टीच्या उल्लेखाचा अभाव, तो उल्लेख असणे अपारिहाय असल्याखेरीज किंबा तो उल्लेख करणें अत्यंत आवद्यक असल्याखेरीज, पुरेसा पुरावा नाहीं. आणि म्हणून त्यावर आपल्याला अवलंबून राहून महमुदाची सोमनाथाची स्वारी काल्पनिक आहे असे आपल्याला ठरवितां येणार नाहीं. सादीनें या स्वारीचा उल्लेख केला नाहीं हे कदाचित्‌ काकतालीय असेल,

प्रकरण पंधरावे. महमुदाचा मृत्यु आणि त्याचें स्वभावर्णन.

सोमनाथची लढाई जिंकून आणि सोमनाथाचचें देवालय उध्वस्त करून आपल्या पराक्रमावर कळस चढविल्यावर महमुदानें कोण- तीहि महत्त्वाची स्वारी अंगावर घेतली नाहीं. कदाचित्‌ अल- क्झांडरप्रमाणें ल्याला जिकावयास पृथ्वीवर कोणताहि प्रदेश उरला नसावा. त्याच्या शेवटल्या पराक्रमाची कीर्ति बगदादेस जाऊन पोंचली तेव्हां सवे बगदाद सोमनाथाच्या विध्वसाची उत्कर्षवर्धक कथा ऐकून विस्मय करीत होतें. आणि खलीफानें महमुदाला * केफु- होळत्‌ वळ इस्लाम ‘ म्हणजे ‘ महंमदी धर्माचा आणि दोलतीचा रक्षक ! अशी आणखी एक पदवी समर्पण केली. ( गिंबन्‌ व ईलि- यट्‌ २ पान ४७४ ). खालेफानं ल्याचे मुलगे मसऊद, महमद व॑ यूसफ यांसहि पदव्या दिल्या. याम्रमाणें महंमदी धर्माच्या अध्वर्यूने गौरव केलेला आणि यशाच्या परमावधीस पोंचळेला महमूद कशां- तहि उणेपणा न येतां या विख्यात पराक्रमानंतर सुमारें तीन वर्षांनीं हिजरी ४२० ( इ. स. १०२९ ) मध्यें ६१ व्या वर्षां बयस्क होऊन आणि आपल्यामागे कर्तेसवर्ते मुलगे आणि अनुभवानें मुर- छेळे मंत्री आणि सेनापति ठेवून मृत्युवश झाला.

तहत गिबनपासून अनेक इतिहासकारांनीं महमुदाच्या चारित्र्या-

१४२ गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

बद्दल अत्यंत गौरवपर अनेक वर्णने केली आहेत. गिबननें म्हटलें आहे कौं, “ दुर्देवाने इतिहास ज्यांनी खचून भरून गेळा आहे, अशा रक्तपाताच्या वृत्तांतास नजरेआड करून थोडा वेळ जगांत निस्संशय अत्यंत विख्यात राजांपैकीं होऊन गेलेल्या महंमुदाच्या आंगच्या सदूगुणांचें विवेचन करणें आल्हाददायक आहे. पोर्वाल्य देशांत त्याच्या नांवाबद्दळ अजूनहि आदर व्यक्त केला जातो. त्याच्या प्रजा- जनांस शांतता आणि संपन्नता याचें सुख उपभोगावयास सांपडलें. त्याचे न्यायाप्रेयत्व आणि औदार्य यांची अनेक उदाहरणें बखरीत दिलेलीं आढळतात, महमुदाचे उत्कृष्ट चारित्र एकाच लोभाच्या दोषानें कलंकित झालेलें आहें. सदेव वाढणारी आणि कधींहि संतोष न पावणारी तृष्णा त्याच्याच ठिकाणीं पूण समाधान पावली. मृत्यु समीप आला असतां इतक्या श्रमाने मिळविलेली, येवढ्या कष्टाने ‘रक्षिळेळी आणि जगाच्या नियमाप्रमाणे कायमची सोडून द्यावी लाग- णारी आपली सवे संपत्ति त्यानें आपल्या पुढें पसरविली आणे डोळ्यांत चमकणाऱ्या अश्रुबिंदूतून ती डोळेभर पाहून घेतली, एक लक्ष पायदळ, पन्नास हजार घोडेस्वार व तेरा हजार लढाऊ हत्ती इतकें आपलें विशाल सैन्य हि त्यानें शवटचे अवलोकन केलें. ? महमूद हा अतिशय विख्यात असा सेनानायक होता हें सर्वा- नांच कबूल केळें आहे. ठेनपूलनें त्याचें असें वर्णन केले, आहे कीं “: महमूद हा प्रसिद्ध योद्वा होता; त्याचें शोर्य अमर्याद होतें आणि त्याचा शारीरिक आणि मानासेक उत्साह कधींहि मंदावला नाहीं, ‘” ठेनपूलनें त्याच्या सुव्यवास्थत राज्यपद्धतीची ब न्यायाप्रिय- तेचीहि तार्राफ करून “’ महमूद हा न्यायाप्रेय, विद्वानांचा चाहता,

स्वभावाचा उदार आणि धर्मशील होता ! अशार्रातीनें सेळजुकच्या प्रसिद्ध वजिरानें केलेल्या त्याच्या वर्णनाचा पुनरुच्चार केला आहे.

९ पान २५ ). “ ज्योतिषशासत्रविशारद अल्बेरुनी, तत्ववेत्ता अल्‌-

महमुदाचा मृत्यु आणि त्याचं स्वभाववणेन. १४२

‘फरीबी, शिरस्तेदार अल्उत्बी, खुरमस्कऱ्या अल्बेहकी यांचे सारखें जोरदार अरबी लेखक आणि अनसूरी, फरुकी, असजूडी सारखे प्रभावशाली फारशी कवि व सर्वांत फारशी वाडययांत होमरप्रमाणें झळ- कणारा फिरदोसी हे सव त्याचे दरबारीं येऊन राहिले होते व त्यानें त्यांना आश्रय दिला यावरून तो विद्वान लोकांचा पुरस्कता किती होता हें सिद्ध होतें,’? अशा तऱ्हेने महमुदाच्या मोठेपणाची योग्य ती वाखाणणी करीत असतां लेनपूलने शेवटीं आपलें असें मत दिलें आहे कां “: महमुदाचें राजनीतिनेपुण्य बेताचंच होतें. त्यानें राज्यकारभारा- च्या नवीन संस्था स्थापल्या नाहींत किंवा राजशासनाची नवीन पद्धति अमलांत आणली नाहीं. त्यानें जे प्रदेश जिंकळे ते एकजीव करून त्यांत सुव्यवस्था उत्पन्न करण्याचा प्रयत्न केला नाहीं. आणि यामुळेंच तो मरण पावतांच त्यानें अव्यवस्थितपणें आपल्या राज्य- छत्नाखालीं दाखल केलेले प्रदेरा भराभर स्वतंत्र झाळे. महमुदाविरुद्ध केलेल्या टीकांचा विचार करण्यापूर्वी प्रसिद्ध योद्धा, निपुणसेनापति व न्यायप्रिय राजा येवढेंच नव्हे तर एक जगहिख्यात पुरुष म्हणून आम्हांलाहि महमुदाच्या स्तुतिपर चार शब्द काढले पाहिजेत, आमचे असें ठाम मत आहे कीं, शिवाजी, हर्षे, वॉशिंग्टन, विख्यात पीटर इत्यादि, ज्यांनीं जगाच्या इतिहासांत नांव केळें आहे व ज्यांनीं राष्ट्रांच्या भावितव्यता बदछून टाकल्या आहेत अश्या विघिघटनेनेच दीध कालानें उत्पन्न होणाऱ्या असाधा- रण कर्तृत्वाच्या थोर पुरुषांपैकीं महमूद हा एक होता. त्याची वाग- णूक कडक शिस्तीची होती. त्याच्या स्वाऱ्यांच्या वर्णनांत शहरें आणि देवळें ठुटण्याबद्दळ, कत्तठींबद्दल व पाडाव केलेल्या लोकांना गुळाम करण्याबद्दळ जीं वर्णनें आहेत त्यांत त्यानें स्रियांस मारल्याचा किंबा. त्यांच्यावर अत्याचार झाल्याचा उल्लेख सांपडत नाहीं. त्याला न्यायातचें इतकें प्रेम आणि गुन्ह्याची इतकी चीड होती कीं व्यमि-

१४७२ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

चार करतांना त्याचा स्वतःचा मुलगा सांपडता तरी त्यानें त्याला देहांत प्रायाश्चित्त दिळें असते. आपल्या प्रजाजनांचें सुख सवे बा- जूनीं वाढावें म्हणन त्यानें खटपट केली. त्यानें चोरांवर जरब बस- वून व्यापाराचे संरक्षण केलें, आणि निरनिराळ्या प्रांतांतील दळण- वळणाचे मार्ग सुरक्षित केळे. यामुळें खोरासान आणि लाहोर यांच्या दरम्यान व्यापारी तांडे बिनधोक व मोकळेपणाने जात असत. ( उत्बी ). त्यानें निरानेराळ्या प्रांतावर चांगळे अधिकारी नेमले आणि ल्यांच्यावर असा वचक ठेवला कीं त्यांनीं प्रजेवर कधीं जुळूम केला नाहीं. निश्ाप्र खोरासन येथें त्याचा भाऊ नझीर हा प्रांता- धिपति होता. उत्बीनें त्याचें असें वर्णन केळें आहे कीं “ नझीराचीं राज्यव्यवस्था उत्कृष्ट होती, व तो इतका दयाळु होता कोौं त्यानें कधीं कोणाला कठोर शब्द वापरला नाहीं, कधीं कुणाला दुखविलं नाहीं, किंवा कधीं कोणावर अन्याय केला नाहीं. ” ( पा, ४८६) महमूद हा गरिबांचा उत्कृष्ट वाली होता अशी जी उत्बीनें त्याची प्रशंसा केळी आहे त्यांत अतिशयोक्तीचा किंवा खुश्यामर्ताचा भाग नाहीं. “ त्यानें दरिद्री विधवा आणि श्रीमंत सरदार यांस सारखेच वागावेळें, त्याच्या कारकीर्दीत गर्वांचे व जुलुमाचे दरवाजे कायमचे बंद झाले होते. ‘’ “ त्यानें वजनें व मार्पे तपासण्यासाठीं एक अधि- कारी नेमला होता. बाजारांत व्यापाऱ्यांकडे जाऊन त्यांची वजनें व मार्पे ठरीव परिमाणांचीं आहेत कीं नाहींत हें पाहण्याचें काम त्याला करावें लागे. त्यानें रस्ते व्यवास्थत व मोठे केळे. दुकानांची सोय केली आणि गाढवें व ऊंट रस्त्यांतून स्वतंत्र जाण्याची व्यवस्था केली. पूर्वी पेठेंतील रस्ते उघडे असल्यामुळें धूळ व पाऊस यांचा पेठेंतीळ लोकांस मोठा उपद्रव होत असे. त्यानें बाजारांतील रस्त्याच्या दोहो बाजूंच्या घरांची छपरे सारखीं करवून मर्धाळ रस्ते आच्छादून टाकण्याचा हुकुम केला व दोन महिन्यांत सवे रस्ते आच्छादले गेले. या रस्त्यां-

महसुदाचा मृत्यु आणि त्याचे स्वभमाववणेन. १४५

तून सर्व ठिकाणीं सूर्याचे किरण येऊन बाजारांत उजेड पडण्याचीहि यवस्था केली होती व त्यामुळें सूर्यप्रकाशाचा आनंद कोणालाहि मेळूं शके ‘” (उत्बी पा. ४८६ ). “ लोकांस न्याय मिळावा व डोकांच्या सुखसोईत भर पडावी म्हणून आदरसत्काराच्या व धार्मिक देणग्यांत तो वर्षाकांठीं जबळजवळ एक लाख दिनार खर्चात असे ” ( सदर ). या वरून असें स्पष्ट दिसून येतें कीं, प्रजारंजन तत्परता हं राजाचें कर्तव्य आहे ही जाणीव महमदाच्या ठिकाणीं जिवंत होती महमद हा खरा कतेव्योत्सुक असा मसलमान होता, हें सांगा- ब्रयास नकोच. आपल्या धमाच्या ठिकाणीं त्याची पर्ण श्रद्धा होती आणीबाणीच्या वेळीं लढाईंच्या पूवी आणि नंतर तो ईश्वराची प्रार्थना करी. “’ धमोनेष्टांच्या सहाय्याला देव तत्पर आहे ” या कुराणांतील वचनावर त्याची श्रद्धा होती. इतर बाबी प्रमाणे या बाबींताहि शिवाजींत व महमुदांत साम्य आहे. शिवाजीचीहि आपल्या धर्मावर वच आपल्या पवित्र कायीवर अढळ निष्टा होती. आणि संकटाच्या वेळीं तोहि आपल्या इष्ट देवतेची सहाय्य व मार्गदर्शान मिळण्या- साठीं आराधना करीत असे. त्या दोघांच्याहि बाबतींत अशा प्रार्थना आपल्या अनुयायांचा उत्साह व विश्वास वाढविण्यासाठीं केल्या अस- ण्याचा संभव नाहीं असं नाहीं; परंतु बहुधा ल्या श्रद्धेमुळेंच करण्यांत येत असाव्यात. शिवाजी ज्याप्रमाणे संकटसमयीं भवानीची प्रार्थना करून समाधीत देवीचे उत्साहवर्धक व मार्गदर्शक शब्द बोले त्याच प्रमाणे महंमद कुराणावरून आपले शकुन पाही. आमची अशी खातरी आहे कीं दोघेहि या गोष्टी छद्यानें करीत नसून देवावरील अढळ श्रद्धेने व उत्कट धार्मिक भावनेमुळे करीत. मात्र शिवाजीच्या मनोरचनेंत हा फरक होता कीं त्याची आपल्या धमीवर कितीहि श्रद्धा असली तरी दुसऱ्यांच्या धमोबद्दल त्याच्या ठिकाणीं सहिष्णुता म, भा-१०

१४९ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

होती. महमुदानें धर्मोत्साहाच्या भरांत मूर्तींचा विध्वंस केला आणि मत्तिपूजकांचा निष्ठरतेनं नाह केला. परंतु शिवाजीनें मशिदी व फकीर यांचें रक्षणहि केळें ब त्यांचा आदराहि ठेविला. आमच्या मतें महमुदाच्या अंगचा मोठा दोष म्हणजे त्याचें इतर धमोबद्दल असद्विष्णु असलेलें धर्मवेड होय. इतर प्रत्येक बाबर्तात तो अकबरा- पेक्षां श्रष्ट होत!, परंतु या बाबतींत मात्र आमच्या मतें त्याला अकबराची सर नाहीं. महमूद हा स्वभावाने क्रूर नव्हता. दोनतीन शतकांनंतर चंर्गाझ किंवा तैमूर यांनीं आशियांत किंवा त्याहिनंतर दक्षिणेतील मुसलमान राजांनीं हिंदुस्थानांत जशा निरपराध व असहाय माणसांच्या निदेयपणे कत्तली केल्या तशा त्यानें केल्या नाहींत. आतां स्वभाव-दोषाचा विचार करतां महमुदांचा लोभ फारच अतिशायोक्तीनें वर्णिला जातो अशी आमची समजूत आहे. दुसऱ्या कोणत्याहि माणसास इतिहासांत जमवितां आली नाहीं इतकी संपत्ति त्यानें जमविली यामुळेंच तो लोभी असावा अशी लोकांची समजूत असावी. मृत्युसमयीं आपली अगणित संपत्ति पाहून आणि आतां ती आपल्याला कायमची मुकणार हें मनांत येऊन तो रडला ही गोष्ट बहुधा कल्पनानिर्मित असावी व ती खोडसाळपणानें प्रसुत करण्यांत आली असावी. तो इतका धमंनिष्ठ होता कीं माणसाला अपरिहाये सठेल्या मरणाबद्दळ तो रडला असेल हें संभवत नाहीं. शिवाय त्याळा मुलगेहि होते; आणि मनुष्याची मनोदुबलता आपला धन- ग्रह आपल्या मार्गे मुलाच्या स्वाधीन कराबयास होशांने आणि आनंदानें तयार असते, अगाणित संपत्तीचे वारस होणारे ( मिळवि- णारे नव्हे ) राजे जसे मुक्त हस्ताने खर्च कारिेतात तसा तो खर्चिव नव्हता यांत संशय नाहीं. परंतु संळजुकच्या वजिरानें म्हटल्याप्रमाणे तो उदार होता यांतह्दि तिळमात्र संशय नाहीं. समकालीन वजिराच हँ उद्गार मागाहून प्रसिद्ध झालेल्या गोष्टींपेक्षा आधिक विश्वसनीय आहेत

महमुदाचा मृत्यु आणि त्याचे स्वभाववणेन. १४७

विद्ठज्जनांना उत्तेजन देण्यासाठीं दरवर्षी तो पुष्कळ द्रव्य खर्च करी त्यानें एक पाठशाळा स्थापन केली होती, तिला मोठ्या देणग्या दिल्या होत्या. तींत पगारी अध्यापक नेमळे होते. पर्वींच सांगि- तल्याप्रमाणें ( पान ४६६ ) त्यानें बांधलेल्या जागीं भशिदीच्या शेजारीं या पाठशाळेंतील विद्याथ्यांस सरकारी खर्चानें राहण्या- सवरण्याची व्यवस्था ठेविली जात असे. फिरदोर्शाला त्यानें द्र हजार कवितांत हजार सोन्याचे दिनार द्यावयाचें कबूल केलें असतां ६०००० कवितांचे शह्वानामा काव्य तयार झाल्यावर त्यास महमु- दानें सोन्याचे देनार न देतां रुप्याचे दिळे अशी जी गोष्ट सांगण्यांत येते त्या गोष्टींत जरी महमुदावर लोभाचा जो आरोप करण्यांत येतो त्या आरोपाची उत्पत्ति नसली तरी ह्या गोष्टीनेंच बहुधा या आरोपाला दृढता आलीं असावी. ही गोष्टाहे कालान्तरानें नवी रचण्यांत आली असावी. कारण फिरदोसाच्या परंपरेने चालत आलेल्या चरित्रक्थां- तीळ बराचसा भाग अर्वाचीन विद्वानांनी अग्राह्य ठरावेला आहे. ( एन्‌सायक्लोपीडिया ब्रिटानिका ). आमच्या मते तर या प्रचलित गोष्टीने महमुदाऐवजी फिरदोसीचेच लोभ व क्रोध हे विकार स्पष्ट दिसून येतात. कसेंहि असो, या विद्याप्रिय राजानें वाडमयाच्या अभिवृद्धीसाठी आणि इराणच्या पुराण इतिहासाचें संरक्षण व्हावें म्हणून विद्रज्जनांस ज॑ उत्तेजन दिलें त्याची या गोष्टीवरूनच साक्ष पटते. फिरदोसी हा शिया असतां व कदाचित्‌ पाखंडी असतांहि अश्निपूजक इराणचा इतेहास चिरस्थायी करण्याकारितां हें काव्य लिहिण्याचे काम कड्या मुसलमान महंमुदानें त्यालाच सांगितलें. यावरून महमुदाची वाडममयावरील भाक्ते कशी निहतुक होती हें दिसून येतें, “ महमद स्वतः सुनी व कडवा मुसलमान असतां हि त्यानें आरबी संस्थांची आबळ करून फारशी वाडमयाला व विद्येला मदत करून त्यांचें संवधन केळे ( सदर ), याप्रमाणें

१४८ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

ज्ञान आणि विद्वत्ता यांचे ठिकाणीं महमुदाचे जसें निर्हेतुक प्रेम होतें तसें अकबराचे नव्हते. या बाबतींत अकबराहून महमूद हा श्रेष्ट दिसतो. अकबरानें संस्कृत विधेळा उत्तेजन दिलें खरें परंतु तो कट्टा मुसलमान नव्हता. इराणाचा पौराणिक इतिहास लिहेण्याचे सामानी राजांनीं सुरू केलेळें काम पुरें करण्यास त्याच्या कवीस मह- मुदाने सांगितलें होतें. परंतु फारशी कर्वाचें निवासस्थान ज॑ खोरासान त्यांताळ तूस गांवांत जन्म पावळेला फिरदोसी हा आपल्या अद्भुत काव्य- शक्तीने आणि इराणच्या प्राचीन कथांच्या माहितीनें तें काम करण्यास अत्यंत पात्र आहे असें दिसून आल्याबरोबर त्यानें ते काम फिरदोसीस सांगितलें. अलबिरूनीला त्यानें ज साहाय्य केलें त्यावरून तर संस्कृत वाड्मय,तत्त्वज्ञान व शास्त्रीय ज्ञान यांविरुद्धाहि त्याचा आक्षेप नव्हता असें स्पष्ट दिसून येते, अलबिरूनी व फिरदोसी सारख्या असाधारण बुद्वे- मत्तेच्या अनेक पंडितांनीं, कर्वांनीं व तत्त्वेवत्त्याना त्याचा दरबार उज्वल करून प्राचीन काळच्या विक्रमादित्याप्रमाणें किंवा अर्वाचीन काळच्या अकबराप्रमाणें महमुदाची कौर्त अजरामर केली आहे. या कारणांमुळे महमुदावर जो लोमिष्टपणाचा सर्वप्रचलित आरोप कर- ण्यांत येतो, त्यांत फारसें तथ्य आहे असें आम्हाला वाटत नाहीं.

टिप्पणी. तबकात–इ नासिरी मर्घाळ महमुदाचें गुणवर्णन.

महंमुदानें आपल्या वीर्य, शौय, धेय, शहाणपणा, दूरदृष्टि, विवेकयुक्त सल्लामसलत व परिणामकारक उपाययोजना या गुणांनी ् फार मोठा प्रांत जिंकून तेथें मुसलमानीराज्याचा विस्तार केला, खुरासान, ख्वारिझम, तबारिस्तान, इराक, निमरोज व फासे हे प्रान्त व घोर ब तुख्वरिस्थानचा डोंगराळ मुलुख हे सर्व त्याच्या अंमलात आले होते व त्यावर त्याचे अंमलदार अंमल करीत होते. तुकस्थानच्या मलि- कांनीं त्याचें मांडलिकत्व कबूल केलें होतें. त्यानें जिहून ( ऑक्सस’) नदीवर पूल बांधला, व तुराणावर स्वारी केली. तुर्कस्थानच्या खाकानांर्न

महसुदाचें राजनीतिनेपुण्य. १४९

त्याच्या तळावर येऊन त्याचें सम्राटत्व मान्य केलें त्याच्या विनंतीवर महमुदानें सेळजुकच्या मुलाला आपले सर्व भाऊबंद व आश्रित यांस घेऊन जिहून उतरून खुरासानमध्यें जाण्याची परवानगी दिली. त्या काळचे दूरदृष्टिचे लोकांना ही परवानगी देतांना महंमुदानें मोठी चूक केली असे वाटलं, कारण महंमदाच्या मुलाबाळांस यांत धोका आहे हें त्यांच्या ध्यांनी आलं होतें. वा; “कः

महमुदाचं राजनीतिनिपुणत्व.

महमूद हा राजनीतिनिपुण राजा नव्हता असें जं लेनपूलनें त्याचे बद्दल म्हटलें आहे त्याला कांहीं आधार आहे असें आम्हांस वाटत नाहीं. तो मृत्यु पावतांच त्याचें साम्राज्य ढासळू लागले तें तो राजनीतिनिपुण नव्हता म्हणून नव्हे. त्याचीं कारणे अगदी निराळीं आहेत. महमुदानें राज्यकारभाराची एखादी नवीन पद्धाते सुरू केली किंवा नाहीं, अथवा त्यानें हस्तगत केलेले प्रांत निग- डित करून सुसंघटित करण्याचा प्रयत्न केला किंवा नाहीं, हेंच अगोदर खात्रीलायक सांगतां यावयाचें नाहीं. हें म्हणणें सिद्ध कर- ण्यास किंवा तें खोडून टाकण्यास कोणताहि लेखी पुरावा नाहीं. अकबराचे कारकॉार्दीचे सविस्तर वर्णन अबुलफझलनें आपल्या ऐने- अकबरांत लिहून ठेवळें आहे. परंतु महमुदानें आपल्या साम्राज्याचा कारभार कसा चालविला याचे वर्णन करणारा प्रेथकार कोणी झाला नाहीं. तथापि त्याचें राज्य सुसंघटित व सुव्यवस्थित होतें याबद्दल संशय नाहीं. उत्‌बीनें असा उललेख केला आहे कीं गझरनांस त्याच्या . स्वाऱ्यांची हकीकतहि लिहून ठेवली जात असे आणि महमूद स्वतः लढाईच्या धामधुमींतहि आपल्या हालचालीच्या हकीकती (1218- ७७७७३ ) लिहून बाबराप्रमाणें घरीं पाठवीत असे. लढाईच्या धुम- श्वकींत व लुटीच्या घांदलींतहि मथुरेच्या देवाल्याच्या सौंदर्याची प्रशंसा करणारा त्यानें म्थुरेहून पाठविलेल्या एका वर्णनांतीळ एक

१५० गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

पूर्वाछ्टिखित उतारा उत्बीनें दिला आहे. निरनिराळ्या प्रांतांचे व त्यांच्या जमाखर्चाचे तक्ते ठेवण्यांत येत असत; व प्रांताधिपतींवर तपासणी करण्यासाठीं एक स्वतंत्र प्रचान नेमलेला असून त्याची कचेरी व्यवस्थितपणे काम करीत असे. बेहकीनें दिलेल्या ऐकीव गोष्टींवरूनहि असे स्पष्ट दिसून येतें कीं, त्याच्या राज्यकारभारांत सुयात्रेतता होती. तेव्हां त्याच्या राज्यकारभाराची पद्धाते कशा होती हें आपणांस माहित नसलें तरी ती सुव्यवस्थित होती यांत संशय नाहीं. ती पद्धति नवीनच होती कीं पूर्वी गझनींचा ज्या सामानी साम्राज्यांत अंतर्भाव होत होता त्या सामानी साम्राज्याच्या राज्यप- द्वतीचें तींत अनुकरण केलें होतें हें सांगतां येण्याजोगे नाहीं. आणि जुन्याच पद्धतीचें महंमुदानें काळजीपूर्वक व सूक्ष्मपणे अनुकरण केलें, असें असलें, तरी ल्यांत त्याची मुत्सद्देगिरीच दिसून येते. शिवार्जानें सुद्धां आपल्या स्वराज्याच्या ब हिंदुपदपातशार्हाच्या नव्या भावनेला आवश्‍यक असे अनेक फेरफार केले तरी बव्हेशानें विजा- पुरकरांची जुनीच राज्यपद्धाते कायम ठेविली होती. अकबराची राज्यपद्धति नवीन आणि अपूर्व होती हें खरें; परंतु वंश व धर्म यांनीं भिन्न असलेल्या विस्तृत अशा साम्राज्यावर त्याला राज्य करा- वयाचे होतें आणि त्यांतील निरानेराळे प्रांत जर्मान, हवापाणी आणि जनता या सव बाबतींत एकमेकांपासून अत्यंत भिन्न होते. आतां लष्करी व्यवस्थे संबंधें पाहतां अकबर किंवा शिवाजी यांनीं आपल्या लष्कराची व्यवस्था कशी केली होती हें इतिहासांत

प्रसिद्ध आहे, परंतु या बाबतींत महमुदाची व्यवस्था कशी होती

याची माहिती उपलब्ध नाहीं, तथापि व्याच्या लष्कराची संघटना

सुसंबद्ध व सुदढ असावी; कारण कनोज किंवा सोमनाथासारख्या दूरच्या प्रदेशांत, नद्या, पर्वत, व वाळबंटें यांतून नेण्यासारखीं व तटबंर्दावर मारा करण्याजोगी उत्कृष्ट साधनें व यंत्रें त्याच्या सैन्यांत

| श |

• महसुदाचे राजनीतिनिषुणत्व. १५१

होतीं हें निर्विवाद आहे. गाडस अथवा रक्षक यांच्या पथकांची त्यानें केळेली रचना फक्त त्याच्याच सेन्यांत॑ दिसून येते. आपल्या लोकांतून निवडून काढलेल्या या उत्कृष्ट ५००० शारीर–रक्षकांचा ( बाडी गाडंचा ) महंमुदानें ऐन वेळीं योग्य उपयोग करून घेऊन नेहमीं लढाइत यश संपादन केलें हें प्रसिद्ध आहे.

तेव्हां महमुदानें आपल्या राज्यकारभारांत नंवीन पद्धति सुरू केळी नाहीं किवा आपल्या प्रांतांना सुसंघटित व एकजीव करण्याचा प्रयत्न केला नाहीं असें म्हणण्यास कांहीं एक कारण दिसत नाहीं. इंतक’च नव्हे तर त्याची मुलकी व लष्करी व्यवस्था सुयंत्र व सुटढ होती असेंच म्हणणें जरूर आहे. त्याचं साम्राज्य तो मरण पाव- तांच विस्कळलें यांचें कारण आमच्या मतें असे आहे कां त्याच्या- मागून त्याच्या गादीवर आठेळे राजे राज्यकारभार करण्यास आणि सैन्याचे नेतृत्व स्वीकारण्यास नालायक होते. सर्वच अनियंत्रित राज्यपद्धतीचा हा प्रमुख दोष आहे. मोंगळ वंश्याप्रमाणें मनानें आणि शारिरानें तेजस्वी असे एकामागून एक झालेले राजे क्रचितच दृष्टोत्पत्तीस येतात. व्या घराण्यांत मात्र बाबरापासून अवरंगजेबा पर्यंत अनुक्रमानें सहा सम्राट कतृत्वानें व सामर्थ्याने विख्यात असे होऊन गेले. शिवाजीहि महंमदाप्रमाणेंच आपल्या वारसाच्या बाब- तींत अभागी होता. आणि अठराव्या दतकांत मराठी राज्याची जी भरभराट झाली ती पेशव्यांच्या प्रभावाने झाली. त्यांच्या चार पिढ्या सारख्याच जोमाच्या झाल्या आणि ते सर्वच प्रसिद्ध मुत्सदी व सेनापतिहि होते. ब्रिटिश साम्राज्याची बळकटहि त्यांच्या राज्य- व्यवस्थेचा चांगुलपणा नसून वर इंग्लंडांतीलठ शासनपद्धतीच्या असा- घारणपणावर अवलंबून आहे. इंग्लंडांत अनियंत्रित राज्यपद्धाति तर नाहींच, पण तेथील राज्यकारभार राजा, उमराव व लोकप्रातिनाधि यांचे हातांत असल्यामुळे जुलमी व विषयासक्त राजे राज्यावर येणें

१५२ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या,

आणि नालायख व महत्वाकांक्षी गव्हर्नर किंवा गव्हनरजनरळ हिंदुस्थानांत राज्य करण्यास येणें अशक्‍य आहे, कायदे निर्दोष नसले किंबहुना चांगळे नसळे तरी चालतील. राज्याची बळकटी व भरभराट कायद्यांचा पूणे अमळ करण्यावर अवलंबून असते इंग्ठंडांतील राज्यपद्धतींत क!यद्यांची अमलबजावणी शिथिल होणार नाहीं, अशी काळजी घेतळेली असल्यामुळे कर्तृत्ववान शास्त्यांची व सेनानायकांची अव्यावहत परंपरा चाळ आहे. अनियंत्रित राज्य- पद्धतींत अनेक राजानां केवळ जन्मामळें अमयोद राजसत्तेचा वारसा प्राप्त हात असल्यामुळे ते चेनी निपंजतात आणि सामध्येहीन झाल्यामुळें त्यानां महत्वाकांक्षी सनानायकांस अगर प्रांताधिकाऱ्यांस आपल्या कह्यांत ठेवतां न आल्यामुळें निरानेराळे प्रांत राज्यांतून फुटून बाहेर पडतात व शेवटीं राजघराणेंहि नष्ट होते. आणखी मर्यादित राजसत्तेंत व लोकसत्तेत राष्ट्रीय भावनेचे संवर्धन होतें व त्यामुळें राज्याची किंवा साम्राज्याची शक्ति दृढ होते. कारण मध्येंच एखादा प्रांताधिकारी किंवा सेनापति महत्वाकांक्षी निघाला तरी जोम- दार राष्ट्रीय भावनेमुळें प्रजा अथवा सैन्य त्यास मदत करण्यास पुढें येत नाहीं. सारांश महमुदाच्या साम्राज्याचे त्याच्या निधनानंतर जे तुकडे तुकडे झाले, ते त्यांच्या राज्यपद्धतीच्या सदोषते- मुळे नसून तिच्या अनियंत्रिततेमुळे झाळे, अनियंत्रित राज्य- पद्धतींत कर्तत्ववान राजांची व लायक आणि महत्वाकांक्षाविन्मख प्रांताधिकाऱ्यांची परंपरा राहणें काठिण असतें. त्याचप्रमाणें महत्वा- कांक्षी प्रान्ताधिकाऱ्यांस स्वतंत्र गादी स्थापणे अशक्य करणारी लोकांच्या हृदयांतीळ राष्ट्रीय भावना ल्यावेळीं उद्गत झाली नव्हती हें हि त्याच्या साम्राज्याच्या विळयाचे कारण आहे. त्याचे साम्राज्य त्याच्या पश्चात्‌ विस्कळित झाळें यावरून महमूद हा मुत्सद्दी अथवा राज्यकार्यधुरधर नव्हता असें ठरत नाहीं.

महमूद शिवाजी लुटारू होते काय? १५३

टिप्पणी-महमूद किंब्रा शिवाजी लुटारू होता काय!

व्हिन्सेन्ट स्मिथ यांनीं लिहिलेल्या ऑक्स्फड हिस्टरी आफ इंडिया ‘ या ग्रंथांत महमुदाबद्दल सवोत अधिक निंदास्पद विधान केलेलें आहे. | त्यांत असं म्हटलं आहे काँ, “’ हिंदुस्थानच्या बाबतींत तरी महमूद हा | केवळ लटारू होता. त्याच्या लटारूपणाचे प्रमाण प्रचंड होतें येवढेच. | पंजाब व्यतिरिक्त इतर प्रदेश त्यानें कायमचा जिंकण्याचा प्रयत्न केला नाहीं आणि अमोलिक वस्तु व चिरस्मरणीय देवालयें यांच्या विध्वसापली- कडे त्याच्या स्वाऱ्यांचा परिणाम कांहींएक झाला नाहीं, ” शिवाजी- प्रमाणेंच महमुदानें हिंदुस्थानांत ठुटीसाठी केलेल्या स्वाऱ्या इतक्या अनेक आणि यशस्वी होत्या कीं कोणाचेंहि लक्ष स्वाभाविकपणेच या लुटींवर वेधून जातें ब शिवाजी काय किंवा महमूद काय प्रख्यात चोर, यशस्वी लुटारू, होता अशा दृष्टीने त्यांच्याकडे पाहण्याची प्रव्रात्त होते. अनेक इतिहासकारांनी महमुदाबद्दल अक्शाच दृष्टीने लिहिलें आहे व त्यानें केवळ लुटाळूट केली, कोणताहि प्रांत कायमचा काबीज केला नाहीं असं म्हणून त्याची किम्मत कमी लेखिली आहे, परतु एखादा प्रांत हस्तगत करून राज्यविस्तार करणें हें लुटारूपणापेक्षां कमी निंद्य आहे काय १ आमच्या मते तर राज्य खालसा केल्यानें दुसऱ्यांच्या स्थावर मालमत्तेचा व विशेषतः त्यांना अत्यंत मोल्यवाज्ष्‌ वाटणाऱ्या त्यांच्या जमिनीचा अप- हार करण्यांत येतो. आणि राज्य खाळसा करितांना जरी जिंकलेला प्रदेश कायमचा काबीज होऊन त्यांत व्यवस्थित राज्य सुरू होते तरी त्याने नवींन सुखावह राज्यपद्धाते अमलांत येते असें नाहीं. मुसलमानी राज्यपद्धाते हिंदु राज्यपद्धतीपेक्षां अधिक चांगली कधीच नव्हती आणि तशी ती होऊंहि शकली नसती. आणि कोणतेंहि परराज्य स्वराज्यापेक्षां केव्हांहि वाईटच, कारण त्यामुळे प्रजाजनांची व्यवस्थित व कायदेशीर लूट मात्र सतत चालू होते. परकी राज्यांत अपरिहाये जबर करबंदी झाल्यानं प्रजाजनांच्या संरक्षणास आवश्‍यक असलेल्या करांपेक्षां आधिक कर-वबसूल होऊं लागल्याने केवळ व्यवस्थित तऱ्हेने लूट चाळू होते असें म्हटलें पाहिजे, महमुदानें हिंदुस्थानचा कोणताहि प्रांत आपल्या राज्यांत

१५४ गझर्नीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

सामील करण्याचा किंबा कायमचा काबीज करण्याचा प्रयत्न केला नाहीं, असें म्हटलें तर खरोखरच महमुदास उच्च कोटींत नेऊन बसवावा लागेल, कारण त्यानें दुसऱ्यांचे स्वातंत्र्य हिरावून घेण्याची किंवा त्यांच्यावर परराज्याचें जू लादण्याची हांब घरली नाहीं असरे म्हणावें लागेल. परंतु हं अलौकिक यदा त्याच्यागाठीं बांधतां येण्याजोगे नाहीं. कारण सामान्य राजांप्रमाणेंच त्यानें हिंदु राजांचे प्रांत खालसा करून आपल्या राज्यांत सामील करण्याचा शक्‍य तो प्रयत्न केला हें आपणांस दिसून येतें. ब्रिटिशांनी ज्याप्रमाणे मुंबई,- मद्रास व कलकत्ता या आपल्या केंद्रां- तून राज्यविस्तार केला त्याप्रमाणेंच एखाद्या चाणाक्ष मुत्सद्याप्रमाणें किंवा राजनीतिनिषुणाम्रमाणें गझनीभोंबताली क्रमाक्रमाने आपल्या राज्याचा विस्तार करीत महमुदानें आपलें साम्राज्य कसं उभारले तं पाहू या. सुरुवातीस तो झबुलिस्तानचा म्हणजे गझनीच्या भोवतालच्या प्रांताचा राजा होता. हा प्रांत एका कालीं रजपूतांच्या ताब्यांत होता. त्यांपासून तो त्याने घेतला. तो सामानी सम्राटांच्या वतीने खोरासानचा प्रांताधि- कारीहि होता. आक्झसच्या पलीकडील तुर्का टोळ्यांच्या स्वार्‍्यांनीं सामानी साम्राज्य जव्हां खिळखिळे करून बुडविले तेव्हां त्यानें खोरासान आपल्या राज्यांत सामील करून घेतलें; व इलेकखान्‌ तुकाला सामानी साम्रांज्यांतील ऑक्झस पलीकडील उत्तरेचा प्रांत म्हणजे मवरुननहर काबीज करू दिलें. याप्रमाणे या दोघां प्रबळ राजांनीं एकमेकांची सोय करून घेतली. पुढें इंग्रजांप्रमाणेंच क्रमाक्रमाने महमुदानें झाबुलिस्तानच्या पूव बाजूस व खोरासानच्या पाश्चिम बाजूस आपल्या राज्याचा विस्तार केला. हेंहि पुनः त्यानें घाईने एकदम केलें नाहीं. महमुदानें किंवा त्यांच्या बापाने अगोदर काबुलिस्तान हस्तगत केलें; नंतर हल्लांच्या वायव्य सर- हदी प्रांताचा खालचा भाग बन्नु व त्या लगतचा प्रदेश यांवर आपला अमल बसविला व शोवटीं उत्तरेकडचा भाग पेक्यावर व बाहिंड हे आपले करून घेतले. आपल्याला हें माहितच आहे कां हे तिन्ही प्रांत काबूलचा शाही वंद्याचा ब्राह्मण राजा जयपाल याचे होते. जयपाल सर्व पजाबावराहे राज्य करीत असे. इंग्रजांनीं ज्यापमाणें दक्षिणेंत मुंबईत बसून पेशव्यांचे हातून वसई वगेरे एकामाधून एक लिल्हे आपल्या राज्यांत सामील

महमूद शिवाजी लुटारू होते काय? १५५

केले त्याप्रमाणेंच महमुदानें जयपालाचा एक एक प्रांत हस्तगत करण्याची याक्ते केली, त्यास एकदम निराश करून टाकलें नाहीं. बाजीरावाप्रमाणें आनंदपालाकडे सिंधूच्या पश्चिमेकर्डाल सव राज्य गेल्यानंतर पंजाबचा प्रांत शेलूक ठेवण्यांत आला होता. त्याच्याकडून त्या प्रांताबद्दल खंडणी घेण्यांत येत असे. अखेरीस अपरिहाये असणारा शेवटचा घाव त्यांवर पडला आणि बाजीराव व आनंदपाल या दोघांचींहि राज्ये नाहींशी झाली बे तीं विजयी सत्तांनी आपल्या राज्यांत सामील करून टाकली, मह- युदाच्या पूवेकडील साम्राज्यांतील अत्यंत मोठा प्रांत जो पंजाब त्याचा अपवादानें उल्लेख करण्यांत व्हिन्सेन्ट स्मिथने महमुदाने आपल्या निर- नेराळ्या स्वाऱ्यांत मोठमोठे प्रांत कसे काबीज केले व आपल्या राज्याचा वेस्तार केला याची कबुलीच दिली आहे.

इतकेंच नाहीं; जिंकलेल्या प्रदेशांतील लोकांस जबरीनें बाटवून व पुसलमान करून आपल्या साम्राज्याचे हर्ढाकरण करण्याचाहि महमुदानें यत्न केला. राज्याच्या एकीकरणास त्या राज्यांतील लोकांच्या घर्मभाव- मा एकच असणें कसें जरूर आहे हें महमुदानें ओळखले होतें. त्याने उत्तरेस घोर प्रांतात व अफगणिस्तानच्या इशान्य भागांत स्वात व बिजोर पा प्रांतांतील लोकांस बाटविण्याचा पद्धतशीर प्रयत्न पण सुरू केला, पण संघूनदींच्या पश्चिमेकडील भागांत जितक्या जोरानें ह्या उपक्रम करण्यांत आला तितक्या जोरानें तो पूवभागांत झाला नाहीं. पंजाबांत बाटविण्या- य उपक्रमाचा जोम फार दिवस टिकला नाहीं. तरी सुद्धां पंजाबांत विश- गतः पश्चिमभागांत बहुतेक लोकांस सक्तीने मुसलमान करण्यांत आलें आणि आजमितीलाहि या सक्तीच्या धरमत्यागाचें परिणाम स्पष्ट दिसत आहेत. हिंदूंच्या दृष्टीने ही फार मोठी आपत्ति होती. परंतु मुसलमान रजा या नात्याने आपल्या राज्यालगतच्या व आपल्या अंमलाखाली आलेल्या प्रांतांतील लोकांस बाटविण्यांत महमुदाचे राजकीय धोरण देसून येतें यांत संशय नाहीं. %

सवे लोकांस मुसलमान केल्यास पंजाबांतील पूर्वांचे हिंदु लोक मुस-

क. कही. ५ 3,

मानांच्या बरोबरीचे हक्क मागतील व बंडहि करतील तेव्हां सवांस न बाट.

१५६ गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

ड्भ

याविरुद्ध असा आक्षेप काढितां येण्याजोगा आहे काँ, महमुदाच्या शेवटच्या स्वाऱ्या, म्हणजे मथुरा, कनोज ब सोमनाथ यांवर्रल स्वाऱ्या केवळ ल॒टीसाठी केलेल्या होत्या; राज्यविस्ताराची [किंवा जिंकलेला प्रदेश कायमचा आपल्या अंमलाखाली आणण्याची महमुदाची त्या स्वाऱ्यांत तरी इच्छा नव्हती, परंतु हृ म्हणणें देखील सत्याला घरून नाहीं, अंतवेंदी, ओध अगर गुजराथसारखे दूर अंतरावरचे प्रदेश एकाएकीं राज्यांत -सामील करून टाकतां येणं किंबा त्यांवर कायमचा अंमळ बसविणे शक्‍य नव्हते. सुरुवातीस खंडणी अथवा कांहीं लाग वसूल करणें व शेवटीं दर- म्यानचा प्रांत सर्वस्वी पचून गेल्यानंतर पुढचा आपल्या राज्यांत सामील करून ठराविक पद्धतीने क्रमाक्रमानेंच राज्यविस्तार करणें अवश्य होते. याच पद्धतीने इंग्रजांनीं बंगाल, त्यानंतर बिहार, त्यानंतर ओघ व शेवटी पंजाब कायमचे आपले केले. कनोजचा राज्यपाल हा प्रथम महमुदाच्या हातून निसटला तेव्हां महमुदानें पुनः ओघवर स्वारी केली, बारी हस्तगत केली आणि शेवटीं राज्यपालाला खंडणी देण्यास भाग पडले हं ध्यानांत घरले पाहिजे. कनोजच्या राज्याने ही खंडणी गझनीस अनेक वर्षे पावेतो दिली असावी, कारण कोरीव लेखांत आपल्याला असा पुरावा सांपडतो कीं सवे कनोज राज्यांत जर्मान महसुलाबरोबरच हा खंडणीचा कर सवे प्रजे- कडून वसूल करण्यांत येत असरे, विद्वान्‌ लोकांस या वेळच्या ताम्रश्ासनां” तील “ तुरुष्कदंड ” या शब्दाचे (.तुकोसाठीं वसूल केलेला कर याचें ) इंगित लक्षांत आलें नाहीं याचें आश्चर्य वाटते. या कालांतील कनोज प्रांतांतील कोरीव लेखांतच तुरुष्कदंडाचा उल्लेख आढळतो. त्रिलोचन- पालाच्या झुशी येथील १०२९६इ.च्या शिलालेखांत तुरुष्कदंडाचा उल्लेख नाही, परंतु या नेतरच्या कोरीव लेखांतील उल्लेखांवरून गाहडवाल राजे देखील त्यांचा गझनीच्या राज्यांशी कोणताहि संबंध नसतां हा कर वसूल करीत असत असे दिसून येतं. बेजबाबदार राजे एकदां सुरू झालेला व फार वर्षे वसूल होत असलेला कर त्याचें प्रयोजन नाहींस झाल्यावरहि वसूल करतात हें

वितां अध्यीसच बाटवावें ब अश्या तऱ्हेने दुही कायम राखावी म्हणूत मह-

मुदानें निम्मे लोकांसच मुसलमान केलें असावें काय

महमूद शिवाजी लुटारू होते काय? १५७

वाभाविक आहे, ते तो क्वचितच बंद करणार. असो, या तुरुष्कदंडावरून मराठ्यांच्या चोथेची आठवण होते. चोथ वसूल करण्यासाठी मोंगलांच्या राज्यांत मराठ्यांनीं आपल्या अधिकाऱ्यांची व्यवास्थित योजना केली होती, त्याचम्रमाणे तुकी सेनिक व अधिकारी हा दंड वसूल करण्यासाठीं कनो- /जच्या राज्यांत राहिले असण्याचा संभव आहे, व याच तुकोस भोजानें अथवा कणानें हांकून लाविले असावें असें आम्हीं यांच्या वृत्तान्तांत दाखाविलळं आहे. तुरुष्कदंडाचा उल्लेख फक्त कनोज राज्याच्या प्रांतांतील दानलेखांतच आहे. तो चेदी किंबा बंगाल प्रांतांतील कोणत्याहि दान- ‘लेखांत नाहीं; त्याचप्रमाणें परमार किंवा सोलखी राजांच्या ताब्यांतील ‘ मुलखांतील म्हणजे माळवा व गुजराथ प्रांतांतील कोरीव लेखांत कोठेंहि त्याचा उल्लेख नाहीं, याची आम्ही खात्री करून घेतली आहे, यावरून । असं निर्विवाद दिसून येतं कीं, महमूदानें कनोजवर कायमची खंडणी । बसविली होती. इंग्रजांनीं एकोणिसाव्या शतकांत ज्याप्रमाणें आपलें ‘ घोरण अबाधित राखले त्याप्रमाणें महमुद्मनंतर त्याच्या गादीवर आलेल्या । राजांनीं जर त्याचें घोरण जोमानें पुढें चालविले असते तर कांहीं कालानें ! कनोज त्यांच्या राज्यांत सहज सामील होऊन गेले असतें. सोमनाथाची । स्वारी देखील कधीं काळीं सफल होणाऱ्या राज्य-विस्ताराच्या इच्छेनेच । महमुदाने केळी होती. अशा तर्‍हेच्या स्वाऱ्या केवळ ल॒टीसाठीं केलेल्या । असल्या तरी त्यांनीं शेजारच्या राज्यांची शक्ति ढांसळते व शोवर्टी राज्य- । विस्ताराचा मार्ग मोकळा होतो. या कारणांनी महमूद हा केवळ टठुटारू ‘ होता, त्याला राज्य-विस्तारांची इच्छा नव्हती अश्शी त्याच्या बद्दल कल्पना करून घेणें इतिहासकारास शक्‍य नाहीं. त्यानें काबूलापासून लाहोरपर्यंतचें सर्व विस्तृत शाही राज्य आपल्या राज्यांत सामील करून टाकलें. ते काय थोडं होतं ? ह स्पष्ट दिसत असतां महमुदाला राज्य- विस्ताराची कल्पना नव्हती असें म्हणणें ह मानवी स्वभाव व प्रत्यक्ष इति हास या दोहोंच्याहि विरुद्ध आहे

परंतु राज्य-विस्ताराचा कोणताहि हेतु मनांत न धरितां केवळ टुटी- साठी म्हणून महमुदानें हिंदुस्थाबांत स्वाऱ्या केल्या असें घरून चाललें ‘ तरी पुष्कळ इतिहासकारांनीं महमुदाचे जे डाकू, लुटारू म्हणून वणन केलें

’

वा

१५८ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

आहे तें योग्य होईल काय £ हाहि प्रश्न विचाराह आहे. अश्या तऱ्हेच्या । चुकीच्या वर्णनानें अयथाथ कल्पनांचा प्रादुमीव होतो व त्यामुळें कसे

अनर्थकारक परिणाम होतात हं विस्ताराने सांगण्याची अवइयकता नाहीं, आणि म्हणून इतिहासांत वापरावयाचे हद्द अधिक काळजीने वापरले पाहिजेत ब ऐतिहासिक व्यक्तींचे वर्णन वस्तुस्थितीला घरून केलें पाहिजे, । इतिहासांत दोन प्रसिद्ध पुरुषांच्या बाबतींत या प्रकारचा फार मोठा अन्याय झाला आहे. महमूद व शिवाजी यांचें बहुधा दरोडेखोर किंवा ठटारू असं वणन बहु्या करण्यांत येतें, त्यांनी लुटीसाठीं केलेल्या अनेक स्वाऱ्या; त्यांत त्यांस सदेव मिळाळेळा विजय आणित्यामुळे त्यांना प्रात्त झालेली अमर्याद संपात्ते यामुळें वाचकांचे डोळे दिपावतात व त्यांस हें वर्णन खरं वाटूं लागतें. पण आपण हं विसरतों कौ महमूद आणि शिवाजी यांस वास्तविकपणें

दरोडेखोर किंवा लुटारू म्हणणें योग्य नाहीं. आणि या राब्दांनी जेव्हां.

त्यांचें वर्णन केलें जातें तेव्हां या शब्दांनी जो नेतिक अधःपात सुचेत होतो तो वगळूनच ते शब्द समजले पाहिजेत, खून आणि दरोडे हे काय- द्यानेंच नव्हेत तर नैतिक दृष्टीनेंहि ग्हणीय आहेत हें विसरतां कामा नये.

: अलेक्झांडर व दरोडेखोर ? यांची गोष्ट विनादपू्ण आहे परंतु तिनं प्रस्था-

3 १-० आ र

पित होणारे तत्व मात्र चुर्कांचे आहे. दरोडेखोर हा आपल्याच देशवांध- वांची संपात्ते बळजबरीने लुटतो तर अलेक्झांडर आपल्या शत्रूंचा प्रदेश ‘छुटीत होता आणि तो दरोडेखोराप्रमाणें नीति-दृष्टया दोषी नव्हता. ‘एखाद्या व्यक्तीने प्रजा होऊन एखाद्या सरकारची सत्ता कबूल करणें म्हणजे कोणत्याहि प्रसंगी आपल्या मनगटाच्या शक्तीचा उपयोग न करितां आपल्या फियीदींची दाद सरकारच्या मार्फत लावून कोणार्चीहि वस्तु कायदेशीर रीतीने घेईन, अन्य रीतीने घेणार नाहीं असं मान्य करणें आहे. व आपल्या अशक्त शेजाऱ्याची स्थावर किंवा जंगम भिळ- कत त्याच्या स्वतःच्या संमतीशिवाय किंवा कायद्याच्या मागाखेरीज आपण हिरावून घेणार नाहीं, किंवा केवळ संरक्षणाच्या कायदेशीर प्रसंगाखरीज दुसऱ्यास इजा करणार नाहीं, असा करार तो करितो; यामुळें ती व्यक्ति जेव्हां आपल्या प्रजाबन्धूंचा जीव अथवा मालमत्ता अन्यायाने हरण करिते तेव्हां ती खून किंवा दरोडा हा गुन्हा करिते आणि तिनें केलेला गुन्हा

महमूद शिवाजी लुटारू होते काय? १५९

पा संबंध या प्रमाणें व्यक्त किंवा अव्यक्त कबुलीवर अजून रचले गेले नाहींत, राष्ट्रांच्या व्यवहारांत पाशवी शक्तीचा किंवा मात्स्य-न्याय सर्व ‘इतिहासमर चालत आलेला दिसतो. या मात्स्यन्यायाने, म्हणजे मोठ्या राष्ट्राने लहान राष्ट्रावर केव्हांहि व कोणत्याहि कारणासाठी झडप घालावी ‘आणि त्याचा प्रदेश व संपात्ते यांचा अपहार करावा ही जी अनिष्ठ पर- परा सुरूं होते ती गेल्या युरोपीय महायुद्धाने सर्व राष्ट्रांच्या नजरेस स्पष्ट- ‘पणे आल्याने राष्ट्रसंघाची व्यवस्था अमलांत आली आहे व यापुढें । अशक्त राष्ट्रास स्वतंत्र राहण्याचा हक्क आहे हे मान्य होईल. पण मागील | काळांत परंपरागत रूढीनें ब लोकांच्या सामान्य समजुतीप्रमाणे प्रत्येक । बलिष्ठ राष्ट्राला बर्लर्हान राष्ट्रावर स्वारी करून त्याचा प्रदेश व त्याची । संपात्ते हिरावून घेण्याचा निार्ववाद हक्क असे, जरी एखादी अपवादक व्याक्ति । मी बलाचा उपयोग दुसऱ्याचे राज्य हरण करण्यास करणार नाहीं अक्या । उच्च तत्वाची इतिहासांत सांपडेल. ‘ नेशे बलस्येति चरेदघमम्‌! या । महाभारतोक्त महान तत्वाप्रमाणें चालणारी एखादी ‘मेरीया थेरेस्सा? । पोळंडबर स्वारी करणार नाहीं. किंवा एखादा अशोक कालेंग जिंक- । तांना लाख मनुष्ये मारलेली पाहून तीव्र पश्चात्ताप होऊन मी यापुढें । युद्ध करणार नाहीं, अशी प्रतिज्ञा करणारा राजा मिळेळ, पण या अपवा- | दवानें सामान्य नियम अधिक सिद्ध होतो आणि इतिहासांत बलिष्ठ राष्ट्र अशक्तास गिळंकृत करतानांच नेहमी दिसतात. भारतीय दिग्विजय तरी याच तत्वावर झाले. युद्धमान राष्ट्रास ठुटीचा हक्क तर पूर्वीपासून सववत्र _ मानला गेला आहे, लेल्या महायुद्धांत जमरनीनें फ्रान्सास लुटलेळं आपण पाहिळ आहे, अश्या लुटीमुळे दुबेळ राष्ट्राची बचावाची ताकद कमी होते व प्रबल राष्ट्राची चढाईची शाक्ते वाढते हं लक्षांत लिहिलें नाहीं, इंग्ल- डनें ही गोष्ट केक वेळां केली आहे. इंग्लंड व स्पेन यांचे दरम्यान युद्ध चाळू असतां ड्रेक व हॉकिन्स यांनी अमेरिकेहून सोनें भरून येणारी स्पेनची जहाजें कित्येक वेळां ठुटलीं आहेत. युद्धाची सबब नसतांहि ड्रेकनें चिली व पेरूची शहरें लुटली, परंतु इंग्रजी इतिहासकारांनी त्याच्या

८२. हे » 502 32:

या कृत्यावरून त्यास दरोडेखोर म्हणून संबोधिले नाहीं. हिंदुस्थानच्या

१६० गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

इतिहासांत इंग्रजांनी पॉँडीचरीस फ्रेंचांस लुटलं आणि १८५७ च्या बंडांत लढाईस उभे राहून वेढ्यांत पडलेलें झांशी शहर हस्तगत झालें, तेव्हां तेथील नागरेकांची कत्तल करून तें शहर लुटण्यांत आलें. पण असें असूनाहे हीं इंग्रजीची कृत्यें खून आणि दरोडे आहेत असे त्यांचें काय- द्याच्या किंवा नीतिशास्त्राचे दृष्टीनेंहि वणेन कारेतां येणार नाहीं किंवा त्यांचा अधिक्षेप कारितां येणार नाहीं. महमुदानें किंवा शिवाजीनें आपल्या प्रजांस तर कधींच लुटले नाहीं, हें ध्यानांत ठेवले पाहिजे. चोऱ्या कर- णाऱ्यांस त्यानें नेहमीं शासन केले आहे. शिवाजीला राजा या नात्याथें आपण करावयाच्या कतंव्याची जाणीव इतकी जाग्रत होती कां जेव्हां जेव्हां त्याच्या प्रजाजनास त्याचे किंवा शत्रूचेहि सेनिक ठुटीत तेव्हां तेव्हां तो त्यांच्या नुकसानीबद्दळ भरपाई करून देत असे. तात्पर्य शिवाजी किंवा महमूद यांचा इतिहासांत ठटारू किंवा दरोडेखोर म्हणून जेव्हां उल्लेख करण्यांत येतो तेव्हां त्या शब्दांचा जो स्वाभाविक निंदाव्यंजक अर्थ तो कधींहि आमिप्रेत नसतो हें पूर्णपणें घ्यानांन वागावेलें पाहिज. हे ध्यानांत ठेवलं पाहिजे कीं शिवाजीनें स्वराज्य स्थापनेच्या उच्च उद्देशानेहि खून कधींच केला नाहीं किंबा तो करण्यास कोणास प्रवृत्त केलें नाहीं आणि शिवाजीनें मोंगळ किंवा विजापुर राज्यांतील श्रीमंत शहरें लुटलीं तीं त्या राज्यांशी त्याचें युद्ध असतां व आपण स्वतंत्न राजे आहों अशी स्पष्ट बा प्रत्यक्ष राजसत्ता धारण केल्यावर लुटली हें लक्षांत ठेविले पाहिजे, अश्या रीतीचा लुटण्याचा हक्क वर सांगितल्या-

& चंद्रराव मोरे याचा खून शिवाजीन करविला अश्शी समजूत कित्ये- कांची व यदुनाथ सरकारचीहि आहे. पण ती चुकीची आहे. शिवाजीनें जावळीवर स्वारी केली तेव्हां मुख्य चंद्रराव मोरे हा दत्तक आलेला अज्ञान होता व तो रायगडला निसटून गेला हें आतां सिद्ध झालें आहे. त्याचप्रमाणे त्याचा दत्तक देणारा बाप लढाईत मारला गेला, प्रस्तुत स्थलीं ह्या विषयाचा ज्यास्त ऊहापोह न करितां चंद्रराव मोरे आणि शिवाजी हा मराठींत निबंध आम्ही लिहिला आहे तो वाचण्याची वाचकांस शिफारस करतो.

महमूद शिवाजी लुटारू होते काय? १६१

प्रमाणें युद्धमान राष्ट्र (1381]]112617611(8 ) यांनीं नेहमां चालविला आहे.

सारांश महमूद किंवा शिवाजी यांचे नेहमीच्या अर्थाने दरोडेखोर म्हणून वर्णन करणें ऐतिहासिक व तत्वज्ञानाच्याहि दृष्टीनें चुकीचे आहे. त्यांची कृत्यें राजा या नात्यानें दुसऱ्या राजाद्ी प्रत्यक्ष युद्ध करीत असतां झालेली आहेत. अथात्‌ त्यांस सामान्य कायद्याची किंवा नीतीची तत्वे लावतां येत नाहींत. राष्ट्राराष्ट्राचे व्यवहार प्राच्य देशांत व पाश्चात्य देशांत ज्या तत्त्वावर होतात, त्या तत्वानं बलिष्ट राष्ट्राचा क्षुलक कारणानें किंवा कारण नसतांहि बलहीन राष्ट्रावर स्वारी करण्याचा अधिकार मान्य केला

आहे आणि जित राष्ट्रास लुटण्याचा त्यानें अधिकार नेहमींच “चालविला

आहे. हजारो लोकांस महमुदानें जबरदस्तीने बाटावेलें हे कृत्य प्रत्येक मनु- ष्यास ईश्वराची भाई युक्त वाटेल त्या रीतीने करण्याचा हक्क आहे त्या हक्कास बाध आणणारें असल्यानें निंद्य आहे. हिंदूंचा देवळें किंबा मूर्ति फोडणें हे महमुदाचे कृत्यहि मानुष्यकाच्या उच्च दृष्टीनें रानटी धमंवेडाचं म्हणून निःसंशय निंद्य आहे. पण एकाराजानें दुसऱ्या राजाविरुद्ध युद्धांत केलेलें कृत्य कायदा किंवा नीति यांच्या दृष्टीने दूष्यम्हृणतां येत नाहीं. आणि जरी या कृत्यांत कित्येक संस्मरणीय उत्तम वसञाचा नारश॒ झाला तरी महमुदास सुद्धां शिवाजीची दरोडेखोर संज्ञा लावितां येणार नाहीं असें मत नमुद करणें आम्हास भाग आहे.

म…भा, ११

प्रकरण सोळावें. पंजाब-काबूलचा उच्छेद-भासणारीं कारणें.

सिंधचा उच्छेद महंमद कासमच्या नेतृत्वाखाली अरबांनी केला (इ. स. ७१२), पंजाबचा उच्छंद महमुदाच्या नेतत्वाखाली तु्कानी केला (१००९), आणि उत्तर हिंदुस्थानचा उच्छेद महंमद घोर्राच्या नेतत्वाखाळीं अफगणांनीं केला ( ११९३ १२०० ), या प्रत्यक

उच्छेदाचीं कारणें एकच नव्हती म्हणजे वस्तुतः फारच निरनिराळीं होती. भाग २ मर्ध्ये आम्ही सिंधच्या ऊच्छेदाच्या कारणांचा विचार केला. आणि आपल्यास असे दिसलें कीं, सिंधचा उच्छेद मुख्यत: चचच्या कांहीं मांडलिक राजांच्या फितुरीपणामुळें. आणि बौद्ध लोकांच्या : मनोदोबल्यामुळे झाला. त्यावेळीं जसें सिंधवर एका ब्राह्मणाचें राज्य : होते,त्याचप्रमाणें यावेळीं पंजाबत्रर एक ब्राह्मण राजा राज्य करीत होता. परंतु दाहर आणि आनंदपाल हे दोघेहि रजपुतांच्या शोयानें लढले. हीं दोन्ही ब्राह्मण राजकुलें आचरणाने क्षात्रियच होती, आणि प्राचीन काळापासून म्हणजे महाभारतयुद्धांत लढणाऱ्या द्रोणापासून अली कडच्या पेशव्यापर्यंत ब्राह्मण राजे व सरदार क्षत्रियांइतकेंच शोर्यानें लढत आले आहेत. किंबहुना उत्तर हिंदुस्थानांतील पांडे वरे ब्राह्मण | शिपाई इतर शिपायाप्रमाणेंच ब्रिटिश फोजेंत शूरत्वानें लढले. दैवी चमत्काराने जो अपघात दाहरवर येऊन पडला. तोच आनंदपाल याजवर त्यांच्या अत्यंत जोरानें चालविलेल्या युद्धांत येऊन पडला आणि जसा दाहरचा हत्ती रणांगण सोडून पळाला तसा आनंदपालाचाहि पळाला. दाहरचा हत्ती तर मुळींच, न॒ थांबता एका सरोवरांत जाऊन पडला, आणि त्यानें

पंजाब-काबूलचा उच्छेद-भासणारीं कारणे. १६३

आपला ताप पाण्यानें हामन करीत असतां, दाहरला तलावांत फेकून देले. पण असले अपघात प्रत्येक मनुष्याच्या आयुष्यांत घडतात. ते उच्छेदाचें खरे हेतु मानतां येत नाहींत. पूर्वी सांगितल्याप्रमाणें या जगताच्या घडामोडीत सर्वव्यापी आणि सर्वावर ताबा करणारा दैवाचा ग्रागा चाललाच आहे. यासाठीं कारणांची ऐतिहासिक मीमांसा करि- नांना दैवास विचारांतून वगळळें पाहिजे. सिंधच्या आणि पंजाबच्या रिस्थतींत वरील दोन गोष्टी एकच असल्या तरी पंजाबच्या उच्छेदाची वरीं कारणें सिंधच्या उच्छेदाच्या कारणांहून भिन्न आहेत. कोणी हेंदु राजानें किंवा सरदारानें दगलबाजी केली असे पंजाबच्या इते- सांत आपल्यास आढळत नाहीं. कदाचित्‌ मुसलमान इातेहासकार उतत्री हा महमुदाचा चिटणीस असल्यानें त्यास सर्व गुक्षे ठाऊक भसूनहि याचा उल्लेख त्यानें आपल्या बखरींत मुद्दाम केळा नसावा.तथापि याअर्थी सिंधचे मुसलमान इतिहासकार सुद्धां हिंदूंच्या फितुरी गोष्टी ठेहितात त्याअर्थी असा उल्लेख पंजाबच्या इतिहासांत नसल्यानें, पंजा- च्या उच्छेदाच्या कारणांत राजद्रोहाचा समावेश करितां येणार नाहीं, भस म्हणण्यांस हरकत नाहीं. त्याचप्रमाणें पंजाबमध्ये धर्मभेद नव्हता र्थीतू त्यापासून उत्पन्न होणारें मनोदोर्बल्याहि नव्हतें. दुसऱ्या ॥गाच्या शबटल्या प्रकरणांत वर्णन केल्याप्रमाणें हिंदुस्थानांत यावेळीं [वंत्र एकच धमे म्हणजे हिंदुधर्म नांदत होता. आणि वैष्णव आणि वया मतांच्या भांडणानें हिंदुधर्मीची जी त्रिस्थळीं धांदल पुढें उडाली, हवि भांडणे यावेळीं नव्हती. ल्या भागांत सांगितल्याप्रमाणें देशांत एकच ॥म॑ असल्याची जी अत्यंत सुखी अवस्था ती यावेळी दिंदुस्थाना गोर्गीत होता. कारण बौद्धधर्म यावेळीं नष्ट झाला होता आणि मुस- मानी धम अद्याप दूर होता. दुसर्‍या अनेक बाबतीत या दहाव्या ॥तकांत भारतदेश सुखीं होता.व सामर्थ्य आणि उत्कर्ष यांच्या परमा- ॥धीस पोहोचला होता. अर्थात्‌ डोंगराच्या शिखरावर पोहोंचलें म्हणजे

ति

१६४ गझर्नांच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

जसा पुढें उतारच लागतो ल्याप्रमाणें हिंदुस्थानाच्या वैभवास निसर्ग- नियमानेंच उतार लागला. हा उतार कोणत्या रस्त्यांनी लागला हें सांगण्याचे काम इतिहासकारांचें आहे

या उताराची निरनिराळ्या ग्रंथकारांनी निरनिराळीं कारणें सांगि तलीं आहेत. आणि लोकहि निरनिराळी कारणें समजतात. परंतु हीं कारणें पंजाबांत बहुतेक मुळींच नव्हती, किंवा तीं खरीं कारणें होऊं शकत नाहींत, असें आमचें मत आहे. उदाहरणाथ लेनपूळ म्हणतो, ‘* एकी आणि भांडणे, उत्तर आणि दक्षिण, वंश आणि हवापाणी या बाबतींत दोन्हीकडे विरोध असून, त्यांत आणखी मुस- लमानांचा धार्मिक उत्साह आणि ठुटारूचा लोभ यांची भर पडली” फ्रेंच इतिहासकार सचाऊ म्हणतो कीं, “’उत्तरहिंदुस्थानचे राजे इतके अदूरद्षष्टि होते कीं, त्यांस भावी संकट दिसळें नाही, आणे ते एक झालें नाहींत ( अल्‌बेरूनीच्या भाषांतराची प्रस्तावना पहा ). सर- देसाई यांचें मत असें आहे कौ, “ हिंदुस्थानांत लहान लहान राज्यें असून तीं एकमेकांत नेहमीं भांडत असतात, हें महमुदानें जाणले शिवाय ल्याजजवळ मोठी फौज असन तिचा खर्चे चालविणे, व तिचा कोठेतरी उपयोग करणें त्यास प्राप्त होते’‘.पण हीं निरनिराळीं मतें साधार नाहींत असं आम्हांस वाटतें तें कसं याचा आपण विस्तार- पूवक विचार करूं.

हिंदुस्थानांतील हिंदु राजांना भावीसंकटाची कल्पना नव्हती. आणि ल्यांनीं एर्कानें विरोध केला नाहीं, ही कल्पना मुळांतच अवास्तव आहे व ही गोष्ट मुसलमानांनींच लिहिलेल्या इतिहासा- वरून दिसते. हिंदुस्थानच्या सरह्ृदीवर एक नवा भयप्रद धर्म येऊन थडकला,आणि त्यानें इ. स. ७१२ मध्यें सिंध खाला, त्यावेळींच मेवार आणि सांबर यांतील पहिल्या रजपूत वरांच्या नेतृत्वाखाळी, ( भार दोन पान ८ यांत दाखाविल्याप्रमाणें) हिंदूंनीं अरब लोकांस जोराच

पंजाब-काबूलचा उच्छेद्‌-भासणारीं कारणे १६

प्रतिकार केला, आणि त्यांचा पूर्वेकडील आक्रम कायमचा बंद केला तीनशे वर्षानंतर तुक लोक नव्या धर्मांतराच्या धमेवेडाने प्रोत्साहित ‘ होऊन गझनी येथें येऊन स्थिर बसले व तेथून हिंदूस त्रास देण्यास आणि त्यांच्या देवळांचा विध्वंस करण्यास त्यांनीं प्रारंभ केला. पण ‘ याहि पूर्वी सुमारें ६० वर्षे भावी संकटाचा अनुभव हिंदू लोकांस ‘ आला. कारण याकूब-इ-लेस यानें जेव्हां जाबुलिस्थान घेतलें, तेव्हां ‘ ह्याच्या अधिकाऱ्याने सखावंद या शहरांतील एक प्रलिद्ध हिंदु देवा- ‘ लय पाडून टाकिले, आणि काबूलचा ब्राह्मणशाही राजा कमलु या ‘ धर्मोच्छेदक कृत्याने चकित झाला ( इलि २ पा. १७२ ). तात्पय ‘ हिंदु राजांना बऱ्याच वर्षांच्या अनुभवानं भावी संकटाची कल्पना ‘ पूवीच आली होती. आणि त्यांनीं तीनदां एकत्र होऊन महमुदाच्या सेन्यापेक्षां मोठी सैन्यें त्याच्या विरुद्ध जमविली. पण तिन्ही नामोइ- रम झालीं. तेव्हां हिंदु राजे संकटाज्ञानांत घोरत पडले होते, आणि त्यांनी एकी केली नाहीं ही कल्पना ऐतिह्याच्या विरुद्ध आहे. याहि पुढें जाऊन असें म्हणतां येतें कीं, हिंदुराजांनीं एकवट्टून लढण्याची अवऱ्यकताच नव्हती. हिंदुराज्यें यावेळी लहान होतीं ही ॥ कल्पना अवास्तव आहे. पंजाब व काबूल मिळून शाही राज्य सबु- क्तगीनाच्या किंवा खुद्द महमुदाच्या प्रारंभीच्या लहान गझनी राज्या- पेक्षां कितीतरी मोठें होतें ! शाहीराज्य जर योग्य तयारींत असतें ‘ तर त्या एकट्या राज्यास गझनींचा विध्वंस करण्यास राक्‍य झालें ‘ असतें. याहिपेक्षां कनोजचें राज्य विस्तीण आणि सामर्थ्यवान्‌ होते किंबहुना आरब प्रवाशांनींच लिहून ठेविळें आहे कीं, कनोजच्या राज्यांत चार फौजा नेहमीं जय्यत चार दिशास असत. आणि त्या इतक्या सामथ्येवान्‌ होल्या कौ, त्यास मुलतान घेऊन सिंधमधून अरबांस हांकून देतां आले असतें. चेदेछ राजा धंग याचें राज्यहि कांहीं लहान नव्हतें आणे कनोजचा राजा राज्यपाल याचा प्रसिद्ध

१६६ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

भोज याच्या तुलनेने त्याचा जरी अगदीं अधःपात झाला होता तरी कालंजर व ग्वाटेर किल्ल्यांचा राजा धंग इतका शूर व शक्तिमान्‌ होता कीं, त्याने एकटयाने महमुदाचा नाश केला असता. तात्पर्य महमुदाचेच राज्य यावेळी लहान होते, आणि त्याचीच फोज यावेळीं थोडी होती याची जाणीव पुष्कळांस नाहीं. त्याची फौजाहे एकाच जातीची व लोकांची नव्हती. तींतील शिपायी तुक, अफगाण, कर्द, आणि परियन अशा जातीचें असन या लोकांत आपसांत भांडणे नेहमीची असत तात्पयं महमृद एकाच जातीचं असंख्य लोक घेऊन जांगेसखान किंवा तैमूर लंग जसा सात किंवा चार लाख मोगल स्वार घेऊन वावटळाप्रमाणें अशियाखंडांत कास्पियन समद्रापासन सिंधुनदापर्यंत देश उघ्वस्त करीत व पांचशे वर्षाताहे दुरुस्त होणार नाहीं, इतका नाश पांच वषीत करीत आला, तसा आला नव्हता. महमुदाची फौज जयपा- लाच्या फौजेच्या मानानें पहिल्या मोठ्या लढाईत लहानच होती. किंबहुना ती आनंदपालाच्या दुसऱ्या लढाईतील फौजेच्या मानानेहि लहान होती, असें मुसलमानी इतिहासावरून दिसतं. तीहि हिंदु- फोजेपक्षां जास्त एकजीवाची होती व तेणेंकरून एकी आणि भांडणे यांचा विरोध ठेनपूलनें म्हटल्याप्रमाणे दोन्ही पक्षांत होता असें मानतां येत नाहीं. त्याचप्रमाणें उत्त, आणि दक्षिण हाहि विरोध नव्हता. किंबहुना काबूलच गझनीच्या उत्तरेस आहे आणि काबू- लच्या जयपालाचे शिपाई अद्याप न बाटलेळे असे अफगाणच होते आणि हे न बाटलेळे अफगाण मुसलमान झालेल्या अफगाणापेक्षां कमी शूर होते असे मानतां येणार नाहीं. तुक आणि आर्य असा वंरा- भेद असला तरीहि दोन्ही फौजांच्या युद्धसामर्थ्यांत कांहीं फरक पडतो असें आम्हांस वाटत नाहीं. उत्तरेकडील रानटी लोक, तुक व अफगाण, पंजाब आणि राजपुताना यांतील आयोपेक्षां जास्त ग्र व कष्ट सोसणारे अशी एक भ्रांत साधारण समजूत दिसते. अब-

पंजाब-काबूल्चा उच्छेद-भासणारीं कारणं. १६७

दालीच्या अफगाणांनीं पानिपतच्या लढाईत मराठ्यांचा जो पराभव केला, त्याचे एक कारण अशा प्रकारचा वंशभेद होता हे संभव- नीय आहे. मराठ्यांपेक्षां अफगाण शारीरबलानें, शूरत्वाने आणि क्रोयीने अधिक आहेत ही गोष्ट आमच्या मतं कबृळ केली पाहिजे पण सिंघनदीपलीकडील तुक ब अफगाण आणि पंजाब व राजपु- ताना यांतील आर्य यांच्यांत अश प्रकारचा फरक पूर्वी होता किंवा हृीं आहे, असें इतिहासावरून किंवा हल्लीच्या पारोिस्थितीवरून दिसत नाहीं. पंजाबचे जाट व रजपूत, मग ते शीख, हिंदु किंवा मुसलमान असोत, हिंदुस्थानांतीलच नव्हे तर सर्व जगांतील उत्तम शिपायांत गणळे जातात. आणि हे जाट व रजपूत महमुदाच्या काळीं सर्वच हिंदु होते. ब्रिटिश हिंदी सेन्याच्या भरतीचा मुख्य प्रदेश हछीहि पंजाब आहे. अमृतसर गेझेटियरमध्यें म्हटलें आहे कीं (पान ३३ ), “ मांझा प्रदेशांतील शीख जाटांत असे लोक सांपड- तात कीं, ते जगतांतील कोणत्याहि देशांत मानबी जातीचे उत्तम नमुने म्हणून मानठे जातील. राजपुतान्यांतील रजपुतांविषयी म्हणावें तर, तुक ब अफगाण, मोगळ व पर्दियन यांच्याही] झाठेल्या अनेक लढायांत त्यांनीं आपलें नांव गाजविळें आहे, जसवंतसिंगाच्या राठो- डांनीं अवरंगजेबाच्या वेळीं कित्येक वर्षे अफगाणिस्तानावर ताबा चालविला आहे.तात्पय शारीरिक सामर्थ्य आणि शोय यांच्या बाबतींत जयपाल आणि आनेदपाल यांचे शिपाई महमुदाच्या तुक व अफ- गाणापेक्षां हीन होते असं कधींहि म्हणतां येणार नाहीं.

पंजाबच्या उच्छेदाची कारणमीमांसा स्पष्टपणें न कारितां सर व्हिन्सेन्ट स्मिथनें पुढील वाक्यांत कांहीं कारणें सूचित केळी आहेत. “: घर्म, सामाजिक रीति, कल्पना आणि लढाईची तर्‍हा या बाब- तींत अगदीं नवीन असलेली एक परकी शाक्ति हिंदुस्थानच्या रंगा- वर या वेळीं अवतीर्ण झाली, ” ह्या वाक्याचा विचार करितां प्रथम

१६८ गझनीच्या महसमुदाच्या स्वाऱ्या.

हें मान्य केळें पाहिजे कीं, शस्त्राख्रांचे वैशिष्टय आणि फौज चाल- विण्याच्या विशेष रीति हें एका राष्ट्रचें दुसऱ्या राष्ट्रावर वर्चस्व स्थापित होण्यास महत्त्वाचें साधन आहे. शास्त्र आणि शिस्त यांतं ब्रिटिश फौज हिंदुफोजेपेक्षां अधिक सुधारली असल्याकारणानें ब्रिटनपुढें हिंदुस्थान केव्हांहि पडणारच होतें. परंतु यावेळीं मुसलमानांच्या बाजूस हें कारण अनुकूल खचित नव्हतें. महमुदानें तोफांचा उप- योग केला या फिरिस्ताच्या म्हणण्यांत अनंक्र।निझम्‌ ( कालवैपरीत्य) आहे. अशाच तऱ्हेने तो महमुदाविरुद्ध . लढण्यास दिल्ली व अज- मीर येथील राजे आले होते असा कालविपरीत निर्देश करिता. ज्या- प्रमाणे दिल्ली व अजमीर या राजधान्या महमुदाच्या वेळीं अस्तित्वां- तच नव्हत्या, तशा तोफाहि नव्हत्या. एन्‌सायक्कोपीडिया ब्रिटानिका- मध्ये “ गनपौडर!” ( बंदुकीची दारू ) या शब्दाखालीं जी माहिती दिली आहे, त्यावरून पुढील विधानें करितां येतात. ( १ ) बंदु- काच्या दारूचा शोध एका जमनानं इ. स. १२४५ मध्यें लाविला किंवा राजर बेकननें इ. स. १२२५ मध्यें लाविळा असे मानतात. (२) या दाख्चची माहिती प्राचीन ग्रीक, हिंदु किंवा अरब लोकांस

नव्हती. ल्यास बभकणारी वस्तु उत्तन करण्याची एक रीत माद्दीत होती, व ते तिचा उपयोग लढाईत करीत. पण ( एक्सठोजिव्ह ) स्फोटक मिश्रणाची त्यांस माहिती नव्हती आणि बंदुका किंवा तोफा त्यांजजवळ नव्हत्या. ( ३ ) हिंदुस्थानांत स्फोटक दाख्तचीं शस्त्रे उपयोगांत आणल्याचा पहिला दाखला इतिहासांत पानिपतच्या लढा- इत बाबरनें केल्याचा आढळतो. ( ४ ) पश्चिमेकडेह्दि तोफांचा प्रथम उपयोग क्रूजझेडमध्ये इ. स. १०२८ पासून इ. स. १२०० पर्यंत आढळत नाहीं. यावरून आपल्यास असें खात्रीनें म्हणतां येतें कीं, महमुदाजवळ अग्न्यस्रें नव्हतीं आणि हिंदूमप्रमाणेंच त्याचीहि भिस्त साध्या शास्त्रांवर, तलवारी, बच्यी आणि भाळे यांवरच होती, मुसलमान

पंजाब-काबूलचा उच्छेद-भासणारीं कारणे. १६९

बखरकार या शास्त्रांचींच वर्णनें काव्ययुक्त करितात ( इली. २ ), हे उतूबी व बैहकी यांच्या लेखांवरून दिसून येतें. किंबहुना शस्त्रांचे । वर्चस्व जर असेल, तर तें हिंदूच्या बाजूसच होतें. असें स्पष्ट दिसतें ‘ कीं, हिंदूंना उत्तम पोलाद करण्याची कला अवगत होती. दिल्ली येथीळ लोहस्तंभ कसा बनविला याचें अर्लांकडील शास्त्रज्ञांस गढच आहि. हवा, पर्जन्य खाऊनाहि तो मुळींच गंजत नाहीं, अशा बना- वटीचें लोकांस आश्चर्य वाटतें. महमुदाचे शिपाई हिंदुस्थानच्या तर- वारीस फार चहात. उतूबीने काव्यमय वर्णन करतांना एका तुर्की शिपायाच्या तलवारीकडून “ मी उत्तम कुळांतीळ एक हिंदु आहे असें वदविळें आहे (पान २१६ ). अर्थात्‌ येथें हिंदुस्थानांत केलेल्या तलवारीचे पोलाद जास्त चांगलें असं या गोष्टीकडे इशारा आहे. आपल्यास असेहि दिसून येतें कीं, रणभूमीवरीळ ठुटींत मारल्या गेलेल्या हिंदु शिपायांच्या तरवारी व इतर हत्यारें यांकडे मुसलमानांचे विदोष लक्ष असे. ( पंजाबांत काला-बाग येथें अद्याप लोखंड निघतें आगि भेरा व निजामाबाद या शहरांची तेथें तयार होत असलेल्या उत्तम तरवारीबद्दल अद्याप ख्याति आहे. या तरवारींचे नमुने लाहोरच्या म्युझियममध्ये पाहण्यास सांपडतात ), फौजेच्या शिस्तीचे मुसलमानाकडे वैशिष्ट्य होतें आणि हल्छोंच्या- प्रमाणें कवाइती पायदळ फलटणा होल्या, असें आम्हांस वाटत नाहीं. धोडे मुसलमानाकडे अधिक चांगळे असतील; कारण अफ- गाणिस्थान व पर्शिया ह्या देशांत चांगळे घोडे निपजतात हें राज- शेखरानेंहि लिहिलें आहे. पण राजपुतान्यांतहि निपजळेले घोडे वाईट नसतात; आणि अरबस्थान व पाशिया येथील घोड्यांची आयात त्या वेळींहि पुष्कळ असे, कनोजचे प्रतिहार सम्राट राजपुतान्यांतील मूळचे असल्यानें, आपल्या घोडदळाबद्दल प्रसिद्ध होते. आणि त्याम- ळेंच त्यांस ह॒यपति ही संज्ञा होती, हें आपण पाहिळेंच आहे. या-

१७० गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

शिवाय हिंदूकडे सेन्याचें एक जबरदस्त अग अधिक होतं. मुसल- मानाकडे हत्ती मुळींच नसून हिंदूकडेसच ते होते. पुढच्या काळांत तुकानांहि ह्या अंगाचा लोभ उत्पन्न झाला व त्यांनीं ते वाढविले. कारण सबुकू-तगीन व महमूद यांनीं काइगारच्या तुकाविरुद्ध हत्ती उपयोगांत आणल्याचा आणि फायदेशीर रीतीनें आणल्याचा दाखला आपल्यास सांपडतो ( उतूबी ), सांगण्यास चमत्कार वाटतो कीं, महमुदाच्या तुकाविरुद्ध हिंदूस हत्तींचा उपयोग फायदेशीर रीतीनें करतां आलां नाहीं; पण महमुदास त्याच हत्तींचा उपयोग इठेकु- खानाच्या तुकोंविरुद्ध फार परिणामकारक रीतीनें करतां आला. ही गोष्ट महमुदाच्या उत्कृष्ट सैनापत्याची ब हिंदु सेनापतींच्या कमी कोशल्याची साक्ष पटविण्यास पुरे आहे. महमुदानें हें हिंदु सैन्याचे अंग कसं निरुपद्रवी केळे, याचें वर्णन मुसलमानी प्रंथकार करीत नाहींत. अलेक-झांडरनें पोरसचें गजसेन्य कसें नामोहरम केटें, याचें वर्णन ग्रीक इतिहासकार देतात. हेंहि आणखी सांगितलें पाहिजे कीं; सबुक्‌॒ तगीन व महमूद यानीं हत्तींचा उपयोग आपल्या सैन्यांत करूं लागल्यावराहि हत्तींचे महात हिंदूच असत. गझनी येथें पुर्ढाल एका राजाच्या वेळीं हत्तींचे हिंदु महात आपल्या कामांत गाफिल राहिल्यामुळे त्यांस जबर शिक्षा केल्याचा दाखला इतिहासांत मिळतो ( बैद्की ). हल्लीं ही कला हिंदूंमधून नष्ट झाली असून हत्तींचे स्व महात हल्लीं मुसलमानच असतात ही चमत्कारिक गोष्ट नमूद कर- ण्यासारखी आहे ( इली. २ पा. १४२३ ).

वरील सर्व ह॒कीकतीवरून तुकांची लढण्याची पद्धातिे कशी निराळीं होतीं हं दिसून येत नाहीं. मात्र तुक जिंकलेल्यांना जास्त निर्दयतेनें वागवीत हा फिरक दिसतो. सवे जगतांतील लोकांत हिंदु- लोक जिंकलेल्या लोकांना अत्यंत सदयतेनें वागवीत असे इतिहास निःसंशय सांगतो. महमुदाचे तुक जशी लढवय्ये लोकांची बहुधा

पंजाब-काबूलचा उच्छेद-भासणारीं कारणे, १७१

कत्तळ करीत तशी कत्तल हिंदूंनी कधींहि केली नाहीं. महमूद क्रूर नव्हता असे जं आम्ही पूर्वी म्हटलें आहे, तें इतर मुसलमान जेत्यांच्या तुलनेने, विशेषतः मोगळ जंगीजखान किंवा तैमूर यांच्या तुलनेने म्हटळें आहे. हिंदु जेत्यांच्या तुलनेनें पाहिलें असतां, महमुदाची पद्धत हिंदुस्थानच्या अधिक सदय लोकांच्या अन्तःकरणांत धडकी भरविणारीच होती. लढणारे लोक बहुधा कत्तल केळे जात, निरपराधी लोक गुलाम केळे जाऊन दूर देशीं पाठविळे जात आणि गांव व शहरं उध्वस्त केली जात. युरोपांतहि प्राचीन व हल्लींच्या काळींसुद्धां हिंदु कालांतील लढायांपेक्षां जास्त क्रूर- तेने युद्धे होतात असं म्हणावें लागतें. ग्रीक व रोमन लोक तर जिंक- ठेल्या लोकांशीं फारच क्रूरतेने वागत आणि कत्तल व गुलामगिरी हे लढाईतीळ पराजयाबरोबरचे नेहमीचेच परिणाम असत. या दृष्टीने पाहतां महमुदाची लढाईची पद्धत नवीन होती. परंतु पंजाबाच्या उच्छेदाचे कारण हं मानतां येणार नाहीं. कारण हिंदु फौजा प्रथम कां जिंकल्या गेल्या याची आपण मीमांसा करीत आहा; कदाचित्‌ एका लढाईंत जिंकल्या गेल्यानंतर जो परिणाम हिंदूंस भोगावा लागला, त्याने पुढील लढायांत हिंदु शिपायांचें मनोधेय खचणें राक्‍य आहे.

तुकाच्या व हिंदूंच्या राजकीय कल्पना एकाच तऱ्हेच्या होत्या. प्रातिनिधिक संस्थांची फार प्राचीन काळीं कदाचित्‌ हिंदूंना कल्पना असेल. पण या वेळीं दोघांनाहि प्रातिनिधिक राज्यपद्धाते, लोकांचे हक्क किंवा राजांचा जबाबदाऱ्या यांची कल्पनाच नव्हती. त्यांना एकच राज्यपद्धति ठाऊक होती, ती अनियंत्रित राजसत्ताक होय. अवोचीन काळांत राष्ट्र अथवा लोक यांची जी कल्पना उत्पन्न झाली आहे, त्याच! त्यांस गंधहि नव्हता. अर्थात्‌ राष्ट्रीयत्व किंवा स्वदेश- भाक्ते ही भावना त्यांस मुळींच नव्हती. राजवंशांत जन्मल्याने राज्य पद मिळे, किंवा युद्धांत जयरूपानें प्रकट झालेल्या परमेश्वरी कृपेचे

१७२ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

फळ राज्यपद असं मानीत. यामुळे राष्ट्रीयत्वाच्या आणि स्वदेश- प्रीतीच्या उच्च प्रेरणेनं गेल्या युरोपीय महायुद्धांत जमन आणि फ्रेंच जसे लढले, तसे महमुदाचे तुक किंवा जयपालाचे हिंदु लढले नाहींत. तात्पय चिकाटीची लढाई राष्ट्रीय भावनेने प्रेरित होऊन केल्यानें तुकांस नेहमीं जय मिळत गेळा असे म्हणतां येत नाहीं. अशी भावना तुकांत नव्हतीच. ते महमुदासाठीं लढत होते, राष्ट्रा- साठीं नव्हे. मुहम्मदी-ध६मीचा उत्साह स्वदेशप्रीतीच्या जागीं होता हें खरें आहे. नवीन धर्मांतर केलेल्या तुर्क ब अफगाण लोकांचा धर्मोत्साह महमुदाच्या विजयाचे एक कारण निःसंशय होतें. परंतु हा धर्मोत्साह म्हणजे कल्पनांचे नावीन्य नव्हे. आणि जर हिंदूचा तितकाच प्रबळ धर्मोत्सह त्यास आडवा आला असता तर पंजा- बच्या उच्छेदाचें कारण तो होऊं शकता ना.

शेवटीं ही गोष्ट सांगावयाची कीं तु्कांच्या चालीरीतींताहे असें कांहीं नावीन्य नव्हतें कीं तं हिंदूंच्या अपजयाचें कारण होऊं शकेल तुके आणि हिंदू यांच्या राजकीय कल्पना जश्या सारख्या होत्या तशा त्यांच्या चालीरीतीहि सारख्याच होत्या. पंजाब आणि काबूलचे हिंदु त्यावेळीं मांसाहारीच होते. हींहि हिंदुस्थानच्या इतर प्रांतां- पेक्षां पंजाबांत मांसाहाराचा प्रघात अधिक आहे, पंजाब काबुलांतील हिंदु त्यावेळीं गोमांस-भक्षक नव्हते ही गोष्ट खरी आहे, पण काबुल-पंजाबाच्या पराजयाचें हें एक कारण असेल असें आम्हांस वाटत नाहीं.

िओशशशशसकसासवपाफ्ेओेयझह््ससस्सस्र्स उ

प्रकरण सतरावे. पंजाबचा-काबूलचा उच्छेद–संभवनीय कारणें.

राष्ट्र. लोक किंवा राज्यें यांच्या नाशाचीं कारणें हा एक अल्यंत

खोळ विचाराचा पण मनोरंजक प्रश्न प्राचीन व अर्वाचीन इतिहास-

कारांपुढें असतो; आणि निरानेराळ्यां प्रसंगीं इतिहासकार निरनि-

राळे सिद्धांत बांधतात. अर्थात्‌ हे सिद्धांत सर्वव्यापी असू शकत

नाहींत. ग्रीसचा उच्छेद रोमनें केला, रोमचा गॉथ लोकांनीं केला,

आणि कॉनस्टॅनटिनोपलचा तुकोनीं केला; या तिन्ही प्रसंगीं निर-

निराळी परिस्थिते होती. साहजिकच तिन्ही नाशाचीं कारणें

निराळीं मानलीं पाहिजेत. याचप्रमाणें हेंदुस्थानांतहि सिंधच्या

इ. स. ७१२ मधील, पंजाबच्या इ. स. १०९९ मधील, उत्तर

हिंदुस्थानच्या इ. स १२०० मधील. आणि दक्षिण हिंदुस्थानच्या

इ. स. १३०० सुमारें झालेल्या नाशांचीं कारणें निराळीं आहेत.

आणि हिंदुस्थानच्या इतिहासकारापुढें या प्रत्यक प्रसंगीं निरनिराळीं

असलेलीं नाशाचीं कारणें काय आहेत हें दाखविण्याचे कठिण काम

उभें असतें. असे जरी आहे तरी रोमन बादशाहीच्या ऱ्हासाचा

प्रसिद्ध इतिहासकार गिबन याचे सामान्य विचार शाश्वत महत्त्वाचे

आहेत. आणि ल्यांत कित्येक सिद्धांत असे आहेत कीं, ते सर्वत्र

लागू पडतील. पश्चिमेकडील रोमन बादशाहाच्या अंताचीं कारणें

पंजाबच्या उच्छेदाला जीं कारणें सांगतां येतात त्याहून भिन्न असली

तरी गिबनचे विचार आपल्या या मीमांसेच्या प्रसंगीं बरेच मार्गदर्शक

होतील, यासाठीं ते आम्ही येथें उध्दत करतों.

रोमचे सुदैव हेंच प्रीसच्या दुर्देवाचें कारण ! असें साहजिक मानण्याकडे प्रवृत्ति होते, [तिचा प्रथम विरोध केला पाहिजे. तो

१७४ महसुदाच्या गझनीच्या स्वाऱ्या.

ग्रीक लोकांचा मोठा इतिहासकार पोलिबियस्‌ यानें रोमच्या राज्यव्य- वस्थेचें अद्वितीय गुण आणि रोमच्या मोठेपणाचीं खोळ कारणें वर्णन करून केला आहे. या राज्यव्यवस्थेंत लोकांच्या सभेची स्वतंत्रता आणि सानेटचे(वरिष्ट लोकांच्या लोकसभेचें)शह्माणपण व त्याच प्रमाणे बादशहाचा अमलबजावणीचा अधिकार यांची योग्य सांगड घात- ठेली आहे. प्रल्यक नागारिकानें दहा वर्षे देशाच्या सेवेसाठी फोजेत नोकरी केलीच पाहिजे अशा निबेधानें नेहमीं फोजेत तरुण व स्वातंत्र्याप्रेय शिपायांचा सारखा ओघ कसा येत असे, रोमच्या फौजी रिस्तेत मासेडोनियन लोकांच्या फेटँक्स पेक्षांहि रोमन ठिजन्‌ ही प्रत्यक्ष काम करण्यास अधिक क्षम कशी होती, हें त्याने दाखविलें आहे. तात्पय पॉलिबियसच्या मतानें शांतता व युद्ध या दोहीं वेळीं अमलांत असलेल्या विशिष्ट राज्यब्यस्था यानींच रोमन लोकांना भीतिशून्य व आलस्यरहित करून नेहमीं विजय मिळत असे. सर्व जग जिंकण्याची महत्त्वाकांक्षा रोमन लोकांनीं धरली, आणि सिद्धीस नेली. यांत न्यायाचा जो श्वाशत नाश होत असतो, तो शहाणपणा आणि शौर्य या दोन राजकीय सद्गुणांच्या जोरानें चालविला’’ असें होतं तरी सुद्धां रोमन राष्ट्र ल्यास गेळें. “ अतिशय वाढ होणें याचा हा सहज आणि अपरिहार्य परिणाम आहे. वैभवांत ऱ्हासाचीं मुळें उत्पन्न होतात. नाशाचीं कारणें नवीन नवीन विजयाच्या वाढींत वाढतात. दूरदेशाच्या लढाइत विजयी फळटणें भाडोत्री शिपायांचे दुर्गुण शिकळे. आणि व्यांनीं प्रथम रोमचें प्रजासत्ताक राज्य गाडून पुढें बादशाहीचाहि अंत केला. ज्या शिस्तीमुळें फलटणी आपल्या शत्रूस, भयप्रद होत त्याचप्रमाणें आपल्या राजास झाल्या. ती शिस्त बिघडून टाकण्याची युक्ति बादशहास अमलांत आणावी लागली. आणि फोजी राज्यव्यवस्थेचे नियम ढिले पडून रोमन बादशाही रानटी लोकांच्या पूरांत गडप झाली. ”

पंजाबचा-कावूलचा उच्छेद-संभवनीय कारणें. १७५

५ रोमन राज्यांत खिस्ती-धर्माचा शिरकाव, व निदान या वेळीं झालेला खिस्तीधमीचा ऱ्हास याचाहि कांहीं संबंध रोमन बादशाही- च्या अंताशीं आहे. खिस्ती धर्मोपदेशक सहनशीलतेचा आणि मनो- दोबल्याचा उपदेश करूं लागळे. अर्थात्‌ लोकांस कार्यक्षम करणारे सद्‌गुण कमी लेखण्यांत येऊं लागले. शलर्यादि स्फू्तीचा जो थोडा अवशेष होता तो मठांत पुरला गेला. सरकारी आणि सावकारी वित्ताचा मोठा भाग भक्तीच्या व दयाधर्माच्या कामांत खर्चे होऊं ‘ लागला. जो पगार शिपायांवर खच व्हावयाचा तो स्त्रीपुरुषांच्या भिकारी झुंडीवर खर्च होऊं लागला व त्यांस आम्ही संसार सोडून ब्रम्हचर्य बाळगून राहलो आहों या पलीकडे दुसरा गुण दयेच्या पात्रतेस दाखाबितां येत नव्हता. धर्मसंस्था व राज्यसंस्था या होन्ही धार्मिक विवादांनीं भांबांवून गेल्या व बादऱाहाचें लक्ष फौजेच्या कवायतीकडून धर्मसभेच्या भांडणाकडे लागलें. रोमन बाद. शाहींत एक नवीनच प्रकारचा जुळूम चाळू झाला. आणि धर्म-मत| कारितां निरनिराळ्या लोकांचा छळ होऊं लागून हे लोक साहजिकच राष्ट्राचे शत्र बनले. ” ( बरीचा गिबन भाग. ४ पान १७२-१७५) हा उतारा बराच लांब आहे. पण यांत आलेले विचार व याच प्रकरणांतील आणखी विचार शाश्वत महत्त्वाचे असून, व ते सवेत्र लागू पडतात. आम्हांस येथे पंजाबच्या नाशाचींच कारणें पहाव - याचीं असून पश्चिमेकडील रोमन बादशाहाच्या नाशाच्या कारणांहून तीं अगदीं भिन्न असलीं तरी या विचारांनी दाखविलेली दिशा बिन- मोळ आहे. तिचा उपयोग यावेळीं जितका आहे, त्याहिपेक्षां पृथ्वि- राजाच्या काळीं उत्तर हिंदुस्थानचा नाश कां झाला या प्रश्नाचा आम्हांस या पुस्तकाच्या शेवटीं विचार करणं आहे, त्यावेळी जास्त उपयोग होईल.

पंजाबांतील हिंदुलोकांची परिस्थाते आणि गशझर्नाच्या मुसल-

१७९ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

मानांची परिस्थिति यांचा विचार करून राष्ट्राची शाक्‍ति वाढवि- णाऱ्या कोणत्या गोष्टींत मुसलमान अधिक होते व हिंदु कमी होते हें आपण पाहिलें असतां पंजाबच्या उच्छेदाची खरी कारणें कोणतीं आहेत याचा आपल्यास निर्णय करतां येईल. हिंदूच्या बाजूला तंटे आणि मुसलमानांच्या बाजूळा एकी अशी पारोस्थाते नव्हती हे आपण पूर्वी पाहिलेच आहे. तंटे व भांडणें हे जितके हिंदूंचे भ्रीद होतें, तितकेंच तुकाचेंहि होते. आऑक्सस नदी पर्लाकर्डाळ तुको- मधील बेर्काचें वर्णन करतांना उतूबी कुरणांतील पुडींलळ वाक्‍य उध्दत करतो. ““ तं जर एक असतील, तर त्यांची शक्ति खरोखरच मोठी आहे, पण त्यांचीं अन्तःकरणें विभिन्न आहेत. त्यांच्यामध्ये द्वेष आण शत्रुत्व आम्ही कायमचे पाठविले आहे.’‘दुसरें, तुक लोक हिंदूच्या इतकेंच सुधारळेळे किंवा रानटी होते. त्यांचीं शखें एकच होतीं. त्यांच्यांत लोकांच्या राजकीय सभा नव्हत्या. त्यांच्यांत राष्ट्रीय भावनाहि नव्हती. आणि त्यांच्यांत लिजन्‌ अथवा फॅलॅक्स अशा प्रकारच्या शिस्ती फळटणीहि नव्हत्या. तिसरें, पंजाबचें हिंदु राज्य अवाढव्यहि झालें नव्हते. अर्थात्‌ रोमन बादशाहीप्रमाणे ते आपल्या भारी वजनानेंच खालीं पडलें असें म्हणतां येत नाहीं, गांथ आणि व्हॅन्डालू यांच्या असंख्य झुंडी रामज राष्ट्रावर जसा कोसळल्या तशा तुकाच्या झुंडीहि हिंदुस्थानावर आल्या नाहींत. चौथी गोष्ट ही कीं, काबुलच्या अफगाणापेक्षां किंवा पंजाबच्या रजपुतांपेक्षां तुक लोक जास्त शूर किंवा शरीरसामर्थ्याचेहि नव्हते किंवा लढाईतील मेह- नतीस जास्त सरावलेलेहि नव्हते. किंबहुना महमूद व व्यांचे मागचे सुलतान यानीं आपल्या लढायांत पंजाबच्या हिंदूंचा उपयोग केला आहे. महमुदाची ऑक्सस नदी पलीकडील तुकाचा राजा इलेक- खान याशीं जी लढाई झाली तींत महमुदाच्या तर्फे हिंदू मोठ्या शोर्यानें ढळे असें वणंन आहे. पांचवे पंजाबचे हिंदु राज्य वाईट

पंजाब-काबूलचा उच्छेद-संभवनीय कारणं. १७७

रीतीनें चाललें होतें असेंहि दिसत नाहीं. आणि यामुळें मुसलमाना- कडे कांहीं हिंदु लोक फितुर झाळे असेंहि वर्णन सांपडत नाहीं. शेवटची गोष्ट ही कीं, महमदाचें गझनी येथील राज्य जयपालाच्या काबल–पंजाब राज्यापेक्षां प्रारंभी लहानच होतें. अर्थात्‌ त्याचें सैन्याहे जयपालाच्या सेन्यापेक्षां प्रारंभी थोडें असलें पाहजे. जय- पालाच्या राज्यांत धार्मिक किंवा राजकीय तंटे बखेडेहि असल्याचें दिसून येत नाहीं. तात्पर्य एक पक्ष सबळ किंवा दुर्बळ होण्याची हीं जीं प्रथम दर्शनी कारणें, तीं नसल्यानें आपणांस बाजस ठेविलीं पाहिजेत. ब तुकांचे वर्चस्व हिंदूंवर कोणत्या अन्य बाबतीने होतें किंवा हिंदु हीन होते याचा आपणास विचार करावयास पाहिजे.

( १) तुकांची मोठी वर्चस्वाची बाब म्हणजे त्यांचा नेता मह- मूद याचें वैयाक्तिक सामर्थ्य हे होय. आपणांस व्यक्तींच्या सामर्थ्याची नेहमीं योग्य किंमत असत नाहीं. पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे निसर्गाने वेळोवेळीं बौद्धिक व शारीरिक अल्थंत सामर्थ्य असलेले पुरुष उत्पन्न होतात, व ते राष्ट्रांचे दैव किंवा मानवी जातीचं स्वरूप बदळून टाकतात. एक बुद्ध किंवा एक जीजस यांचें सामर्थ्य एवढें होतें कीं अर्धे जग शांततेच्या मार्गाकडे त्यामुळे वळळें, तर एका महमदानें दुसरें अधे जग धमतत्त्वाच्या प्रसारांत बलाचा उपयोग करण्याच्या तत्त्वाकडे प्रवण झालें. राजकीय घडामोडीकडे आपण पाहिलें तर | एका शिवाजीनें मराठे लोकांस दोनशें वर्षे स्वातंत्र्य मिळवून दिलें आणि त्यांची कीर्ति हजारों वर्षांकरितां कायम केळी. आमची अशी पक्की समजत आहे कीं, शिवाजीच्या वैयक्तिक सामर्थ्याशिवाय ‘ मराठ्यांनी जो पराक्रम केला तो त्यांस करतां आला नसता, आणि आमर्चे असं पक्के मत आहे कीं, महमुदाच्या व्यक्तीशिवाय तु्कांना . पंजाबच्या हिंदूचा पाडाव करितां आळा नसता. महमुदाची म.«.भा, १९

१७८ गझर्नीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

स्थिति शिवार्जाच्या स्थितीसारखी हुबेहूब आहे. कधीं न डगमगणारें शोर्य आणि कधीं न थकणारा उत्साह दोघांसहि असून दोघांनींहि मोठीं धोरणें बांधली आणि दोघांसहि निश्चय व युक्तिमत्ता असल्यानें त्यांनीं आपली कल्पना सिद्धांस नेली. मुसलमानी अमलाच्या जोख- डांतून जवळीळ विजापुरची सत्ता नाहींशी करून किंवा दूरच्या मोगल बादशाही फोजांचा पराभव करून महाराष्ट्राला सोडवितां येईळ अशी कल्पना शहाजीच्या वेळीं कोणासाहे झाली नसती. पण शिवाजीनें हा अशक्‍य दिसणारा बेत केला आणि तो आपल्याच आयुष्यांत आपल्या अद्वितीय संघटनाशक्तीनें व आपल्या आध्यात्मिक वजनाने सिद्धीस नेला. त्याचप्रमाणें गझनीचें लहानसे राज्य जवळीळ काबूलच्या शक्तिमान राज्यास धुळीस मिळवील, किंवा दूरच्या कनो- . जच्या बादशाही फोजांचा पराभव करील ही गोष्ट त्यावेळी न | साहे संभवनीय वाटली नसती. असें असूनहि महत्त्वाकांक्षेनें प्रेरित । होऊन हा घाडसाचा घाट महमुदानें घातला, आणि आपल्या : उत्साहाने व वैयक्तिक वजनानें तो सिद्धीस नेला. शिवाजी आध्या- . त्मिक दृष्टया महमुदापेक्षां उच्चतर पायरीवर अधिष्ठित होता यांत शंका नाहीं. कारण आपल्या लोकांस परकीय सत्तेच्या व परकीय धमीच्या कचाटींतून सोडविण्याचें उदात्त कार्याकडे त्यानें आपलें . सामर्थ्य लाविले. या उलट महमुदानें परकी लोकांस गुलामागेरींत आणण्याचा आणि पराराज्ये जिंकून त्यांवर आपला परकीय धर्म, लादण्याचा उपक्रम केळा व सिद्धीस नेला. असे जरी आहे तरी, दोघांनींडि अशक्य दिसणारे बेत केळे आणि ते आपल्या अद्वितीय, गुणांनीं सिद्धीस नेळे असेंच म्हटळें पाहिजे, दोघांपार),’हे प्रारंभीं एक लहान राज्य व एक ल्हान सैन्य होतें. पण दोघांनीठि आपल्या घटनासामर्थ्यानें व युक्तिमत्त्वानें आपलें राज्य व सैन्य वाढविले. शिवाजीला तर बापाच्या वेळची फारच थोडी फोज शिळाली होती.

पंजाब-काबूळचा उच्छेद-संभवनीय कारण. १७९

पण तिचेंच त्यानें असं सामरथ्येवान्‌ सैन्य बनविले कीं, ते बादशाही मोगळ फौजांना पराभूत करून धनसंपन्न मोगल शहरांना ठुर्टात होतें. हाच प्रकार महमुदाने केला, व त्याचें सेन्य इतकें वाढलें की, मरण- समयीं तें एक लाख पायदळ, पन्नास हजार घोडे आणि तेराशे हत्ती इतकें मोठें होतें. सरदेसाई म्हणतात कीं, “ महमुदाजवळ प्रारंभीच मोठें सैन्य होतें; त्यास खाऊं घाळून हिंदुस्थान जिंकण्यांत त्याचा उपयोग करणें त्यास भाग होतें.” पण ही गोष्ट खरी दिसत नाहीं. कदाचित्‌ महमुदाजवळ शिवाजीपेक्षां प्रारंभीं अधिक सैन्य असेल. तथापि महमुदाजवळ प्रारंभीं मोठें सैन्य होतें असें मानळें तरीसुद्धा तो जर नालायक असता तर हळू हळू फौजेस रजा देऊन सेन्य कमी करण्यास त्यास कोण आडवा आला असता £ तुके किंवा अफगाण लढत्रायी माणसें पुष्कळ नोकरीस मिळण्यासारखीं असलीं ‘तरी, त्यांस देण्यास पगार कोठून आणावयाचा ? देवळें आणि मूर्त यांची ळूट मागाहून आली. शिवाजीलाहि प्रारंभीं साधने कोठून मिळालीं ? शिवाजीचे “र शिपाई प्रारंभीं शांत स्वमावाचे मावळे होते, कज्जाख तुक नव्हते, महापुरुषांचे महत्त्व यांतच दिसून येतें ‘कीं, ते आपल्या राक्तीनें माणसें व द्रव्य मिळवितात, आणि माण- सांस योग्य रीतीनें तयार करतात. आणि द्रव्याचा योग्य उपयोग करि- तात, हें मोठेंपण अढळ निश्चय आणि जळजळणारी इच्छा यांतच असतें. महाभारतांतील प्रसिद्ध विदुलळाख्यानांत पराभव पावून व | राज्यभ्रष्ट होऊन रडत बसलेल्या आपल्या पुत्रास विदुला म्हणते, | “पुन: लढण्याचा दढनिश्चय करून राज्य परत मिळविण्याचा उद्योग कर, ऊठ. तुला मनुष्ये व धन लागेल तें मिळाठेंच पाहिजे.!’शिवाजी | व महमूद यांचें संघटनासामर्थ्ये व आध्यात्मिक वजन यांवरून स्पष्ट , होतें कीं, त्यांनीं आपल्या लोकांस चिकाटीने लढण्यास लायक करून । यांच्यासाठी प्राणहि देण्यास उद्युक्त केळे. इतकेंच नव्हे तर हे जे

१८० गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

तेजस्वी शस्त्र त्यांनीं बनविले, तें त्यांनीं आपल्या कह्यांतहि ठेविलें. गिबननें म्हटल्याप्रमाणे टढवयी पलटणी शत्रूसच भयप्रद नसून माठकासहि भयप्रद होतात. जेथें राष्ट्रीय भावना जागृत नसून राजद्रोही अधिकारी अथवा सेनापति यांच्या महत्त्वाकांक्षस आळा घालण्यास संमर्थ असत नाहीं, तेथें धन्याच्या वैयक्तिक तेजानेंच असले मह- त्त्वाकांक्षी लोक ताळ्यावर राहतात. धन्याची दाब ठेवणारी व्यक्ति नाहींशी झाली म्हणजे हेंच भयप्रद सैन्य आपल्या धन्याचाच नाश करिते. महमुदाच्या मागून आलेले राजे. नालायक असल्यानें असा प्रकार गझनीसच घडून आला. पुष्कळ मांडलिक स्वतंत्र झाले, आणि एक गझनी’चा राजा त्याच्या सेनापतींनी धरून आंधळा केला. तात्पर्य महमूद अथवा शिवाजी यांनीं जें सामर्थ्यवान्‌ सैन्य तयार केळें आणि आपल्या कामाकडे त्याचा जो यशस्वी रीतीने उपयोग केळा, त्याव- रूनच शिपायांच्या व फौजी अधिकाऱ्यांच्या अन्तःकरणावर त्यांच्या आध्यात्मिक वजनाचा दाब किती होता हं स्पष्ट होतें. आतां महमुदाच्या विरुद्ध पक्षाकडे पाहिळे तर सेनापति किंवा घटक, या बाबीचें सामर्थ्य असलेळें कोणी पुरुष दिसत नाहींत. जयपाळावर जो प्रसंग येऊन पडला, तो त्यानें घैयीनें आणि तेज- स्वितेने निभाविला. पण ज्या वेळेस त्यास भावी संकट दिस लागलें, तेव्हां मजबूत फौज तयार करण्यास त्यास काय हरकत होती? किंब- हुना प्रारंभापासूनच कोणत्याहि प्रसंगास तोंड देण्यास समर्थ असे शक्तिमान सैन्य नेहमीं बाळगण्यास काय अडचण होती £ कोणताहि राजा किंवा राष्ट्र याचें प्रथम कतेव्य हें आहे कीं, लोकांचे अंतस्थ व बाहेरील शत्रूपासून रक्षण करण्यास समर्थ अशी जय्यत े ठेवावी. जयपालाला मनुष्य किंवा धन या साधनांची उणीव मुळींच नव्हती. किंबहुना हर्षाजवळ प्रारंभीं मध्यम प्रमाणाचीच फौज होती. तिच्या जोरावर त्यानें उत्तर हिंदुस्थान जिंकले, तेव्हां तो नेहमी

पंजाब-कावूळचा उच्छेद-संभवनीय कारणे, १८१

एवढी मोठी जय्यत फौज ठेवी कीं, तिचें एक अंग ६०००हत्ताचें होतें. आणि एवढ्या अवाढव्य सैन्याचा खर्चे कोणतीहि शहरें किंवा देवळें ळुटल्याशिवाय तो चालवी, एवढें करूनहि प्रयाग येथे भरलेल्या दर पांचवार्षिक दानसमारंभांत ब्राह्मण व श्रमण यांना लाखों रुप- याचें दान करी. महमुदाच्या विरुद्ध लढणाऱ्या हिंदु राजांचा मोठा दोष असा दिसतो कीं, काबूल वब कनोज या दोन्ही ठिकाणच्या राजांनीं त्यांचे प्रसिद्ध पूर्वज भीम व भोज यांच्या उदाहरणाविरुद्ध

सैन्याची हयगय केली. गिबनच्या अजरामर शब्दांत बोलावयाचे तर

बहुधा शिपायांचा तनखा देवळांचे भोग व मूर्तींचे अलंकार यांत खर्च झाला, कारण दोन्ही ठिकाणीं यावेळीं खड्या फौजा अस- ल्याचें वाचण्यांत येत नाहीं. दहाव्या शतकांतील अरबी प्रवाशांनी लिहून ठेविलें आहे कीं, हिंदुस्थानाची ख्याति तेथीळ फोजांविषया अहे. ही ख्याति अकराव्या शतकांत हिंदुस्थानांतील राज्यांनी गमा- वली, काबूलपंजाबचें राज्य एक मोठी फौज बाळगण्याइतके खचित

_ विस्तृत होतें; आणि वास्तविकपणें देजारील राजांची मदत माग- ‘ ण्याचें आणि संयुक्त सैन्य जमा करण्याचे कांहीं कारण नव्हते. या

हगाबयय्य य अओअअााशााआथथ्य”ावायययपकाडर्नका

संयुक्त सैन्यासह्ि कांहीं करतां आलें नाहीं. कारण तीस कोणी मोठा सेनापति-नेपोल्यिनच्या विरुद्ध लढण्यास समथ असा डबूक आफ वेलठिंगटन-लाधला नव्हता. कांहीं लोकांची अशी समजूत आहे कीं, संयुक्त सैन्याचा उपयोग एकजीव फोजसारखा होत नाहीं. पण हें बरोबर नाहीं, कारण संयुक्त फौजा फ्रान्सच्या मैदानावर मा- गील आणि चाढू शतकांत यशस्वी रीतीनें लढल्या आहेत. एक नेता व नियामक संयुक्त सेन्यास पाहिजे यांत संशय नाहीं. हिंदु- स्थानांत संयुक्त फौजा यावेळीं जयपाल किंवा आनंदपाल यांच्या

१८२ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

एकट्याच्याच नेतृत्वाखाली होत्या. ल्यास जय आला नाहीं याचें कारण सैनापत्यांत ते महमुदाच्या बरोबरीचे नव्हते. असो, ल्यास जय न येण्याची आणखी जीं कारणें झालीं त्यांचा आपण आतां विचार करू.

(२ ) हिंदू लोकांच्या धार्मिक भावनांचा कोमळपणा पंजाबच्या उच्छेदाचें एक कारण आहे यांत इंका नाहीं. दोन्ही बाजूळा जी भावना प्रधान होती, ती राष्ट्रीय नसून पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे निः- संशय धार्मिक होती. पण मुसलमानांची धार्मिक भावना उत्कट आणि जळजाळित होती, तर हिंदूची धार्मिक भावना मृदु आणि बहुतेक मळमळित होती. ठेनपूलच्या शब्दांत म्हणावयाचे तर मुस- लमानी धर्मोत्साह व ठुटारूंचा ठोभ महमुदाकडे प्रोत्साहक असला तरी या स्थितीचा प्रतिकार हिंदू-धर्मीचा तितकाच प्रबळ धर्मो- त्साह आणि लुटल्या जाणाऱ्या लोकांचा संताप यांनीं झाला असता तर मुसलमानांचे कांहींच चाललें नसतें. कारण देवळें ठुटलीं गेली, मूर्तींचे दागिने काढले गेळे, इतकेंच नसून शेंकडों किंबहुना हजारों हिंदू जबरदस्तीने बाटविले गेळे.अशा पारोस्थितींत बाटलेल्या व ळुटलेल्या लोकांच्या शोर्यानें व संतापानें हिंदु लोकांनीं लढले पाहजे होते असें आपल्यास वाटतें. शिवाय, दोन्ही फौजांची संख्या व संस्काते सारखीच असतां, किंबहुना हिंदूंच्या बाजूला वर्चस्व असतां, हिंदूनी पराभव कधींहि मान्य करावयास नको होता. परंतु हिंदूची धर्मभावना जरी खोळ असते, तरी ती अनेक कारणांनीं नेहमींच नरम असते.पहिली

कॅस्मिथच्या ऑक्सफडं हिस्टरी आफ इंडिया या पुस्तकांत असें म्हटलें आहे की, दुसऱ्या संयुक्त सेन्याचें नेतृत्व अजमीरचा राजा बीसलदेव यानें घेतलें होते. पण ह्या विधानाला आधार दिलेला नाहीं; आणि ं गोष्ट सत्याहे दिसत नाहीं. खरी मानली तरी सुद्धां बीसळ माठा सेनापाते होता अशी त्याची ख्याति नाहीं. |

पंजाब-काबूलचा उच्छेद-संभवनीय कारणे. १८३

’ गोष्ट, हिंदू नेहमीं साहिष्णु असतो. हा एक साधारण अनुभव

आहे कीं, कुराणाची किंवा पैगंबराची थोर्डाशी निंदा ऐकून मुसल-

मानाला तौत्र संताप येतो, तर हिं, वेदांची किंवा रामकृष्णांची निंदा

शांतपणें ऐकून घेतो, दुसरी गोष्ट, हिंदू स्वभावानं मारामारीवर न येणारा असतो. हिंदुधर्मात अहिंसेचा मुख्यतः उपदेश असल्यानें हिंदूला शांततामय मार्गाची नेहमीं संवय असते. तिसरें, हिंदूच्या

’ मूतिविषयक कल्पना चुर्कांच्या होत्या व अजून आहेत. जेव्हां मूर्तीनां

आपल्या सामर्थ्याने मुसलमानांचा प्रतिकार करितां आला नाहीं, _ तेव्हां धभभाळेपणानें हिंदूंस असें वाटलें कीं, जर देव सुद्धां नम्र ‘ होणें योग्य समजतात, तर मनुष्यांनीं विरोध करणें निर्थक आहे. ‘ पण ही गोष्ट ध्यानांत ठेविली पाहिजे कीं, मूर्ति म्हणज एक प्रर्ताक ‘ आहे, प्रत्यक्ष देव नव्हे, आणि या प्रतीकाचा जर अपमान झाला, तर तो मूर्तीच्या धातूचा किंवा दगडाचा अपमान नव्हे किंवा ज्या,

देवाची ती प्रतिमा असेल त्या देवाचा नव्हे. कारण देव अपमाना-

च्या कक्षेच्या वर आहे. तर जे लोक त्या मर्तीला मानतात, त्या लो- कांचा खरोखर ता अपमान आहे. मुंबईमध्ये व्हिक्टोरियाच्या पुत- ळ्याच्या तोंडाला जेव्हां कोणीं काळें फांसळें, तेव्हां त्या संगमरवरी दगडाचा तो अपमान नव्हता किंवा ल्या चांगल्या राज्ञाचा नव्हता. पण तो अपमान ज्या ब्रिटिश राष्ट्राने तो पुतळा उभारला होता, ह्याचा तो अपमान होता, व या कृल्यांत हेतुहि त्याचाच अपमान करण्याचा होता. पण चुकीच्या समजुतीने [किंवा भोळसटपणानें हिंदूची अशी कल्पना झाली कीं, या कलियुगांत सनातन धमाचा अवमान होणे ठरठेंच असल्यामुळें महमदाच्या विरुद्ध देवतांचंहि सामथ्ये चालत नाहीं, अशा भलव्याच समजुतीचा परिणाम द्दिदूंच्या मनावर झाल्याशिवाय राहिला नाहीं. आणि प्रत्यक्ष जेव्हां कित्येक अपघात महमुदाला अनुकूल असे घडले, तेव्हां तो समज दृढ झाला

१८४ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

आणि हिंदुलोकांनीं संतापानें व तीत्रतेनें युद्ध केलें नाहीं. ज्या लो- कांचीं देवळें भ्रष्ट झालीं, आणि ज्या लोकांचीं घरें उध्वस्त झाली व्या लोकांस अश्या तऱ्हेचा संताप व तीव्र दुःख जरूर यावयास पाहिजे होतें,

(३ ) पंजाबच्या उच्छेदाचे कारण लोकांची राजकीय उदार्सान वृत्ति हेंहि एक होतें. दुर्दैवाने यापूर्वी बारा शतकें पंजाबावर परकी राजांची सत्ता होती. किंबहुना असोहि म्हणतां येतं कीं, पोरसच्या काळापासून तों रणजीतसिंगापर्यंत वीस शतके पंजाबांत स्वराज्य नव्हतें. परकी म्लेच्छ किंवा हिंदु राजे एकामागून एक पंजाबावर अलेक्झांडरपासून महमुदापर्यंत राज्य करीत आले होते. मॅसिडोनि- यन, मोर्थ, शक, बेंकट्याचे ग्रीक, कुशान, हूण, काऱ्मीरी, सिंधी व शेबटीं काबूलचे शाही राजे पंजाबावर राज्य करीत आले होते. आणि महमुदानंतर गझनी व दिल्लीच्या राजांनीं पंजाबावर आठशे वर्षें राज्य केलें. अथात्‌ शीखांचा राजा रणजीतसिंग होईपर्यंत दोन हजार वर्षे पंजाबावर स्वदेशी राजा झाला नाहीं. महमुदानें पंजाब जिंकला त्यावेळीं पंजाबच्या लोकांच्या अतःकरणांत स्वराज्य-भावना छुप्त होती. पंजाबचे ठोक जरी .आ्य आहेत, तरी त्यांना सामर्थ्य असूनहि स्वराज्य भोगण्याची इच्छा नव्हती, यामुळें गझनीहून मुस- लमान तुर्कानें राज्य केलें काय किंवा काबूलहून हिंदु अफगाणांने राज्य केलें काय हें त्यांस सारखंच होतें. राजकर्त्यांत जो यावेळीं बदळ होत होता, त्याविषयीं ते उदार्सांन होते. स्वातंत्र्याच्या रक्षणाकरितां झगडणाऱ्या लोकांचा जोराचा प्रतिकार, अर्थात्‌ पंजाबच्या लोकांनीं महमुदाविरुद्ध केला नाहीं; आणि पंजाब प्रांत हिंदुस्थानांतून एका लढाईंत तुटून निराळा झाला. एका लढाईत राज्यें गेल्याची उदा- हरणें पाश्चात्य इतिहासांत आहेत. खुद्द इंग्लंड विल्यम दि काँकररनें एका ढढाईंत जिंकले. पण इंग्ळंडमर्धांळ लोकांनीं नोर्मन राजे आपले

आक्षेपांचे निरसन. १८५

केले; याउलट गझर्नाच्या मुसलमान राजांनीं पंजाबचे लोक आपले केळे. आणि ज्याप्रमाणे सिंध इ. स. ७१२ मध्यें मुसलमानी राज्यांत सामील झाला, त्याप्रमाणें पंजाब इ. स. १००९मध्यें हिंदुस्थानांतून निराळा पडला.

टिप्पणी आक्षेपांचे निरसन.

येथें असा एक आक्षेप उत्पन्न होतो की, हीं दोन कारणें–धार्मेक भावनांचे शैथिल्य आणि राजकीय उदासीनता–पंजाबच्याच उच्छेदाचीं नव्हे तर सव हिंदु राज्यांच्या उच्छेदाचीं कारणे आहेत. किंबहुना बहु- तेक आशियांतील राष्ट्रें याच कारणानें पडलेली आहेत ही गोष्ट खरी आहे. व याच भागांत सातव्या पुस्तकाच्या अंतीं उत्तर हिंदुस्थानाच्या उच्छे- दाची कारणें काय झालीं याचा विचार करतांना या दोन कारणांचा आम्हांस उल्लेख करावा लागणार आहे. नरम धार्मिक भावना आणि राजकीय परिस्थितीविषयी औदासीन्य हें सवे हिंदुस्थानांतील लोकांचे प्रमुख स्वभावदोष आहेत. पण आम्हांस येथे विशेष हें सांगावयाचें आहे कौं, इ. स. १२०० च्या सुमारें झालेल्या उत्तर हिंदुस्थानांतील रजपूत राज्यांच्या विध्वंसाचीं जीं निराळी मुख्य कारणे झाली, तीं पंजा- बांत मुळींच नव्हतीं. म्हणजे जातींचे कडकबंधन वब आपसांतील लढाया या पंजाबांत मुळींच नव्हत्या. उलटपक्षीं पंजाबांत जीं दोन कारणें अस्ति- त्वांत होतीं, त्यांचा परिणाम इतर ठिकाणापेक्षां पजाबांत जास्त जोराचा होत होता. तेव्हां पंजाबाच्या उच्छेदाची हाच दोन मुख्य कारणे आहेत असं ठरवावे लागतें. तें कसें तं आपण विस्ताराने पाहू. टोकांच्या घार्मिक अथवा राजकीय वृत्ति त्यांच्या ऐतिहासिक परिस्थितीमुळे उत्पन्न होतात आणि त्या कद्या बदलतात याचें परीक्षण इतिहासावरून करतां येते.

पंजाब प्रारंभापासून वैदिक आर्यांचा देश आहे यांत विवाद नाहीं. येथेच वेदाचे मंत्र बहुतेक सवे तयार होऊन गाइले गेले. येथेच उत्तर- कालीन वैदिक संस्कात परिणत झाली. व्याकरणाचा आचाये पाणिनि आणि तत्त्वज्ञानाचा गुरु अश्वपति यांचे देश गांधार व मद्र होत. सिंधु-

१८९६ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

नदीच्या पश्चिम व पूर्व बाजूच्या या देशांतील ब्राह्मण क्षत्रियांचे बहुविध उल्लेख उपनिषद!मध्यें आहेत. पण “’ सिंधुषष्ट पंचनदा’चा हा देश घुढीलळ काळांत मगघाच्या खालोखाल बोद्ध धर्माचा माहेरघर बनला. बुद्धाने खुद्द अफगाणिस्थान व पंजाब या देश्शांत यशस्वी रीतीनें आपला घमोपदेश केला. आणि याच देशांत पुढील काळांत कनिष्काच्या वेळेस महायान बौद्ध पथ निर्माण झाला. पुरुषपुर आणि तक्षशिला हीं बैदिक काळांतील प्रसिद्ध स्थानें बोद्धधर्माची विद्याकेंद्रे बनली. तेव्हां पंजाब जरी वैदिक आयोचा मूळ देश असला, ( आणि अजूनहि पंजाब मुख्यतः भारतीय आर्य आहे ही गोष्ट सर एच्‌ रिस्ले यानीं इ. स. १९०१ च्या सेन्सस वेळीं घेतलेल्या शीर्षमापावरून सिद्ध झाली आहे ) तरी हिंदु- स्थानच्या इतर भागांपेक्षा पजाबची हिंदु–घर्मभावना कमी तौत्र होती. इ. स. पूर्वे २५० च्या सुमारास हल्लींच्या स्वरूपांत आलेल्या महाभार- ताच्यावेळींहि हा फरक दिसत होता ( टिप्पणी पहा ), हुएनत्संग इ. स. ६३०८ मध्ये हिंदुस्थानांत आला, त्यानेंहि लिहून ठेविलें आहे की, कापिदा अथवा काबूल नगर म्हणज्ञे जलालाबादसह, व उद्यान म्हणजे स्वात तक्षशिलेसह हे देश पूर्ण बोद्ध होते. आणि पेशावर व पेजाब अर्धे बोड होते. (माग शपान२४४पहा.) पंजाबांत वैदिक काळांतच जातिबंधनें शिथिल होतीं, तीं बोद्ध-काळांत अधिक शिथिल झालीं. सरस्वतीच्या प्रदेशांत ब्राह्मण घर्म वाढला. आणि उत्तर हिंदुस्थानांत जातिसंस्था जोरावली; पंजाबांत मात्र जातिबघने शिथिल राहिलीं. “ आज ब्राह्मण, उद्यां क्षात्रिय, परवां वैश्य, तेरवां नापित आणि मग पुनः ब्राह्मण पंजा- बांत होतो ” असें महाभारतांत वर्णन आहे. हर्षानंतर कुमारिळ व शकर यांच्या प्रयत्नाने बोड्ध धर्मांचा उत्तर हिंदुस्थानांत उच्छेद झाला आणि इल्लींचा हिंदुघरम उदय पावला, त्यावेळेस पंजाबांतूनाहे बोद्धघर्म नष्ट झाला, परंतु हिंदुघमांची केंद्रे दक्षिणेंत दूर असल्यानें पंजाबांत असलेल्या वर्णशौथिल्यावर त्याचा प्रभाव पडला नाहीं व खानपानादि व्यवहाराहि पंजाबांत निराळा राहिला. यामुळें महमुदानें ज्या वेळेस पंजाब जिंकला त्यावेळीं लोकांची हिंदुघर्मभावना इतरत्रपेक्षां अधिक नरम होती. वणा- श्रमधर्मावर जो दृढ विश्वास गंगायमुना- प्रदेशांतील लोकांचा आहे तो

आक्षेपांचे निरसन. १८७

पंजाबांत नव्हता. यामुळें पंजाबांतील लोकांनीं जबरदस्तीच्या बाटविण्यास विशेष जोराचा प्रतिबंध केला नाहीं. ब महमुदानें फोडलेल्या मूतींची पूजा करणें, आर्यवंद्याचे सवे शारीरिक सामथ्ये असलेल्या हिंदु जनतेत जितकी सुलभता दिसणें शक्‍य नाहीं तितक्‍या सुलभतेने त्यांनी सोडून दिलें राजकीय ओदासीन्यासंबंधीं पाहतां हिंदुस्थानच्या इतर भागांपेक्षां पंजाबांत हें ओदासीन्य जास्त होतें. म्हणजे याहि बाबतींत पंजाबची स्थिति अधिक वाईंट होती. फार प्राचीन काळापासून पंजाबांतच नव्हे तर सर्व हिंदुस्थानांत राजकीय भावना निद्रिस्तच आहे. बहुतेक सर्व प्राच्य लोकांच्या राजकीय कल्पना अजूनाहे असंस्कृत आहेत. राष्ट लोकांचे आहे, राजाचें नव्हे, ही कल्पना अलीकडील काळांतच उत्पन्न होत चालली आहे. अनियात्रित राजसत्तखालीं नेहमींची राजकीय कल्पना म्हणजे देश राजाचा आहे, राजा देशाचा नव्हे. अर्थात्‌ लोकांपेर्काच राजा असला पाहिज अशी आवश्यकता नाहीं. वैदिक काळांत आयोच्या यापेक्षां जास्त पायाशुद्ध कल्पना होत्या. आणि लोक म्हणजेच खरोखर राष्ट समजलें जाई. वैदिक काळांत राष्ट्राचे आणि राजाचें नांव लोकां- बरूनच असे. एकवचनी लोकांचें नांव राजारथीा आणि अनेक वचनी राष्ट्रार्थी वापरीत, उदाहरणाथ मद्र, कुरु, शल्य, पांचाल इत्यादि शब्द पहा, अलेक्झांडरच्या काळापयतसुद्धां पंजाबांत असे कांहीं लोक किंवा राष्ट्र होती की, त्यांच्यांत राजाच नव्हता. अरायन इतिहासकाराने लिहिलें आहे कीं, “मालव, योधेय, शाल्व वगेरे लोकांत राजा नव्हता. त्यांच्यांत राज्यव्यवस्था लोकसत्ताक होती. महाभारतांत अशा लोकांना गण संज्ञा आहे. असो, वेदिक काळांत किंवा भारतकाळांत निराळी स्थिति असली तरी त्या अर्लांकडच्या काळांत सर्व देशांत राजसत्ताच चालूं झाली, आणि देश किंबहुना देशांतील लोक राजाची खासगी मिळकत मानूं जाऊं लागले, अथातच अशा राजव्यवस्थखालीं राष्ट्रीय भावना उत्पन्न होणें शक्‍य नव्हतें. पण पंजाबचा व इतर प्रांतांचा फरक हा कीं, उत्तर हिंदु- स्थानांत स्वदेशी राजे असल्यानें तेथें थोडी तरी राष्ट्रीय भावना जाग्रत होती. परंतु पंजाबांत सारखें परकी राज्य शतकेंच्या शतकें चाळू अस- ल्यानें तेथं ही थोर्डीहि राष्ट्रीय धुगधुगी बाकी नव्हती, यामुळें राज्य कोण

ग््द्ट गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

करतो आहे, याविषर्यी लोक पूर्ण उदासीन असत, या कारणानें जेव्हां आनेदपाल लढाईत हरला तेव्हां साधारण लोकांनो मुळींच विरोध केला -नाही आणि शांतपणें महमुदाची राजसत्ता मान्य केली,

या सर्व कारणांवरून हिंदु धार्मेक भावनेचे शैथिल्य व राजकीय औदासीन्य यामुळेंच पंजाबाचा महमुदाच्या हल्ल्यापुढें सहज उच्छेद झाला, ब्रिटिश सत्तेखालीं आणि एकंदर सुधारलेल्या जगताच्या बदल- लेल्या परिस्थितींत पंजाबांताहे राष्ट्रीय भावना जाण्त होत आहे. परंतु पंजाबांत मिन्न घमोच्या झगड्यांत हिंदूंना आपलें स्थान कायम ठेवणें असेल तर त्यांनीं आपली धमश्रद्धा, जर्री ती स्थिर आहे तरी, इतकी मजबूत केली पाहिज कॉ, तिची शाक्ते शोख किंवा मुसलमान यांच्या घार्मिक भावनेच्या शक्तीबरोबर होईल.

याच राजकाय कल्पनांच्या चुकीमुळे हिंदू शिपायांचा मोठा जो एक दोष दिसतो व ते पाश्चात्य आर्य लोकांप्रमाणे डांबून युद्ध करीत नाहींत तो उत्पन्न झालेला आहे. देश राजाचा, लोकांचा नव्हे अशी कल्पना असल्यानें लढाइच्या जयापजयांत आपलेपणाचें हित शिपायांना वाटत नसते. लढाई हरळी तर एक नवीन राजा येईल आणि तो जुन्या राजा इतकाच मान्य करावयास हरकत नाहीं, कारण राजा आपल्या देशाचा नसला तरी चालतो अश्ली समजूत असते. महाभारतकाळीं आयोची मनःस्थिति निराळ्या प्रकारची होती. यामुळें भारतीययुद्धांत ते चिकाटीने शेवटपर्यंत लढले, भारतीयुद्धाच्या शोवटच्या दिवशीं. जेव्हां दुयोंधन रणांगणांत दिसेनासा झाला, तेव्हां कांहीं शिपाई व फोजी अधिकारी राजा कोठे आहे म्हणून विचारू लागले. पण इतरांनीं जबाब दिला कौ, “ राजाची चोकशी कशास कारेतां £ तुम्ही चिकार्टाने लढा आणि जय मिळवा, मग राजाविषयीं आपण विचार करूं. ” हें महार्ष व्यापांचें वणन मननीय आहे, अशा प्रकारची मनःस्थिति पुढील काळांत राहिली नाहीं. कारण राष्ट्र राज्य झालें, राजाची मिळकत, लोकांची नव्हे अशी कल्पना झाली.तात्पर्य हिंदु शिपायांची पळून जाण्याची प्रव्रात्ते, मृत्यूच्या भीतीमुळें नव्हे तर स्वदेशभक्तीची स्वहिताची कल्पना त्यांस लढाईच्या जयापजयांत नसते, ह्यामुळे होते. बेहकीनें एक मजेची गोष्ट सांगितली

आक्षेपांचे निरसन. १८९..

आहे. हिंदु शिपायी नाइक ऑक्सस नदी पलीकडील तुकांविरुद्ध झालेल्या लढाइत गझनी राजांच्या तर्फे लढत. किंबहुना त्यांच्या शोर्यांची बेह- काने तार्राफ केली आहे. एके प्रसंगीं लढाईत पराजय झाला व हे लोक पळा, गझनीस परतल्यावर त्यांच्यावर पळाल्याच्या आरोपावरून चौकशी’ बसून ते नोकर्रांतून बरखास्त केले गेले, तेव्हां कांहीं जणांनी शिक्षा ऐक- तांच अपमानामुळे आपल्या पोटांत कट्यारी खुपसून तेथ्रेंच प्राण दिले, मसऊद सुलतानाने त्यांजविषयां दुःख दाखविले नाहीं किंबा त्यांच्या आत्मयज्ञाची प्रशंसा केली नाही, “ या लोकांनीं याच कट्यारी शत्रुवर चालवीत असतां आपला प्राण कां वेचला नाही १” असें जे मसऊद म्हणाला यांत तथ्य आहे. आत्महत्त्या करण्यांत जी मृत्यूची निर्भयता दिसते ती शत्रूशी शोबटपर्यंत लढण्यांत कां दाखविली जात नाहीं £ असो.. हिंदु शिपायांचा हा स्वभावदोष त्याच्या चुकीच्या राज्यकल्पनंमुळें व त्यांस युद्धाच्या निकालांत कांहींच स्वहित वाटत नसल्यामुळें उत्पन्न होतो, मृत्यूच्या भीतीमुळें नव्हे असें आम्हांस वाटतं.

येथें आणखी असा प्रश्न उपस्थित होईल कौ, पंजाबांत या. वेळीं किंवा पूर्वकाळीं क्षत्रिय नव्हते काय ? आणि असतील तर त्यांनीं आपलें राज्य स्थापण्याचा कां प्रयत्न केला नाहीं : पूर्वी सांगि- तळेंच आहे कीं, पंजाबांतीळ बहुतेक लोक आर्य आहेत. अर्थातू महमुदाच्या वेळीं व तत्पूर्वी हजारों क्षात्रिय व वैश्य शुध्द आर्य- रक्ताचे पंजाबांत होते. परंतु अलेक्झांडर व तदुत्तरचे जेते यांनीं नेहमीं ठढवय्यी लोकांची कत्तळ केली असल्यामुळें राज्यकरणारीं घराणीं पंजाबांत नष्ट झालीं. ज्या शूर क्षत्रिय जातींनी अलेक्झांड- रला विरोध केला, त्यांचे म्हणजे शिबि, मालव, मद्र, योधेय वगैरे यांचे वंशज अद्याप पंजाबांत आहेत व महमुदाच्या वेळीं होते. पण! ते सव शेतकरी झाले होते. विदाषतः गांवचे पाटील बनले होते. अशा प्रकारचा आपद्धरम क्षत्रियांकरितां स्मृत्यांमधून—मुख्यतः परा- शरस्मृतींत-सांगितला आहे ( भाग २. पान ३२३ पह्ा ). यामुळें:

१९० गझर्नीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

पंजाबांतील क्षात्रियांना, ते शूर, सामर्थ्येवान्‌ असूनहि त्यांचा प्राचीन- काळापासून चालत असलेला स्वभाव जो इंश्वरभमाव अर्थात्‌ दुसऱ्या- वर राज्य करण्याची इच्छा व दुसऱ्यांचे राज्य सहन न करण्याचा निश्चय हा जो क्षत्रियांचे स्वभावजकम म्हणून भगवद्वीतेंत सांगितला आहे तो पारखा झाला होता. आपल्या गांवांत जोपर्यंत एकाप्रकारचें अर्थस्वातंत्र्य उपभोगावयास मिळत आहे, तोंपर्यंत देशावर कोण राज्य करीत आहे ह्याकडे ते लक्ष देत नसत. राजकीय सत्ता मग ती ग्रीक, रक, कुशान, हूण किंबा तुक या परकीयांची असो किंवा सिंध अथवा कारमीर येथील स्वदेशी राजांची असो, अश्या जमीनदारांना कधींहि त्रास देत नसे. त्यामुळें हें गांवोगांव पसरलेले क्षत्रिय राजास त्रास देत नसत. यामुळें एक भेद, राज्य करणारे क्षत्रिय आणि रेती करणारे क्षत्रिय असा उत्पन्न झाला, हा भेद पंजाबांत अद्याप मानला जातो. राज्य करणारे क्षत्रिय म्हणजे रजपूत, प्रत्यक्ष राज्य करणा- रांचे पुत्रपौत्र, कधींहि शाती करीत नसत व नाहींत. एक गांब कां होईना तेवढ्यावर ते राज्य करीत. ही राज्य करण्याची क्षत्रियांची लालसा महाभारतांत युधिष्ठिराने दुर्योधनापाशीं जी शावटची मागणी केली तींत प्रतिबिंबित आहे. “ आम्हांठा निदान पांच गांवें दे. एका भावाला एक, आणि बाकीचें राज्य तूं भोग, ‘’ या वाक्यांत दिसणारा रजपूतांचा राज्य करणारा स्वभाव, पंजाबांत जे रजपूत शिल्लक उरले त्यांना पंजाबाच्या बाहेर पूर्वे हद्दीवरील हिमालयाच्या पायथ्याचे प्रदेश किंवा राजपुतान्याचीं वाळबंटें किंवा तेथूनह्दि पूवे व दक्षिण देश यांत घेऊन गेला. भाग २ यांत दाखविळेच आहे कीं, राजपु- तान्यांतील हलछलींचीं राज्य करणारीं ‘उराणीं ग्राक, राक, कुशान, हूण, तुर्क यांच्या स्वाऱ्यांच्या वेळीं पंजाबांन निघाळेली आहेत. मुख्यत चव्हाण, परमार, भाटी किंबहुना राठोड सुध्दां पंजाबांतेन आलेले आहेत,आणि पंजाबचे हिंदु तसे. मुसलमान झाळेळे रजपूत आपणांस

आक्षेपांचे निरसन. १९१

वर सांगितलेल्या रजपूत कुलांचच मानतात. तुकाच्या स्वाऱ्यांमुळें

झाबुलिस्थान प्रांत भाटी रजपुतांच्या कबजांतून गेला, तेव्हां ते पंजा-

बांत पसरले, आणि शेवटीं राजपुतान्यांत जेसलमीर येथें स्वराज्य स्थापून

राहिळे. मिठाच्या डोंगरांतीळ मुसलमान जंजुआ रजपूत हे अनूच्या

वंशांतळे आनव मानले जात असून पंजाबांतील अल्येत शूर क्षत्रियां-

मध्ये त्यांची गणना आहे. हे व इतर लढवय्ये हल्लींचे क्षत्रिय लोक

जे रजपूत गांवाचे पाटील बनून व कधीं शेतकरीहि होऊन

स्वतंत्रता बाळगून राहेले त्यांचेच वंशज आहेत.

. आतां हे जे क्षत्रिय गावांगावांतून राहिले त्यांनीं सुद्धां प्राचीन काळीं राज्ये स्थापण्याकडे दुर्लक्ष केळें याचें कारण असं कीं, बाहे- ‘ रील जे म्लेच्छ राजे राज्य करीत ते जितांचा धर्म स्वांकारून स्वदे- शनि राजे बनत. ज्याप्रमाणें नोमन लोक जेते होते तरी जितां- च्याच खिस्तीधमीचे असल्यानें ब्रिटन व संक्सन यांच्याशी एक- जीव झाले, त्याचप्रमाणे प्रीक, कुशान, आणि हूण हे हिंदुस्थानांत आल्यावर बौद्ध किंवा वैष्णव होत ( शेवटचा मिहिरकुल ह्या कडकडीत शैव बनला होता ). यामुळें त्यांचें राज्य परकी राज्यासारख भासले नाहीं. कारमीर, सिंध व काबूल यांचे राजे पुढें पंजाबावर राज्य करूं लागले, ते तर हिंदूच होते, आणि रितीभाती व संस्कृति यांत लो- कांशीं एकजीवच होते. त्यांचं राज्य परकीय असें कधींच वाटलें नाहीं. तुकोनीं जेव्हां पंजाब जिंकला, तेव्हां मात्र जित ब जेते यांच्या धमभेदामुळे, विशेषतः देवळें व मूर्ती फोडल्या गेल्याने, हे परकी राज्य असह्य झालें असलें पाहिजे. ह्याशिवाय मुसलमानी राज्य हिंदुराज्यापेक्षां जास्त जुलमी असे हें आम्ही पुढें दाखाविणारच आहों. असे होतं तरी पंजाबांतील शूर जमीन धारण करणाऱ्या क्षत्रियांनी आपलें राज्य स्थापन करण्याचा प्रयत्न केला नाहीं. याचें दुसरें कारण झाळें तें या बहुतेक जाति जबरदस्तीने बाटविल्या गेल्या हें होय.

१९२ गझर्नाच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

पंजाबच्या पश्चिमेकडील भागांतील बहुतेक लढवय्या जाति मुसलमान झाल्यामुळें पंजाब प्रांतांतील लोकांत एक मोठी फट पडली आहे. हिंदुस्थानांतील सर्व लोकांत पंजाबचे लोक शूर व सशक्त असूनहि या दुभंगामुळें सर्वांत स्वराज्य मिळविण्यास अत्यंत अशक्त झाले आहेत. या क्षत्रिय जातीनीं जबरदस्तीने बाटविण्यास कां जोराचा विरोध केला नाहीं याची उपपत्ति अज्ञा दिसते की, एक तर कत्तलीं- तून आपणास बचावण्याची प्रबल इच्छा,आणि दुसरें आपल्या जमिनी व आपल्या वंशपरंपरागत पाटिलक्या इत्यादि वतनें कायम ठेवण्याची लालसा. याशिवाय हिंदूची धमभाळेपणाची समजूत अशी आहे कीं मनुष्य एकदां गोमांस खाऊन किंवा असंच इतर पातक जबरदस्तीने कां होईना करून बाटला म्हणजे तो पुन्हां हिंदू होऊं शकत नाहीं; यामुळेंहयि या कायमचे मुसलमान बनलेल्या लोकांची सहानु- भूति, जरी ते मूळचे क्षत्रिय होते तरी, साहजिकच मुसलमानी राजा- कडेच वळणार. यामुळें या परकी अमलांतहि स्वदेशी राज्य स्थाप- ण्याचा प्रयत्न शेवटीं शीख राजे १८ व्या शतकांत होईपर्यंत पंजा- बांत झाला नाहीं. शीख धर्माने मुसलमानी जुलमाचा प्रतिकार एका प्रकारची कास्न्क्रिप्शन,म्हणजे प्रत्येक मनुष्यांस शिपाई शिक्षण देण्याची पद्धत, प्राचीन प्रास किंवा रोम अथवा अर्वार्चान जर्मनी किंवा फ्रान्स या देशांत जारी आहे तशी अंमलांत आणून केला आणि मुसलमानांस जिंकळे, गुरु गोविंदर्सिंगास प्रत्येक शिखास शिपाई बनविण्याची आवश्‍यकता कळून आली, आणि पंजाबांतींळ ठोक जाल्याच लढ- | वय्ये असल्यानें गुरु गोविंद्सिंगास मुसलमानी धर्माप्रमाणे शीख धर्मीस लढवय्या धर्मे बनविण्यांत यश॒ आलें. पंजाबचा इतिहास . शिखापर्यंत थोडक्यांत असा आहे व शिखांपावेतो पंजाबांत स्वराज्य कां स्थापन झालें नाहीं व तेथील लोकांत राजकीय औदासीन्य काँ । होतें याचें विवरण असें आहे. पुढील परिस्थितींत पंजाबच्या लोकांची

पंजाबांतीळ धरमदोथिल्य दाखविणारे उलेख. १९३

जागृत झाळेली राजर्काय भावना हीं लोक दूभंग नसून त्रिभंग झाळे आहेत अशा वेळीं काय करूं शकेल हें सांगणें या ग्रंथाच्या उद्देशाच्या बाहेरचे आहे. तें राजकीय बाबींत पुढाकार घेतलेल्या वर्तमान व भावी लोकांवर सोपविले पाहिजे.

उत्तर हिंदुस्थानांतील हिंदू राजांनीं पंजाबावर आपले राज्य स्था- पण्याचा प्रयत्न कां केला नाहीं याचें कारण थोडक्यांत सांगूं. पंजा- बचे अर्धे लोक मुसलमान झाले होते, आणि ते अशा प्रयत्नास अनु- कूल झाळे नसते. काऱ्मीर किंवा कनोज असा प्रयत्न करण्यास या- वेळीं समर्थ नव्हता. सांबरचे चव्हाणांचे राज्य दूर होते आणि त्यांच्याताहे इतका कोणी प्रबळ राजा झाठेला दिसत नाहीं. बीसल ‘तिसरा हा जर आणखी कांहीं वर्षे वाचता, तर त्यानें कदाचित्‌ हा प्रयत्न केला असता. आपल्या वंशजांनीं असा प्रयत्न करावा असा त्यानें आग्रह्याचा उपदेश आपल्या एका शिलालेखांत त्यांस केला आहे त्याचा उल्लेख पुढें चव्हाणांच्या इतिहासांत येईल.

टिप्पणी-पंजाबांतील धमेशेधिल्य दाखविणारे महाभारतांतील उललेख.

कणेपर्व अध्याय ४० ते ४६ यांत कण आणि शल्य यांमधील एक जोराचा संवाद दिला आहे. त्यांत पंजाबच्या लोकांचें घार्मेक अना- ‘चार आणि वाईट चार्लांचे प्रकार कर्णाने दाखविले असून शल्यानें त्याचें उत्तर फारसें दिलेलें नाहीं. यावरून त्या काळीं आर्यावतीचे लोक म्हणजे हल्लींच्या वू. पी. व दिल्लीचे लोक पंजाबांतील हिंदूकडे श्रुद्र दृष्टीनें कसे पहात तं दिसते. “’ लोक आपल्या घरामध्ये इंसत खिदळत, गोमांस ‘खात व दारू पीत नाचतात आणि सक्यु व मासे खातात. मद्र देशांत ब सिंधुपळीकडील गांधार देशांत थुद्धता राहिली नाहीं. वंचू चावण्यावर जो मंत्र आहे त्यांत एक वाक्‍य असे आहे, “ मद्र देशाच्या लोकांशी

म…भा, १३

१९४ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

मी व्यवहार ठेवणार नाहीं, या पुण्यानें ह॑ तुझें विष नष्ट होवो. ! (अध्याय ४३ ), अध्याय ४४ मध्यें आणखी असे सांगितलें आहे. “वाहिक देशांत, जेथे पांच नद्या आणि सहावी सिंधु वाहते तेथे, कोणी जाऊं नये. कारण तो देश हिमालयानें किंवा गंगा, यमुना व सरस्वतीनें पवित्र झालेला नाहीं. किंवा त्यांत खरा धर्म व शुद्धताहि राहिली नाही. गोमांस लशुनासह खाणारे आणि ‘णूळ व तांदुळ यापासून केलेली सुरा पिणारे लोक शीलवर्जित आहेत. या देशाचें नांवच आरट्ट आहे. आणि तो घर्महीन आहे, मनुष्यानें तेथे जाऊं नये. तो व्रात्यांचा म्हणजे धर्मसस्कार- हीनांचा आणि यज्ञहीनांचा देश आहे. जर तुम्ही युगंधर नगरांत पाणी प्याळ आणि अच्युतस्थलांत रहाळ किंवा भूतलव्याच्या तलावांत स्नान कराल तर तुम्हास स्वगे कसा मिळेल १ आरद्ट बाहिक देशांत आर्यानें दोन दिवस राहूं नये. तेथे ब्राम्हण आज क्षात्रिय होतो, मग वेश्‍य, मग शूद्र आणि शेवटीं नापित होऊन पुनः ब्राम्हण होतो. ” शल्यानं आपल्या जबाबांत एवढेंच उत्तर दिलें आहे कीं चांगले ब बाईट ळोक प्रत्येक देशांत असतात.

प्रकरण अठरावे. महमुदाच्या मागूनचे राजे.

महमुदानें हस्तगत केलेला पंजाब व काबूल हे प्रांत जरी यापुढें

हिंदु हिंदुस्थानचे भाग उरले नाहींत तरी महमुदाच्या नंतरच्या राजां च्या कारकीर्दीतील गझनीच्या राज्याचा त्रोटक इतिहास, त्यांत आले- ल्या हिंदु हिंदुस्थानच्या उछ्लेखांच्या अनुसंधानाने, देणें आवश्‍यक आहे. गझर्नाच्या राजघराण्याचा संक्षिप्त इतिहास मिनाजउससिराजनें तबकात-इ-नासिरीमध्यें दिला आहे. मिनाजउस्‌सेराज हा विद्वान्‌ गृहस्थ पुष्कळ राजांच्या कारकौर्दीत–नासिरुद्दीन व धिआसुउद्दीन यांच्या कारकीर्दांतहि-दिलछलीचा व त्याभोंवतालच्या साम्राज्याचा काझी होता ( इलिअट्‌ २ पान २६० ). त्यानें हा इतिहास ल्हिन हि. स. ६५० च्या सुमारास तो नासिरुद्दीन यास अपण केला. बैहृकीनें मसाउदच्या कारकौदींचा सन १०५० च्या सुमारास लिहिलेला गोष्टीरूपाचा सविस्तर वृत्तांतहि उपलब्ध आहे. त्यानें लिहिलेल्या गोष्टी बहुधा त्याच्या डोळ्यादेखत घडलेल्या आहेत. आणि हा ‘ वृत्तांत माहितीने भरळेळा आहे. ह्या दोन पुस्तकांवरून हिंदु हिंदु- । स्थानच्या उछेखांस उद्देशून जरूर असलेला महमुदानंतरच्या गक्- ‘ नबी राजांचा त्रोटक इहातिहास या प्रकरणांत आम्ही देणार आहोंत. ।__ महमुदाचे दोघेहि मुलगे मसाऊद व महंमद हे एकाच दिवशी ‘ दोन मातांच्या पोटी जन्मास आळे. मसाउद हा शरीराने असा ‘ शक्तिमान्‌ होता कीं, त्याची गदा खुद्द महमुदासाहे पेळत नसे. ‘ परंतु तो उच्छुंखळ आणि भांडखोर होता. महंमद हा शांत आणि | हुशार होता; आणि त्यामुळें बापाची त्याच्यावर मर्जी होती. मसा-

१९६ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

ऊद प्रजेला व सैन्याला पीडा देईल अश्या समजुतीने महमुदानें महंमदाला युवराज नेमिळें आणि खलिफाकडून खुतब्यांत त्याच्य नांवाचा समावेश करण्याची परवानगी मिळविली. याबद्दल एका अधिकाऱ्याने खासगी संभाषणांत मसाउदचें सांत्वन केळें असंतां मसाउदनें मुसलमानांच्या नेहमींच्या उत्साहाने उत्तर दिलें “ सिंहा- सनाच्या निर्णयाचा अधिकार कागदाच्या भिंडोळ्यांपेक्षां तरवारींतच चांगला दिसून येतो. ‘” आणि अपेक्षेप्रमाणेच वस्तुस्थिति घडून आली. महमुदाम्रमाणेच बापाच्या मुयुत्समयीं मसाऊद हा खोरासान’चा प्रांताधिकारी होता. आणि गझर्नाच्या राज्यावर बसलेल्या महंमदावर, महमुदानें जशी आपला भाऊ इस्माएकळ याचेवर स्वारी केळी होती तशीच, मसाउदनें तात्काळ स्वारी केळी. पण मसाउदनें महमुदावरहि ताण केली. त्यानें आपल्या भावाचे डोळे काढले आणि ल्याला संदैव कडक कैदेत वागाविळें. महमुदाचें प्रचंड साम्राज्य आपल्या अधिकारांत आणल्यावर त्याच्या भावानें निरानेराळ्या अधिकार्‍्यांस दिलेला पैसा त्यांचें हाळ करूनहि एकूण- एक मसाऊदनें वसूळ केला. महमुदांत व शिवाजींत जसं साम्य होतें त्से ह्ररक बाबतींत त्याचा मुलगा मसाउद आणि संभाजी यांच्याताहे| होतें. संभाजीहि मसाऊदप्रमाणेंचे शारीरानें सामर्थ्यवान्‌ होता; आणि त्यानेंहि बापाच्या मृत्यूनेतर आपला भाऊ राजाराम यास पदच्युत करून त्याच्या आईचा जीव घेतला. त्यानें. साधारणपणें दहा वर्षे जोमानें राज्य केलें; शेवटीं अवरंगजेबानं त्यास पकडून त्याचा क्रूरपणे अंत केला. मसाउदचाहिे दहा वर्षांच्या तेजस्वी कारकार्दीनंतर असाच शोचनीय अंत झाला. संभाजी व मसाउद याः दोघांचाहि आपआपल्या धर्मावर पूर्ण विश्वास होता. महमुदाप्रमाणेंच मसाऊदनेंहि धमसुधारकांचा छळ केला आणि हिंदुस्थानावर धर्म- प्रसारा्थ कांहीं स्वाऱ्या केल्या.

महसुदाच्या मागूनचे राजे. १९७

महमुदानं आपल्या घराण्याच्या हातीं दिलेल्या राज्याची कारभार- पद्धति कशी व्यवस्थित होती हें बैहकीनें लिहिलेल्या तपशीलवार सरस वृत्तांतावरून दिसून येतें. प्रधानांना वसे य्यावयाची तीं मोठया समारंभान देण्यांत येत. सव गोष्टींत सुलतान आपल्या प्रधानाचा शिरस्त्याने सछा घेत असे व सुलतान व प्रधान यांचें दर- म्यान जो खलित्यांचा व्यवहार होई तो सुलतानाच्या प्रायव्हेट सेक्रे- टरीमार्फत होत असे. सव हुकूम लेखी सुटत असत. हिंदुस्थानां- तीळ पंजाबप्रांताचा कारभार काझी व सेनापति यांचें माफत चाल- विण्यांत येई. ते दोघेहि लाहोरास रहात. मुलकी राज्यकारभार कार्झाचें हातीं असून तो कर वसूळ करी व न्याय देई. आणि लढाया करण्याचें, तसेच खंडण्या वसूळ करण्याचें, आणि हत्ती पाडाव करून आणण्याचे व बंडखोर हिंदूंना जिंकून शासन करण्याचें काम सेनापतीकडे असे (ईंलियट २ ,पा. ११९). अहमद निआल्तगिन याची जेव्हां हिंदुस्थानचा सेनापति म्हणून नेमणूक झाली तेव्हां द्याला सुलतानाकडून खिछृत आगि सुलतानाचा तोंडी हुकूम मिळाला, व लगेच एक लेखी सनद देण्यांत आली. नंतर

. शपथेचा विधि झाला, आणि आपण सुलतानाची नोकरी एकनिष्ठ-

पणाने बजावं अश्या अथाच्या करारावर त्यानें आपली सही केली आणि मग हे सव कागद सुलतानास दाखवून दप्तरदाराचे हवालीं

करण्यांत आले ( होलियट २ पा. ११९). निआल्तगिन हिंदुस्थानांत आला तेव्हां त्याचें बरोबर गुलामीतून मुक्त केलेळे कांहीं बंडखोर सैनिक व गुलाम पाठविण्यांत आले होते. त्यांच्यावर देखरेख करून त्यांना उद्योग लावण्याचे काम निआल्तगिन यास सांगितलें होतं. मोजेची गोष्ट ही कीं, त्यांना चेद्रभागेचें पठीकडे जाऊं देऊं नये किंवा लाहोरच्या सैन्यांत मिसळूं देऊं नये अस हुकूम देण्यांत आला होता. ते लाहोरास गेल्यास त्या राजाधानीच्या शहरीं कांहीं बखेडा

१९८ गझर्नाच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

उत्पन्न करतील, आणि स्वतंत्र हिंदुस्थानांत जाऊं दिल्यास ते घोटाळा माजवतीळ अशी समजूत असावी.

सेनापतीच्या अनेक कामांपैकी हें एक काम असे कीं, ल्याने पंजाब-हिंदुस्थानांत स्वाऱ्या करून तेथील ठाकुरांपासून खंडण्या वसूल कराव्यात, हें ठाकुर म्हणजे लढाऊ व स्वतंत्र बाण्याचे आणि ता- ब्यांत ठेवण्यास कठिण असे जमीनदार होते. ते क्षत्रिय वणीचे असून त्यांचें वर्णन पूर्वी करण्यांत आलेंच आहे. निआल्तगीनानें हिंदुस्था- नांत स्वारी केली व तो बनारसपर्यंत चाळ करून गेला.“ महमूदहि इतका खालीं उतरला नव्हता ”’ असें बैहकीनें म्हटलें आहे. यावरून असे निर्विवाद दिसून येतं कीं, महमुदानें राज्यपालाचा राहिब नदी वर पराभव केला तेव्हां तो बारीच्या अलिकडे आला नसावा. राहिब ही औंधमधीळ कोणती तरी ( घागरा किंवा गोमती ) असावी. निआ- ल्तगीन व काझी यांच्यांत कांहीं बाबतींत तंटा उपंस्थित झाला. (ब्रिटिश हिंदुस्थानांतहि मुलकी ब फौजी अधिकार्‍्यांत तंटे होऊन अतिशय नुकसान झाल्यानें रोवटीं हिंदुस्थानच्या राज्यपद्धतींत गव्ह- नेर जनरलाची हुकमत सेनांपतीवर कायम झाली आहे ). मुख्य प्रधानाने निआल्तगीनळा असें सांगितलें आहे कीं, तुं हिंदुस्थानचा सेनाध्यक्ष आहेस व काझीची कोणल्याहि तध्हेची तुझ्यावर हुकमत नाहीं ( इलिअट २, पा. १२८ ). निआल्तगिननें काझीशीं भांडण केळें व मसाउदच्या संमतीनें हिंदुस्थानांत स्वारी केली. काझीशीं झालेल्या भांडणांत मसाउदने निआल्तागेनाचा पक्ष उचलला होता

या स्वारीचें वर्णन बेहकीनें पुढीलप्रमाणें केलें आहे. “ निआल्त- गीन गंगा उतरला आणि दक्षिण तौरानें चाल करूंन गेला. ह्यानें आपलें सैन्य अकस्मात्‌ बनारस पुढें उभें केलें. तें शहर गंगाच्या राज्यांत होतें. त्याचं क्षेत्र दोन चौरस फर्लांग (५ मेळ) होतें व ह्यांत पाणी विपुल होतें. ( गंगाच्या ) भातीमुळें सैन्य शहरांत फक्त

महसुदाच्या मागूनचे राजे. १९९

सकाळपासून दुपारपर्यंतच राहिलें, सैन्यांतील लोकांनीं सुगंधी विक- णारे, जवाह्विरे व जरतारी काम करणारे यांचीं दुकानें ळुट्टून फस्त केली; व सोनें, चांदी, सुगंधी द्रव्ये आणि जवाहीर यांच्या लाभानें आभर होऊन ते सुरक्षितपणें परत गेले. ‘’ बेहकीनें हें सर्व आपल्या डोळ्याने पाहिळें असण्याचा संभव आहे. तो त्यावेळीं हयात होता यांत तर वाद नाहीं. त्यानें या स्वारीचा कालइ. स. १०३३ दिला आहे. बनारस शहर हें त्रिपुरचा कलचूरी राजा गांगेयदेव याच्या राज्यांत या वेळीं होतें असं दिसतें.

गांगेयदेव हा सामथ्येवान्‌ राजा होता. त्याचें सैन्य बहुधा जवळच कोठें तरी असावें, आणि त्याचें सामर्थ्य प्रसिद्ध असल्यामुळें तुर्क ल्याला फार भात असत. बाजारांत कापडवाले, गंधी ब जबाहिरे यांचीं दुकानें होतीं. या धंद्यांची अजनहि बनारसेंत भरभराट आहे. बनारसंत पाणी मुबलक होतें असा जो उल्लेख आहे तो विहिरांच्या पाण्यास किंवा हहराभावतालच्या प्रदेशांतील पाण्यास उद्देद्यून असावा. खुद्द बनारस गंगेच्या तीरावरच वसलेले आहे,

या यडास्वी स्वारीनें निआल्तगिनाचें डोके महत्वाकांक्षनें फिरून गेळें आणि आपलें स्वतंत्र राज्य स्थापण्याच्या कल्पना त्याच्या मनांत घोळावयास लागून तुकस्थानांतून तुकी लोकांस सैन्यांत दाखळ कर- ण्यास त्यानें सुरवात केली, परंतु ही गोष्ट काजीनें मसाउदच्या काना- वर घातली. त्याने निआल्तगिनाठा बडतर्फ केळें आणि त्यास शक्‍य- तर जिवंत पकडण्यासाठी एका हिंदु सेनापतीस हुकूम दिला. नि- आल्तागिनाचा अखेर पराभव झाला आणि सिंधूनदीवर जाटांनीं त्याचा पाठलाग केला व त्याळा मारून टाकलें. प्रबळ सेनापाति किंवा गुलाम हे रात्रप्रमाणेचे मालकासहि कसे पीडाकारक होतात हं या गोष्टींवरून प्रत्ययास येतें

या महत्वाच्या व विश्वासाच्या कामगिरीवर हिंदुसैनिकांची व

२०० गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

सेनापतीची योजना करण्यांत आली होती, यावरून गझनीच्या मुस- लमान राजांच्या अमलाखालीं हिंदूस जबाबदारीच्या जागांवर नेम- ण्यांत येत असे असें दिसून येतें. मुसलमान लेखकांनी देखील त्यांच्या शौर्याचे वर्णन केलें आहे. हिंदु सैनिकांच्या भरतीस महमु- दाच्याच कारकीदीत सुरवात झाली, जयपालानें २००० सैनिकांचे दळ कांहीं कालपावेतो गझनीस ठेविलें होतें. हिंदुस्थानच्या हिंदु सैनिकांनी आपला अतिशय छळ करणाऱ्या आपल्या शात्रकडे भाडोत्री शिपाई म्हणून राहावें हें इलियटलाहि विचित्र वाटले, (ई. २ पा ४४८). परंतु हिंदुळोकांचे पूर्वीच वर्णन केलेलें धार्मिक व राजकीय औदासीन्य ध्यानांत घेतलें असतां त्यांनीं परकीय अंमलांत नोकऱ्या- धरून नेहमींच आपल्या राजानेष्ठेनें व युद्ध-प्रावीण्यानें गोरव कसा संपादन केला याचे आश्चर्य वाटणार नाहीं, हिंदूंना आरंभीच मिळालेल्या या व इतर मानांचा इलियटनें उल्लेख केला आहे. आपल्या राज्यारोहणाला विरोध करणाऱ्या आपल्या सररदारांविरुद्ध सावंद नांवाच्या हिंदूंची मसाउदनें योजना केली. (या लढाइत सावंद हा आपल्या सैनिकांसह गारद झाला ). विजयराजाला महमुदानेंच सेनापाति नेमळें होतें व मसाउदच्या नंतर पुढील सुल- तानांनीहि पुनः त्याला नोकरीवर बोलाविले. अशा अनेक उदाह- रणांचा ईल्यिटनें उलेख केला आहे (ई. २, पा ६० ). जाटांनीं निआल्तगिनाला ठार मारलें ताहि आपल्या राजाच्या राजानिष्ठपणें सवेत.

निआल्तगिनाची बनारसेवरील स्वारी यशस्वी झाली यावरून कनोजचें राज्य कसें दुबळ झालें होतें हें दिसून येतें. त्याला आतां साम्राज्य-पदवी उरली नव्हती. राज्यपाळ मरून गेला होता. त्रिलो चनपाल त्याच्या गादीवर आला होता. प्रयागास त्यानें केलेल्या दान पत्नाचा उछठेख मागे आलाच आहे बनारस प्रमाणें प्रयागाहे गांगे- याचे ताब्यांत गेळे असावें. कलचूरींच्या इ’तेहासांत गांगेयाचा अंत

आक

महमुदाच्या मागूनचे राजे. २०१

प्रयागास झाला याचा उल्लेख येणार आहे. त्रिलोचनपालानें किती

वर्षें राज्य केळें व त्याच्यामागून राजा कोण झाला हं माहीत नाहीं.

कोलब्रुकनें प्रसिद्ध केलेल्या लेखांतील एका भंगलेल्या शिलालेखांत

एका यशःपालाचा उल्लेख आहे (२ पा. २७८). या लेखांत

त्याला महाराज ही पदवी लावली आहे परंतु परमेश्वर या नेहमांच्या . पदवीचा उपयोग केलेला नाहीं. त्यानें यमुनेचे दक्षिणेस व प्रया- ‘ गाचे नैक्रत्येस कोसंबी–मंडलांत एक दानपत्र केलें आहे. कनो- जचा औधवर पूर्ण अमल होता. परंतु निआल्तगिनाच्या स्वारीने प्रोत्साहन मिळून तुर्क लोक औधमध्यें अधिकाधिक घुसूं लागले. महमुदाचा भाचा साळार मसऊद याच्याबद्दह जी एक असंभाव्य गोष्ट सांगण्यांत येते तीवरून असं अनुमान करावयास खास जाग आहे कौ, तुर्कानीं विशेषतः औधमध्ये बऱ्याच स्वार्‍या केल्या अस- ल्या पाहजेत;कारण या गोष्टींचा सव प्रसंग औध प्रान्तांतील आहे. त्यावेळीं साठार मसाउदचा तळ ओघ प्रांतांतील सध्याच्या बाराबांकी जिल्ह्यांत सत्रेख येथें होता व तेथून त्यानें अवघांत निरनिराळ्या भागांत स्वाऱ्या केल्या अशी समजूत आहे. ओधमधीळ अनेक जिल्ह्यांत या साधुपुरुषाच्या जागा आहेत अशी कल्पना आहे.या स्वाऱ्या इ,स. १०३८ पासून १०१५५० पर्यंत झाल्या. सालारची गोष्ट अगदींच कल्पनिक नाहीं; कारण बदाऊन येथें सांपडलेल्या ( ए. इ. २, ६४ ) एका राठोड शिलालेखांत असं म्हटलें आहे कीं, राठोड राजांपैकीं मदनपाळ राजाने कोणत्याहि अमिराला स्वारी करणें अराक्य करून टाकळे. या शिंलालेखाबद्दल विस्तृतपणे विवेचन आम्ही दुसर्‍या एका प्रकरणांत करणार आहोंत, या शीलालेखांत काल दिलेला नाहीं व त्यामुळें मदनपालाचा काळ निश्चित करितां येत नाहीं. तर्थापे आमची समजूत अशी आहे कीं हा स्वा- ऱ्यांचा उल्लेख निआल्तागेन किंवा सालार मसाऊद यांस उद्देशून

ब्र

२०२९ गझनीच्या महसुदाच्या स्वाऱ्या.

असला पाहजे. हिंदुस्थानांतील रजपूत राजांना विशेषतः या पवित्रा ती्थीवरील स्वाऱ्यांमुळें क्रोध आला. आणि माल्वाथिपाति भोज ( इ. स. १०४० ), त्रिपुर्चा राजा कर्ण कलचूरी व शेबटीं गाहडवाल चंद्रराजा यांनीं तकांस व इतर परकीयांस उत्तर हिंदु- स्थानाबाहेर हांकून लावून “ परकायांच्या जूलमांतून देशाची सुटका केली; हा कथाभाग पुढें येणार आहे. चंद्राने कनोज काबीज केलें ब तेथें आपलें प्रबळ राज्य प्रस्थापित केळे. अशा तऱ्हेनं प्रतीहारांचें दुबळ झालेलें घराणें इ. स. १०८० त नष्ट झाळें. हे अलीकडचे प्रतीह्मार राजे पूर्वांच सांगितल्याप्रमाणें गझनीचे मांडलिक बनले होते. त्यांनीं आपल्या राज्यांतील गांवांवर तुरुष्कदंड नांवाचा कर बसविला होता. गाहडवालाहे तो दंड वसुल करीत परंतु तो त्यांनीं तुकांस दिला नाहीं असे दिसतें. दान दिलेल्या गांबीं तो इना- मदारास मिळे.

हा वृत्तात आवश्‍यक असला तरी प्रस्तुत विषयाला सोडून केवळ प्रासंगिक असा आहे, तेव्हां आतां आपण पुनः गझनवीच्या राजांच्या वृत्तान्ताकडे वळूं. बेहकीनें असं लिहिलें आहे कीं एका वर्षी गझनी नदीला एकाएकीं पूर आलाव त्यामुळें शहरांत भयंकर नुकसान झालें. नदीवरीळ पूळ सबंधच्या सबेध वाहून गेला. याकुबइलेस व त्याचा भाऊ यांनीं बांधळेला गझनीचा किल्ला मात्र जशाचा तसा कायम राहिला. गणितांत पारंगत असलेल्या मसाउदने नवीन एक प्रचंड एकाच कमार्नांचा पूल बांधला. त्यानें अनेक राजवाडेहि बांधळे आणि सुंदर बागाहि लाविल्या |

परंतु सामर्थ्यं, शोर्य, विद्वत्ता, प्रजाहितर्बुद्धि वगेरे अनेक सदूगुण अंगीं असतांहि मसाउदची कारकीर्द द्दैवाची झाली; व कमनशिबानें आपल्या राज्याच्या अर्ध्या अधिक भागास त्यास मुकावें लागलें बेहकी म्हणतो “ अमीर मसाउदमध्यें वैगुण्य असें कोणतें होतें £

ल. २३ महसदाच्या मागूनचे राजे. २०३

त्याच्या जवळ विश्वासू नोकर, उत्तम अधिकारी, नामांकित योद्धे आणि प्रसिद्ध विद्वान्‌ हे सर्व होते. परंतु नियतीने असं योजिले होतें कीं, त्याची कारकीर्द कष्टाची व त्रासाची व्हावी आणि खोरा- ‘ सान, रूबारिझम, रे आणि जब्बाल हे प्रांत त्याच्या अमलांतून निघून ‘ जावेत. ” “ या अमिरानें आपली पराकाष्ठा केळी आणि मोठाली ‘ सैन्ये उभारली. निरानेराळ्या योजनांचा विचार करण्यांत त्यानें झोपेशिवाय रात्रींच्या रात्री घालविल्या. परंतु त्याची स्थिति खालावतच गेली!” ( ईलियिट २). कदाचित्‌ त्याच्या विचारांचे अनिबद्ध स्वातंत्र्य आणि दुसऱ्याचा सला ऐकून घेण्याची नाखुषी हें त्याच्या अप- कर्षांचें कारण असावें. महमुदानें खोरासानमध्यें कांहीं सेल्जुकी तुकांस वसाहत करण्याची परवानगी चुकीनें दिली होती. आणि तेथेंच बंडाला सुरुवात झाली. मसाउदचा थोरला मुलगा शहाजादा मोदूद हा नेहर्माच्या शिरस्त्याप्रमाणे खोरासान व बल्ख या प्रांतावर अधि- कारी होता. तो अधिकारी असतांना सेलजुकी तुकानीं बंडाचा झंडा उभारिला. गझनीच्या सैन्याचा पराभव झाला.त्या प्रांतावर आक्ससच्या उत्तरेकडूनहि स्वारी करण्यांत आली. तेव्हां प्रचान व इतर अधिकारी यांनीं मसाउदाला जातीनें तु्कांवर चाळून येण्याविषयीं सछा दिला. हा सछा न जुमानतां मसाउदनें हिंदुस्थानांत धमप्रसार करण्याच्या हेतूने स्वारी करून सतलजच्या दक्षिणेस सांप्रतच्या हिस्सार जिल्ह्यांत हान्सीला वेढा दिला; व अशा रीतीनें आपलें राज्य पंजाबापलीकडे वाढाधण्याचा प्रयत्न केला. ही स्वारी इ. स. १०३७त झाली. त्या प्रांतावर व किछ॒यावर ताबा कोणत्या राजाचा होता हें निश्चित झा- ठेळें नाहीं. हिस्सार गेझेटियर ( पा. १९ ) मध्यें असें म्हटलें आहे कीं, हान्सीचा हा प्राचीन किल्ला चाह्मान विश्यालदेवाचा पुत्र अनुराज याच्या ताब्यांत होता. अनुराजाचा पुत्र तेष्टपाळ यास तेथून

२०४ गझनीच्या महमसुदाच्या स्वाऱ्या.

हांकून देण्यांत आलें. त्यानें पुढें बुंदीचे हाडा घराणें स्थापिले. > परंतु पुढें चाहमानांच्या इतेहासांत आपल्याला असे दिसून येईल कीं, या काळांत त्यांचा वाक्‍्पति राजा राज्य करीत होता आणि गौरीदकर ओझा यांचें असें म्हणणें आहे कीं, बुंदीचे चाहमान घराणें नडूलच्या चाहमान घराण्याचा १२ वा राजा आसराज याचे पासून उत्पन्न झालें. किछ॒यावरीळ राजाचें नांव कांहींहि असो, तो चाहमान होता व तो शोयोनें लढला यांत संशय नाहीं. बेहकीनें या वेढ्याचें वर्णन असें केळे आहे, “’ वारंवार अत्यंत निकराच्या लढाया होत असत, किछृयावरीळ शिवदीनें जिवावर उदार होऊन किल्ला लढविला. विजयी सैन्यांत ( मुसलमानांत ) गुलामाहे अति- शय शोयानें लढले. सरतेशेवटी पांच ठिकाणीं सुरुंग खोदण्यांत आले व रबिउल अव्वल पूर्वी १० दिवस एका सोमवारीं किछ॒याच्या भिंती कोसळल्या. किल्यावर मारा करून तो पाडाव करण्यांत आला, ब्राह्मण व इतर प्रमुख लोकांस ठार मारण्यांत येऊन त्यांच्या बायका पकडून नेण्यांत आल्या. सांपडलळेंळा सवे खजिना सैन्यांत वांटण्यांत आला. हा किल्ला हिंदुस्थानांत विठाद्ध किला म्हणून प्रसिद्ध आहे.” (३9२७१४०)

वरील वर्णनावरून दोन नवीन अशा गोष्टी दृष्टोत्पत्तीस येतात, पहिली सुरुंगाची. त्या काळी बंदुकीच्या दारूचा शोध लागला नव्हता अशी हल्ली समजूत आहे. तेव्हां दुसरे कोणतें तरी स्फोटक द्रव्य वापर- ण्यांत आलें असलें पाहजे खास. तें काय होतें हें सांगणें मात्र

काठण आह. ब्राह्मणाचा कत्तल हा दसरा गाष्ट हाय. महूमुदाच्या

लढाईंतीळ क्रौ्यांत यामुळें पुढें पाऊल पडलें, ( उत्बीनं आपल्या सविस्तर वर्णनांत या गोष्टीचा उछेख केला नाहीं. कदाचित्‌ हा

< हा मजकूर कोठून घेतला आहे हें समजणे कठीण आहे,

धि र

| महसुदाच्या मागूनचे राजे. २०५ ।

॥ ! उल्लेख चुकून राहिला असावा. ). पंजाबातील क्षत्रिय व चाहमान | वेगेरे उत्तर हिंदुस्थानांतील रजपूत यांच्या स्वभावांत फरक होता. या रजपुतांनीं राज्यें केली होती, त्यांना दुसऱ्याच्या अमलाखाली राह- ण्याचे माहित नव्हेते. यामुळें लवकरच दिल्लीच्या तोमरांनीं हा किल्ला व व्या भोवतालचा प्रांत तुर्कांच्या ताब्यांतून सोडवून घेतला असें दिसून येते. फिरिस्तानें लिहिल्याप्रमाणे इ. स. १०४३ मध्यें ‘ हे तोमर चांहमानांच्या आश्रयाखाली उदयास येत होते. गझर्नास परत आल्यावर आपण मोठी चूक केली असं मसाऊद- ला आढळून आलें. अम्ञेयीकडे आपलें राज्य वाढवीत असतां वायव्ये- कडील अत्यंत महत्त्वाचा खोरासान प्रांत तो गमावून बसला होता, महमुदालाच फक्त पूव व पश्चिम या दोहा दिशांस अनुसंधान राखतां आठे. मसाउदरचे लष्कर दूर हिंदुस्थानांत लढाईत गुंतलें आहे असें पाहून सेळजुकी तुकांनीं खोरासानवर स्वारी केळी आणि ल्या प्रांताला खालसा केलें. ते आतां गझर्नावर चाडून येण्याची तयारी करीत होते; आणि त्यामुळें मसाऊद भांबावून गेला. आपलें सव कुटुंब व खाजिना घेऊन हिंदुस्थानांत निघून जाण्याचा त्यानें निश्चय केला व त्याप्रमाणें हकूमहि सोडले. त्याच सरदार, सेनापति, सै- न्यांतील अधिकारी व त्याची आईंडहि यामुळें संतापून गेली व ल्या सर्वानी त्याचा क्रोधपूर्ण निषेधहि केला. परंतु नेहमीप्रमाणेच मसा- उदवर त्याचा कांहीं परिणाम झाला नाहीं. त्याला उपदेश करण्याची किंवा सल्ला देण्याची सोयच नव्हती. मोंज ही कीं, त्या शूर राजाचा हा निश्चय ज्योतिषावर उभारलेला होता. – महंमदानें जरी आपल्या घर्मात ज्योतिष पाहण्याचा तीव्र निषेध केला आहे, तरी तुक आणि अरब यांचा हिंदूप्रमाणेंच ज्योतिषावर विश्वास असे’‘त्याच्या मुख्य प्रधा-

– अल्बिरुनी हा गणितज्योतिषी व फलज्योतिषी हाता.

२०६ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

नाने मसाउदच्या या निश्चयाचा निषेध करून त्यास असं कळाविळें कीं, आपली बायका माणसें व खाजिना घेऊन उत्तर हिंदुस्थानांत निघून तुम्ही गेलात तर ही बातमी शात्रूंत व मित्रांत पसरंल्याबरोबर प्रत्येकाला आपली सत्ता वाढविण्याची हांव असल्यामुळें संकट ओढ- वल्याखेरीज राहाणार नाहीं. ‘’ परंतु तो निरोप ऐकून तो दुर्दैवी मसाऊद उत्तरला कीं, “ या वेडयाला आपण काय म्हणतो आहोंत हेंच कळत नाहीं.मी जें जे ठराविळें आहें तेंच योग्य आहें. तूं प्रेमानें लिहिलें आहेस हें मला कबूल आहे. स्वस्थ रहा आणि माझें हुकुम पाळ. कारण मला जं दिसतें आहे तें तुला दिसूं शकणार नाहीं. मसाउदनें शहर व किल्ला कोतवाल बुअल्ली याचे हृवालीं केला व त्याला सांगितळें कीं, “ युवराज मौदूद, प्रधान व बरेचसे सेन्य हीं सर्व दूर राहतील. कांहींहि होवो, उन्हाळ्यांत सर्व नीट जुळवून घेईन, ज्योतिषांनी असें सांगितले आहे कीं हिंवाळा मला अनु- कूल नाहीं. ” कोतवालानें ल्याला विनवून सांगितळें कीं, झनाना व व खजिन) कोठें तरी बळकट ।कछूयांत सुरक्षित ठेवावा व तुम्ही येथे रहावे; परंतु सुलतानाने त्याला उत्तर केलें हीं, “ आपल्या बरोबरच बाळगावयाचीं.’/असें म्हणून हिंदुस्थानच्या प्रवासांत आपल्याला शांति व सुख मिळावें यासाठीं त्यानें देवाची प्राथना केली. ( बैहकी ई० २ पा० १६२ ).

हिंदुस्थानांत जाऊन आपल्या प्रह्यांची आनेष्टता टाळावी असा सुलतानाचा हेतु होता. आजच्याप्रमाणें त्या काळींहि वाहिंद, मार्मि- नारा (2) बरशोर (पेशावर) व किरिल(१) हीं शहरें व ल्याभोंबताळचा सिंधूच्या पश्चिमेकडील प्रांत हिंदुस्थानांत मोडत होते (ई. २ पा, १५० ). असो, हिंदुस्थानांतहि अनिष्ट प्रह्मंनी मसाउदचा नाश करावयास कमी केलें नाहीं. मार्गालटन घाटांतून ( हसन-अबदाल- च्या पाश्चिमेस थोड्या मैलावर रावलपिंडी व अटक यांच्या दरम्या-

महसुदाच्या मागूनचे राज. २०७

नच्या डोंगरांत ) तो जात असतां मुसलमान व हिंदु बंडखोर गुला- मांनींच त्याला पकडून कैद केलें. त्यांनीं अंध महंमदाला कैदेतून ‘ बाहेर काढलें आगि त्याला राज्यावर बसविलें ब मसाउदला गिराच्या | किछठ॒यावर नेऊन मारून टाकण्यांत आलें. मसाउदच्या या शोच- नीय अंतानं संभार्जाच्या करुणास्पद मृत्यूची आठवण होते. त्यानेंहि ‘ मसाउदप्रमाणेंच आपल्या बापाने कमाविलेल्या राज्यांताळ फार मोठा ‘ मराठी भाग घालवून दूर कनांटकांत लहानसा प्रान्त शिल्लक ठेविला ‘ आणे तो भाग गशझर्नाच्या राजांना हिंदुस्थान जसा आश्रयास उपयोगी पडला त्याप्रमाणें राजारामास आश्रयस्थान झाला. दोघेहि अत्यंत शर, विद्वान्‌ १ धर्मोत्साह्यी असूनहि आपल्या हट्टाने आणि सदुपदेशाचा अव्हेर करून दु:खांत बुडाळे.विपुल साघनसामुग्री असून । तिचा उपयोग करण्याची पात्रता नसेल तर ती कुचकामाची ठरते हे ‘ दोघांच्याह्ि चरित्रावरून स्पष्ट दिसून येतें. सुरुवातीस पुरेशी साधन संपात्ते नसतांहि महमूद व शिवाजी हे मोठेपणास चढले ( यांतच त्यांचा थोरपणा आहे ) आणि मसउद आणि संभाजी विपुल साधनें ‘ असून हि राज्यनाश होऊन मारले गेले.

आम्ही मसाउदच्या कारकौर्दींचा इतिहास इतका सावस्तर दिला आहे तो अशासाठी कीं, त्याच्या सान्निध्यानें महमुदारचे महत्व . स्पष्ट होतें आणे शिवाय त्याच्या कारकार्दीत हिंदुस्थानांत आणखी . प्रांत काबीज करण्याच्या हेतूनें बनारसच्या व हार्न्साच्या दोन * मह- _ त्वाच्या स्वाऱ्याहि झाल्या. आतां गझनीच्या इतर राजांचा इतिहास हिंदुस्थानशीं संबंध येणाऱ्या गोष्टींचा उल्लेख करून थोडक्यांत देऊं.

% सरदेसाई यांच्या ग्रंथांत तिसऱ्या एका स्वारीचा उल्लेख आढळतो त्या स्वारींत त्यानें कारर्मारांत सरस्वती नदीवर’वा एक किल्ला हस्तगत केला. परंतु बेहकीनें या स्वारीचा उल्लेख केला नाहीं, कारमीरांत सर- स्वती नांवत्वी नदी नाहीं, आणि तरंगिणीत!हे या स्वारचिं नांव नाही-

२०८ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

महंमदानें सह्या माहिनेच राज्य उपभोगिलें. मसादउचा मुलगा मोंदूद ह्या आपल्या बापाचा सूड उगविण्याकरितां बल्ख मधून तांत- डीनें निघाला. तो बल्ख प्रांताचा सुभेदार होता. त्यानें अफगा- णिस्थान आपल्या ताब्यांत घेतळें आणि हिंदुस्थानांत येऊन आपल्या चुलत्याचा पराभव केला व त्याला व त्याच्या सर्व मुलांना कैद केलें. त्यांचा व आपल्या बापास कैद करणाऱ्या तुर्की ब हिंदु गुलामांचा त्यानें वध करविला. नंतर तो गझर्नीस परत गेला व तेथे त्यानें नऊ वर्षे राज्य केलें. त्याचे मुलगे कर्तत्वहीन होते. त्याच्या सरदा- रांनीं व अधिकाऱ्यांनी त्याचा एक मुलगा व चुलता अल्ली या दोघां- स एकदम राज्यावर बसाविलें. परंतु ते दोघेहि दुबेळ निघाले व त्यांच्या कारकार्दांत सववत्र गोंधळ माजला. दोन महिन्यानंतर त्यांना एका किछयावर पाठविण्यांत आलें व इ. स. १०’“५०मध्यें महमुदाचा तिसरा मुलगा अबदूल रशीद यास राज्यावर बसविण्यांत आलें. इराण व खोरासानचा सेळजुक राजा अल्प अस्लीन हा गझर्नावर चाळ करून आला; परंतु महमुदाचा एक सरदार तुम्रीळ यानें त्याचा पराभव केला, तुम्रील हा महमुदाच्या शिस्तीत वाढलेला निघड्या छातीचा गुलाम होता व महंमदानें त्याला गझनीच्या सैन्याचा सेनापाति केलें होतें. जय मिळवून परत आल्यावर त्यानें अबदुल रशीदला ठार मारून ल्याची गादी बळकावली. त्यानें आणखी अकरा राजकुमा- रांचा वध केला आणि फार निष्ठुरपणानें राज्य चालाविळें. त्यानें चाळीस दिवस जलुमानें राज्य केल्यावर एका तुर्की शिलेदारानें त्याचा सिंहासनावरच खून केला.

एका किळ्यांत दोनच राजपुत्र न मरतां बंदींत शिक राहिळे

होते. तुम्रीलानें त्यांचीहि व्यवस्था लावण्याचा हुकूम सोडला होता. पहारेकऱ्यानें एकच दिवस हुकुम अमलांत आणण्याला उशीर केला, इतक्यांत तुम्रीलच्या खुनाची बतामी येऊन पोचली. सुदैवाने अशा

मि अअजायाय्या

महमुदाच्या मागुनचे राजे. २०९

रीतीनें त्या राजपुत्रांचे प्राण वांचलळे आणि हे राजपुत्र फरुक्जाद व ‘ इभ्राइम दोघेहि अनुक्रमाने सळतान झाले. दोघांनींहि न्यायाने आणि दयाशीलतेनें राज्य केलें. इभ्राइम हा अत्यंत धर्मशील होता. त्यानें कुराणाचे फारशींत भाषांतर केलें. त्याला चाळीस मुली व ठत्तीस मुलगे होते. यामुळें राजघराणें पुनः एकदां राजपुत्रांनीं गजबजून गेलें. सुलतानाने आपल्या मुलींची विद्वान लोकांशीं लग्नें लाविलीं. त्यांपैकी एक मुलगी प्रसिद्ध ग्रंथकार नासिरी याच्या पणजास दिली होती. इसम्राइम हा शाहूसारखा होता. शांतींत व वैभवांत ४२ वर्षे राज्य करून तो इ. स. ११० ०मध्यें मरण पावला. त्याचा मुलगा मसाउद यानें बापापेक्षांहि अधिक न्यायाने आणि उदारपणे राज्य केलें. त्यानें सर्व महमुदी प्रांतांती त्रासदायक कर बंद केळे ( आणि सर्व साम्राज्यांतील ) व झाबुलिस्तानांतील हे कर अजिबात उडवून टाकले. त्याच्या कारकॉार्दीत त्याच्या हेजिबानें हिंदुस्थानावर धार्मेक स्वारी केली व तो गंगा उतरून “’ महमुदाखेरीज दुसरा काणी जेथ- वर गेला नव्हता अशा ठिकाणापयत हिंदुस्थानांत आला होता.” या स्वारीच्या स्थलाचा व कालाचा उल्लेख आढळत नाहीं. परंतु यामुळें सालार मसाउदाच्या स्वारीची असंभमनीयता दिसून येते; कारण महमूद ओऔओधमधीळ बार्राच्या अलिकडे आला नव्हता. १७ वर्षे राज्य करून हा राजा ५०९ हि. (इ. स. १११८) मध्यें मृत्युवश झाला. यावरून यार्चांच ओधमधीळ स्वारी अमीराची शेवटची स्वारी असावी, आणि बहुधा बदाउनच्या शिलालेखांत जिचा उल्लेख आहे ही हीच स्वारी असावी.

त्याचा वडील मुलगा अस्ठीन हा त्याच्या नंतर गादीवर आला, परंतु अस्लानचा धाकटा भाऊ बेहूराम यानें त्यास हांकून लाविलें. या कामीं त्याला त्याचा मामा संजर सुलतान याची फार मदत

म…भा, १४

२१० गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

झाली. त्यानें पुष्कळ वर्ष ( ४१ ) राज्य केठें परंतु त्याची कारकीर्द त्याला सुखाची झाली नाहीं. हिंदुस्थानांतील प्रांताधिकाऱ्यानें दोनदां बंड केलें व दोनदां सुलतानाला त्याच्यावर स्वारी करावी

लागली, एकदां मुळतानाजवळ व दुसऱ्यांदा शिवालिक डोंगरांत. त्या

बंडखोराचा अखेर नाश झाला. धोरी ( गोरच्या ) सरदारांनी बेद्दराम हिंदुस्थानांत गेळा असतां तिकडे गझनी हस्तगत केळी आणि ती जाळून नष्ट केली, त्याचा इतिहास पुढें धोरीच्या बृत्तांतात येईल. बेहराम हिंदुस्थानांत कांहीं दिवस राहिला व घोरी सरदारांनीं गझनी सोडून दिल्यानंतर परत गेला. त्याचा मुलगा खश्रू हा त्याच्या मागून हि. ५५२ इ. स.११ ५९) मध्ये राजा झाला. घोरी सरदारांनी गझर्नांच्या राज्याचा पायाच डळमळीत केला असल्यामुळे आणि खश्र हा दुबळ राजा असल्यामुळे गॉश॒ तुकाच्या टोळ्यांनी गझनीवर हला केला व तें शद्दर हस्तगत करून, गिआसउद्दीन घोरीनें त्यांना घालवून देईतो, बारा वर्षे पावेतो तें आपल्या कबजांत ठेविळें. मागील वहिवाटीप्रमाणे खश्रू ह्या लठाहोरास येऊन राहिला व तेथें त्यानें सात वर्षे राज्य केलें. त्याचा मुलगा शांत खूश्रू यानें पुढें थोडी वर्षे राज्य केल्यावर, त्यास हि. ५८७ इ. स. ११९१ मध्यें महंमद घोरीनें कैद केळें व त्याला व त्याच्या मुलाला धीआसउद्दीन घोरीच्या हुकुबावरून हि. ५९८ इ. स. १२०६ मध्यें मारून टाकण्यांत आळे. अशा तऱ्हेने महमुदाच्या वंशाचा अंत झाला. बेजबाबदार राज्यपद्धतीला आळा घालणारी राष्ट्रीय भावना प्रजेंत उत्पन्न झाली नसली म्हणज अशा राज्यपद्धतींत कसे भयंकर अनर्थ घडतात हं गझनीच्या राजांच्या हतिह्यासावरून ठळकपणें दिसून येतें. प्रत्येक देशांत राज्याच्या वारशाबद्दळ कांहीं तरी नियम असतात, ( पाश्चात्य देशांत हे नियम स्पष्ट व व्यवास्थित स्वरूपाचे आतां झाळे आहेत ). परंतु महत्वाकांक्षी व पापपुण्याचा विचार न कारितां

ब

र

१ क

0१००-०० > ७. कजा कीण “७०-८४

॥ । ॥। |

गझ्लनवी राजांची नाणी. २११

निःशेकपणें वागणाऱ्या लोकांस ताळ्यावर आणणाऱ्या राष्ट्रीय भावनेचा । उदय प्रजेंत झालेला नसतो तेव्हां राजे व राज्यघराण्यांतील राज्यपदावर ! येण्यासारखे कोणतेहि नातलग या सर्वांचे अशा घोर तऱ्हेने व इतक्या । माठेबा प्रमाणांत खून करण्यांत येतात कौं राजघराण्यांत जन्माला येणें ही ! एकमोठी आपत्तिच होते. हिंदु राज्यांतहि जरी ही राष्ट्रीयत्वाची भावना । अस्तित्वांत नव्हती तरी असे प्रसंग कचित आढळून येतात. बहुधा हिंदु । लोकांच्या स्वभावांत कायद्यांची बंधनें पाळण्याची इच्छा आधिक व क्ररता । कमी असल्यामुळें असें झालें असं म्हणतां येतें

हं पुस्तक थेथें संपलें पुढच्या पुस्तकांत गझनवी राजघराण्याला

खो देणाऱ्या घोरी राजांचा इतेहाास प्रथ्वीराजाच्या वृत्तांताबरोबर । देण्याचें योजेळें आहे. कारण त्यांनीं प्रथ्वीराजाचा पराभव केला

आणि हिंदुस्थान कायमचे जिंकिले. येथें हहे आणखी नमूद केलें पाहिजे कीं, वर वणिलेल्या स्वारी व्यतिरिक्त अनेक लहान सहान स्वाऱ्या साहसाप्रिय व महत्वाकांक्षी तुकांनीं ह्विंदस्थानांत केल्या अस- ल्या पाहजेत. त्यांचा उछछेख मुसलमान प्रंथकारांनीं केला नसला तरी पुढील पुस्तकांत येणाऱ्या अनेक रजपूत राज्यांच्या इतिहासांत

’ ही गोष्ट निदर्शनास येईल.

टिप्पणी-गझनवी राजांची नाणी.

जर्नल रॉयल एशिआटेक सोसायटी भाग ९ पान ६७ व भा. १७ पान १५७ मध्यें मि. थॉमस्‌ यांनीं लिहिलेल्या निबंधांत पुढील मनो- रंजक माहिती आढळते. आपल्या राज्याभिषेकाची आठवण राहण्यासाठी गझर्नांच्या प्रत्येक राजानें आपल्या नांवार्ची नाणीं पाडली होतीं. हिंदु- स्थानांताळ बहुतेक राजे अशा तऱ्हेने नांणीं पाडीत असत, आपल्याला अल्पतगिन,सबुक्तगिन व इस्माइल यांची नांणीं सांपडतात व त्यांवरून ते या अनुक्रमानें गझनीच्या गादीवर बसले असें दिसून येतें. परंतु या सर्व नाण्यांवर सामानी बादशाह मनसूर अथवा नूह यांचीही नावें कोरलेली आहेत व त्यावरून हे गझनीचे राजे सामानी सम्नाटांचे मांडलिक होते

२१२ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

असें दिसून येतें. महमूद हि. २८९ (इ. स. १००० ) मध्यें स्वतंत्र झाला असावा. कारण त्यासालच्या नाण्यांत सामानी राजाचे नांव पाहि ल्यानेंच वगळलेलं दिसतं. त्याच्या सुरवातीच्या नाण्यांवर महमुदाला सैफुद्दोला असें म्हटलं आहे.ही पदवी नूहने त्याला हि.३८४ (इ.९९५) मध्ये दिली. नंतरच्या नाण्यांत खलिफानें दिलेल्या अलअमीर–यमीन- उदौलत व अमीन–उलूमिळत या पदवीचा उल्लेख आढ: ळतो. त्या नंतरच्यांत “ मलीक उल्‌ ममालिक ” ( राजांचा राजा ) असा उल्लेख आहे. शेवटी तो विख्यात होऊन पदवीची कोणतीच जरूर नसल्यामुळें नुसतं महमूद येवढेंच नाण्यांवर खोदलेले आहे. त्यानें आप- ल्याला सुलतान किंवा गाझी असं कोठेच म्हटलेले नाहीं, सुलतान ही पदवी प्रथम इब्राइमच्या नाण्यांवर आढळते (हि ४६१इ.स. १०६१), महमुदाची फारशी ब संस्कृत अश्शा दोन्ही भाषांत खोदलेली नाणींहि सांपडली आहेत. तां हिंदुस्थानांतील प्रजेकारेतां होती. त्यांतील देव- नागरी लिपीतील छाप मनोरम असून त्यावरून महमुदाच्या दरबारीं हिंदी पंडित असावेत असं दिसतं. तो छाप असा आहेः-‘““अव्यक्तमेक महम्मद-अवतार नृपति महमूद. ” त्यांनी महमुदाला पैगंबर महंमदाचा अवतार बनविला असून पेगबराला अव्यक्त असें म्हटलें आहे. कांडी वेळा अयं टंक महमूद संवत्‌ ४१२ येवढेंच लिहिलेलें आहे. हीं नाणीं लाहोरास पाडली होती. लाहोर, निशापूर ब पश्चिमेस आणखी तीन चार ठिकाणें येथें टांकसाळी होत्या. काबुलांस टांकसाळ नव्हती. सामंतदेवाच्या नांवाची जीं काबूलच्या शाही राजांची नाणीं आहेत त्यांचें अनुकरण आपल्या नाण्यांत गझनवी राजांनीं केलेलं आहे. त्यांत एका बाजूला कुशीवर पडलेला नंदी असून दुसऱ्या बाजूला घोडेस्वार व महमूद किंवा मसाउद याचें नांव आहे. मोदूदच्या व पुढे इभ्राइमच्या हि. ४३२ (इ, स. १०४९१) नाण्यांवरहि नेदी कोरलेला आहे. सबुच्- गिन व महमूद यांच्या नांण्यांचें वजन काबूलच्या हिंदु राजांच्या बाणांच्या वजना इतके आहे. शाही ब्राह्मणराजांची नाणीं रुप्याची होतीं(दिऱ्हाम-द्रम्म) गझनी व निद्यापूर टांकसाळींतील नाणीं सोन्याची होती ( दिनार ). हिंदु व

मुसलमान राजांची तांब्याची व लहान चांदीचाीहे नाणीं होती.

परिशिष्ट हिंदूंची मूतिपूजा.

सोमनाथाच्या मूर्तिभंगाच्या व लुटीच्या हकीकतीवरून वरील विषया- कर कांहीं सुचलेले विचार गिबनप्रमाणें इतिहासाचा क्रम थांबवून न देतां वे येथें पारिशिष्टरूपाने आम्हीं देत आहों. दहाव्या शतकाच्या अंती ‘मूर्तिपूजेसंबंघाने बराच भोळसटपणा हिंदुस्थानांत वाढून त्यापासून मुस- । लमानी घरमांच्या लोकांस फायदा घेण्यास साघन झालें होतें, महमुदाच्या | मूर्तिमंजक स्वाऱ्या हिंदु लोकांच्या या भोळेपणाच्या प्रकारासंबंधें डोळे !’ उघडण्याकरितांच झाल्या असें म्हणतां येईल, या स्वाऱ्यांपासून निघणारा । चो अद्याप हिदूंनीं घेतला नाहीं असें दुर्दैवाने म्हणावें लागतें. मूर्तिपूजा ! बैदांत सांगितली आहे कीं नाही,किंबा ती बुद्धीस पटते किंबा नाही, हा ‘ ‘घर्मविषयक प्रश्न आम्ही येथे विवेचित नाहीं. हल्लीच्या हिंदुघर्मात मूर्ति- ‘ पूजा निःसंशय मान्य आहे आणि इंश्वर-प्रणिघानाच्या दृष्टीने ती योग्य तऱ्हे मान्य आहे असे म्हणतां येतं, पण मूर्तिपूजेपासून कांहीं भ्रांत सम- “जुती मनुष्याच्या मनांत रूढ होतात, विशेषतः मूर्तीतच त्या देवतेची शक्ति आहे ही चुकीची समजूत उत्पन्न होते. ही गोष्ट हिंदूंनाच लागू -नसून प्राचीन काळापासून जेथे जेथें मूर्तपूजञा चाळू होती तेथ तेथ होती. बौद्ध घर्म आरंभीं इंश्वराचेंच अस्तित्व आहे कीं नाहीं ह्या विषयीं मुग्ध होता. पण थयुढें तो भयंकर मूतिपूजेंत शिरला आणि बुद्धाच्याच मूर्ति चोहोकडे पुजू लागल्या. हुएनत्संग कितीहि विद्वान्‌ व तत्त्वज्ञानी असला तरी बुद्धाच्या शर्राराचे अवशेष किंबा बुद्धाच्या मूर्ति यांत चमत्कारांचे सामथ्ये होतं असें मानी, हें पाहून आपल्यास आश्चर्य वाटतें.(मा.१,पा. १- १५० ). हिंदु लोकांत मूर्तिपूजा पूवीच थोडीबहुत रूढ होती, ती बोद्ध र्म उच्छेदिल्यावर त्याच्या अनुकरणानें अधिकच वाढली आणि मूर्तींचे आ्रावित्र्य व त्यांच्या ठिकाणीं असलेलें अद्भुत सामर्थ्य या विषर्यांच्या कल्पना इतक्या वाढल्या कीं कनोजचे प्रातेह्मार सम्राट मुलतान घेण्यास

२१४ गझनीच्या महमुदाच्या स्वाऱ्या.

समर्थ होते तरी ज्या ज्या वेळेस ते मुलतान घेण्यास ज्ञात त्या त्या वेळी

तेथील मुसलमान अधिकारी ‘ सूयाची येथील प्रसिद्ध मूर्ति तुम्ही पुढें

याल तर आम्ही फोडून टाकू ? अशी घमकी देऊन त्यांस मार्गे परत- वीत (भा. २ पा. २६९ ). पश्चिमेकडे सुद्धां रोमन व ग्राक इतर लोकांपेक्षा तत्त्वज्ञानांत पुढें होते तरी त्यांचा कांहीं मूतींच्या अद्धत

सामर्थ्यावर विश्वास असे. खिस्तीघमात प्रारंभी निराकार देवाचा उप-

देश केला गेला आणि त्याचा प्रसार मूर्तिपूजक रोमन व ग्रीक लोकांत’

मूर्तीत कांहीं सामथ्ये नाहीं असें सिद्ध करूनच झाला, सोमनाथाच्या घुजाऱ्यांच्या मृतींचा अनादर करणाऱ्या महमुदाचा नाश करण्याविषयी

सोमनाथाच्या मूर्तीस केलेल्या निरर्थक केविलवाण्या प्राथना वाचतांना आपल्यास अलेक्झांडूया शहरांत अशाच प्रकारचा देखावा त्यापूर्वी सहाशे वर्षे झालेला गिबननें हुबेहुब वर्णन केला आहे त्याची आपल्यास आठ- वण होते. थिओडोशियस बादराहाच्या ( ३८९ इ, ) हुकुमाने अलेकू- झांडया येथील सिरपिसची मूर्त फोडली गेली, त्यावेळचें वृत्त वर्णन करतांना गिबन म्हणतो, “’ अलेक्झांड्या सिरपिस्‌ देवतेच्या मूतांच्या’ विदोष संरक्षणाखालीं आहे अशी समजूत असल्यानें सिरपिसचें शहर असे नांव घेण्यांत या नगरास भूषण वाटे. त्याचें देऊळ रोमच्या कॅपि- टळ भागांत असलेल्या इमारती पेक्षांहि विर्स्तार्ण आणि वेमवबशाली होतें.. शहरच्या सपाटीवर शंभर फूट उंच. केलेल्या “एका कृत्रिम प्रशस्त उंच- वस्यावर हें देऊळ बांधलें होते. थिओडोशस्‌ बादशहानें मूर्तंपूजकांचे यज्ञ सर्वत्र बंद केले होते तरी सिरपिसच्या शहरांत व देवळांत चालू होते. कारण अशी भोळसट समजूत खिश्चन लोकांची सुद्धां होती काँ; हे विधि जर बंद झाले तर नाईल नदीला पूर येणार नाहीं, इजिसमध्यें पिकें येणार नाहींत आणि कॉनस्टॅनटिनोपल राजघार्नास खावयास मिळ- णार नाही, परंतु शेवटीं सिरंपिसचें देऊळ व मूति तोडण्याविषयीं बाद- शहाचा सक्तीचा हुकुम आला. निरनिराळ्या धातूचे अनेक पत्ले एका ठिकाणीं ठोकून सिरपिसची भव्य मूर्त बनविली होती, ती एवढी प्रचंड. होती कीं, गाभाराच्या दोन्ही भिंतीस ती लागली होती. उजव्या हातांत राक्षसस्वरूषी एका सपाचे डोकेंब घड असून त्याच्या शेपटीला तीनः

हिंदूची मूर्तिपूजा. २१५

फांट्यांच्या शेवटीं कुल्ला, सिंह आणि लांडगा यांची डोकी होतीं. या मूर्तींचा उपमर्द करण्यास कोणी हात उठवील, तर लागलीच आकाश ब पृथ्वी एक होऊन एकदम सृष्ट्यारंभीचा कलऴोळ माजेल असा विश्वास होता. एक निघड्या छातीचा शिपाई हातांत कुऱ्हाड घेऊन शिडी लाऊन वर चढला. पाहणाऱ्यांच्या गदीतील खिस्ती लोकसुद्धा या उपमदांच्या भयंकर परिणामाच्या भारतीने गांगरून गेळे, सिरीपसच्या मूर्तींच्या गालावर शिपायानें एक जोराचा प्रहार केला आणि तो तुटून खालीं पडला, पण आकाश व पृथ्वी यांत कांही एक गडबड न होतां तीं नेहमीच्या शांत, निश्चल व व्यवास्थत स्थितींत राहिली. कांहीं एक झालें नाहीं, यामुळें तो शिपाई जास्त जोरांत येऊन त्यानें अनेक प्रहार मारून मूर्तांचे तुकडे तुकडे केळे, आणि ते तुकडे अलेक्झँड्या शाहरांतून अपमानास्पद रीतीनें ओढून नेले. नाईल नदीला उशीराने कां होईना नेहमीप्रमाणे पूर येऊन इजिसच्या सपाट प्रदेशांत पुष्कळ पीक आलें, आणणि भावी वर्तेविणाऱ्यांचें मयंकर भविष्य खोटें झालें, घुष्कळ लोक अलेक्झँंडरियाचे रक्षण करणाऱ्या मूर्तीत कांहीं सामर्थ्य नाहीं असे पाहून खिस्ती झाले. ”

गिबननें या ठिकाणी विषयांतर करून मूर्तींच्या अदभुत सामर्थ्यावर घर्मांची सत्यासत्यता मानणें कसं अयोग्य आहे हें दाखविलें आहे. मूर्त घातु किंवा दगड किंवा लाकुड यांच्याच बनलेल्या असून त्यांत अद्‌भुत सामथ्ये असणे शक्‍य नाहीं, असें सामथ्य आपल्या भक्तींत आहे. असो, खिस्ती धर्महि बोद्ध धर्माप्रमाणे पुढें मूतिपूजैत शिरून जो भोळसटपणा त्यानें प्रारंभीं निषेध केला,त्याच भोळसटपणांत शिरून ्जासस व मेरी यांच्या मूति पुजू लागला. याच्या विरोधानें त्याचा सहज परिणाम मुसलमानी घमांचा उदय झाला. याच प्रकारचे मूतींविषयीं असलेळे भोळसर समज दूर करण्यास महमुदाच्या स्वाऱ्या झाल्या असं म्हणतां येईल, पण आणखीहि एक दुसरी भोळसर समजूत दूर करण्यासाठीं या स्वाऱ्या झाल्या असे म्हणतां येतें. देवळें व मूर्ति यांत सोने आणि जवाहीर अतिशय लादणें हा वेडसर प्रकार आहे असें लोकांच्या निदरीनास या स्वाऱ्यांनी आणलें. कारण मूर्तिभजकांच्या धार्मेक समजुर्तास त्या द्रव्याविषयींच्या लोभाची आणखी

भर ‘पडते, सबंध सोन्याची मूर्ति बनविण्यांत गुण कोणता ? किंवा त्याज- बर अमोल जवाहिर घालण्यांत पुण्य कोणतं £ केवळ सोन्याची पांच हाताची मूर्ति इंश्वर-प्रणिधान करण्यास जास्त साघनीभूत होत नार्ही. हिंदुघर्मांचे प्राचीन आचार्य लहान लहान निरनिराळे साहजिक स्थितीत अंसलेले दगड शिव, विष्णु, गणपति ब सूर्य यांचे प्रतीक मानतात आणि वैदिक तरद्षिं तर प्रत्यक्ष सूये ब वायु यांची उपासना करीत. परंतु सुंदर मूर्त बनविणे हं मनुष्याच्या मनास साहजिक आवडते, व त्याजवर बिनमोल जवाहीर लादण्याकडेहि मनाची प्रच्रात्त होते. शिंवपूर्जंतहि मुख्य ठिंगपूरजा म्हणजे दगडांच्या कांहीं सहज आकृतीची पूजा प्रशस्त मानली आहे. पण तेथहि वैभवशाली राजे स्वयंभू ठिंगाच्यावर सोन्याचे मुकुट हिरे माण- कांनी सुशोभित केलेले घालतात; आणि मूर्तिभंजक मुसलमानासच नव्हे ‘तर हिंदू चोरांस किंबहुना भावी लोमी राजांस किंबहुना पुजाऱ्यांसहि लोभ उत्पन्न करून देवाचा अपमान करण्यास प्रवृत्त करतात. हिंदुस्था-

नच्या इतिहासांत नवी देवळें बांधून त्यांस मोल्यवान देणग्या देण्याची अनेक उदाहरणें आहेत, विशेषतः मथुरा, कोटकांगडा, सोमनाथ व उजयिनी वगेरे पुण्यस्थानांत शेकडों वैभवशाली राजे आणि हजारो श्रीमंत च्यांपारी यांच्या देणग्यांनीं संपत्ति भरून गेली होती. इतिहासकार व शासनरशास्त्रवेत्ते असें म्हणूं शकतात की, या संपत्तीचा उपयोग राजांनी समथ सैन्ये ठेवण्यांत व श्रीमंतांनी समाजाची सुस्थिति वाढविण्यांत करा- धयास पाहिजे होतां, पण त्याकडे दुलेक्ष होऊन देवळांत व मूतींवर संपत्ति अमोप जमा झाली, व यामुळें देशाच्या ऱ्हासांस दोन्ही रीतीनें मदत झाली. एकीकडे बाहेरील विजेत्यास लोभ उत्पन्न होऊन त्यांचें आर्थक सामर्थ्य वाढळे आणि दुसरीकडे आमच्या राजांचे व लोकांचें विरोधाचे सामथ्ये कमी झाले, अद्यापाहि या दोन गोष्टीकडे हिंदु लोकांचे लक्ष जितकें वेघावें तितकें वेधत नाहीं. मूर्तिपूजा सोडणें जरूर नाहीं; पण विशिष्ट मूतींत अद्भुत सामथ्ये आहे अशी भोळसर भावना वाहूं न देतां आपल्या भावनेंत सामथ्ये आहे ही कल्पना हढ झाली पाहिजे. त्याचप्रमाणे मंदिरास किंवा मूर्तीस द्रव्य ज्यास्त देण्यांत विशेष पुण्य आहे ह्ोहि कल्पना कमी झाली पाहिजे. कारण अक्या द्रव्यापासून महंत किंवा

हिंदूंची मूर्तिपूजा. २१७

घुजारी यांची नीतिमात्र बिघडते आणि चोरांच्या किंवा मूर्तभंजकांच्या देवतेचा उपमर्द करण्याच्या इच्छेस जोर येतो.

तथापि मनुष्यस्वभमाव एकाच तऱ्हेने मनुष्यास एकच कृत्य कराव- यास प्रब्रृत्त करतो हे शोवटीं सांगण्यासारखे आहे.मूर्तिभजक व देवळें लुट- णारा महमुद यालाहि याच स्वभावाच्या प्रब्रृत्तीनं गझनी येथे एक प्रचंड मर्शाद बांधून लुटून आणलेल्या सोन्यानें व हिरे माणकांनीं तिच्या भिंती श्रृंगारण्याची इच्छा झाली. आणि ज्या लोभानें तो प्रब्र्त झाला होता. तोच लोभ पुढील विजेत्यांस त्यानें उत्पन्न करून ठेवला. ऐतिहासिक लेखांबरून असे दिसतं की, ही मशीद तेथील मोल्यवान शुंगाराच्या लोभाने चीनच्या मूर्तेपूजक प्रचंड टोळ्यांनी विध्वसिली.जेगिसखानानें बुखारा येथील जामी मशीदीची केलेली अंवमानना लुवैनीच्या जहानकुशाग्रंथांत ( इलियट भा. २ पा. ३८८) वर्णिलेली आहे. आणि बुखारा येथील ह त्याचें कृत्य तेथून पळून आलेल्या एका मुसलमानाने पुढील लहान पण जोरदार वाक्यांत केलें. “ मोंगल आले व खोदून, जाळून, कत्तल करून ळुटून परत गेले.?/’हाच जंगिसखान जलालुद्दीन याचा पाठलाग करून ६१८ हिजरी(१२२६ इ.)मध्यें परतला तेव्हां गझनीवर आला. त्यानें सवे रहि बाशयांस बाहेर काढलें व मोजिलें आणि त्यांतील कारागीर निराळे करून बाकीच्या सवाची कत्तल करण्याचा हुकूम दिला, त्यानें शहरहि उध्वस्त केलें व ओगताई मेलेल्यांची प्रेते पुरून हिरातेकडे निघून गेला ( इलियट २. पा. ३९० ), दुसऱ्या एका उताऱ्यांत असे सांगितलें आहे कीं ओगताईनें चार महिने वेढा दिल्यानंतर हल्ला करून गझनी शहर घेतलें ब पायासह खोदून तें त्यानें जाळून टाकलें व सुमारें दोन लक्ष लोक त्यानं कत्तल केले ( इलि. २. पा. ५६९)

परिशिष्ट २

कांहीं मुसलमानी नांवांचे बरोबर उच्चार व अर्थ.

कित्येक मुसलमानी नांवें चुकीच्या प्रकारानें लिहितात, त्से न हो- ण्या’चा या पुस्तकांत प्रयत्न केला आहे आणि त्या नांबाचा अथे पुढें दिल्याप्रमाणें कोशावरून मिळतो.

नांव अर्थ १ अल्प तगीन ( तुकी ) अल्प ऱ- सशक्त तगीन, तिगीन, सम पेहलवान, २ सबुकतगीन ,, सबुकऱचपळ, तगीनःपेहेलवान. ५ महमूद ( आरबी ) स्ताति केलेला. ४ मुहम्मद ,, स्तुतिकरणारा ( हे नांव पेगंबराचेहि आहे ) ५ शिहाबु्दहीन ,, शिहाब > उल्कातारा, उत -_चा, दीन र धर्म. ६ कुतुबुद्दीन ,, __ कुतुब > धुवतारा, उत > चा, दीन- घम. ७ घियासुद्दीन ,, | घंमाचा मदतगार ८ ( यिएल्तामेश ) अल्तमष फोजेचा सरदार ९ अल्बेरूनी. अलू र तो, बेरूनी > बाहेरचा,

कित्येक प्रांतांची व शहरांची नांवे शुध्दरीतीनें पुढील प्रमाणें लिहिलीं आहेत. खोरासान, सीस्तान, बल्ख, बगदाद ( बाग > उपवन, दाद न्याय ), निश्ापूर, बुखारा.

सालवारी.

इ. स. ७१२ सिंध प्रांतांचा उच्छेद. ९०३ इस्माइल पहिला, बुखाऱ्याचा सामानी वंशीय बाद-

९०३-१० १५ सामानी साम्राज्य. [ शहा. ९१२ याकूब-इ–ठेस कासारह्ा प्रथम हिंदुस्थानांत गझ- नीवर येतो.

९४३ तुर्की गुलाम सामानी राजांचे संरक्षक म्हणून राहतात.

९५९ मनसूर सामानी बादशह्ा होतो व ह्याच्या कारकीदीत तुकी गुलाम सरदार बनून लहान राज्यें स्थापन करतात,

९६७ सपतंबर ३० महमुदाचा जन्म. ( या विषयीं

९७१ आक्टोबर २

मतभेद आहे )

९७७–९९७ सबुक्तगीन.

९८० सबुक्तगिनाची वहिंडचा व काबूलचा राजा जयपाल यावर स्वारी.

९८६-१००१ दुसरा नृह॒ पातशहा.

१००१ महमुदाची जयपाळ राजावर पेश्ावरचे मैदानांत स्वारी.

१००४ ,9 भाटियावर स्वारी.

१००८ ,? संयुक्त हिंदूराजांसह्ह आनंदपालाची लढाई. १००९ » नरगरकोटची स्वारी.

१०१३ ,» त्रिलोचनपालाची शेवटली लढाई.

१०१४ » ठाणेश्वरची लढाई.

१०१८ 5; मथुरा व कनोजवर स्वारी.

(१)

१०१९ महदमुदाची कनोजवर पुनः स्वारी. १०२१ राहिंब नदीवर्राल लढाई.

१०२२ महमुदाची स्वात वगैरेवर स्वारी. १०२३ महमुदाची कालंजरवरील स्वारी, १०२५ महमुदाची सोमनाथावरील स्वारी. १०२९ महमुदाचा मृत्यु.

१०३० अल्बेरुनी आपला प्रंथ संपवितो.

९१०–९४० राजशेखर कवि.

९५०–१००० धंगराजा,

९६०–१००१ जयपाल. १००१–१००९ आनंदपाल.

१०१० त भोजराजा माळव्याचे गादीवर येतो.

१००९–१०२१ त्रिलोचनंपाल. १०२१-१०२६ भाम, १०३० गांगेयदेव ( चेदीचा राजा ).

पुस्तक सातवे तिसरीं हिंदु राज्ये प्रकरण पहिलें

सांभर वध अजमीर येथील चाहमान.

सांभर येथीळ चाहमानांचें घराणें हें मागील कालविभागांतील वि- ख्यात रजपूत घराण्यांपैकीं एक होतें. या कालविभागांतहि ते भरभ- राटींत राहिळे, किंबहुना, त्याचें वैभव या कालविभागांत अधिकच वाढलें. आम्ही आपल्या चौथ्या पुस्तकाच्या तिसऱ्या प्रकरणांत ( पानं १४१ते१४७) त्यांच्या अभ्युद्याचा इतिहास दिला आहे ‘ सांभर किंवा ज्याला सपादलक्ष म्हणजे सव्वालक्ष गांवांचा प्रांत म्हण- तात, तेथें राज्य स्थापणारा या घराण्याचा मूळ संस्थापक सामंत हाता. सिंधमधून अरबांनीं इ. स. ७५० किंवा ७७५च्या सुमारास ज्या स्वाऱ्या केल्या त्यांचा मोठ्या जोमानें प्रतिकार केल्यामुळें तो विख्यात झाला. या घराण्यांतील शेवटचा राजा पृथ्वीराज याच्या- पर्यंत चाहमानांच्या सिंहासनावर एकामागून एक आलेल्या सर्व ‘ राजांस मुसलमानांशीं अखंड लढत राहावें लागलें; आणि त्यांनीं हा लढा उत्साहानें व चिकाटीनें चालविला. दुसऱ्या भागांत या साम- ‘न्तानंतरचा प्रख्यात राजा पहिला गूवक याचेपासून ज्याचा संवत १०३० (इ. स. ९७३ ) चा हर्ष शिळाठेख उपलब्ध झाला आहे त्या दुलळभापर्यंतची वंदयावळहि दिलेली आहे. या भागांत दु्ळभा-

म 1) भा ७७ क १ ष्‌

२२२ तिसरी हिंडु राज्ये

पासून चाहमान घराण्यांतील होवटचा चक्रवर्ती राजा प्रथ्वीराज याच्या पर्यंतची वंशावळ आम्ही देत आहों. कविराज ऱयामलदासांनें बंगालच्या रा. ए. सो. च्या जरनलमध्ये बिजोलिया शिलालेखांत दिलेली ही सर्वे वंशावळ प्रसिद्ध केली आहे; तिच्याबद्दळ कीलहानेनें ए. ई. भाग ८ मध्यें ब रायबहादुर गोरीशंकर ओझा यांनीं टॉंडूच्या राज- स्थानच्या हिंदी आवृतींत (पा. २९४ ) च्ची केली आहे. टोंडनें आपला सुप्रसिद्ध ग्रंथ लिहिल्यानंतर उपलब्ध झालेल्या अनेक लेखां- वरून बहुतेक विद्वानांच्या मर्ते असं सिद्ध झाळें आहे कीं इतिहास या नाल्यानें पृथ्वीराजरासेलळा जवळ जवळ कांहींच किंमत नाहीं. तेव्हां मुख्यतः पृथ्वीराजरासेवरून टोंडनें दिलेली चाहमान राजांची वंशावळ व त्यांच्या तारखा या स्वाभाविकपणेच चुकीच्या असून खऱ्या वंशावळीकरितां व तारखांकरितां आपल्याला कोरीव लेखांचा आधार घेणें जरूर आहे. आणि निरनिराळ्या राजांचे काळ गाणि- तानें जळवूनच ठरविलें पाहिजेत. राजपुताना ग्याझेटिअर भाग ३ (पा. ६५ ) मध्यें ‘चाहमानांची वंशावळ दिलेली आहे, ती अर्था- तच बिजोलिया शिलालेखावरून दिठेली आहे. परंतु आमच्या मता- प्रमाणें दुरुस्त करण्याजोग्या अशश चुका तींत थोड्या आहेत. दुलभा- पासून तहत पृथ्वीराजापर्यंत आमच्या मताने बरोबर असलेली सांब- रच्या चाहमानांची वंशावळ देऊन तिच्याच जोडीला राजपुताना ग्याझेटिअरमध्दे दिलेली वंशावळ आह्यीं देतों व पंडित गोरराशंकर ओझा यांनीं निरानराळ्या राजांबद्दल प्रदर्शित केलेल्या विचारांचा हिं निर्देश करतों.

सांभर व अजमीर येथील चाहमान. २२३

बिजोलिया शिलालेख. राजपुताना ग्याझेटिअर.

१ दुलभ इ. स. १७७ १ दुलभ | २ गोविंद रा. ९८८ २ गोविंद ३ वाक्षाते ४ वीयंराम ३ वाक्पाते (रा, १००३) |

५ श्रीचंद (रा, १०३३) ४ पुत्र विजयराम

& गोपेन्द्र ७ विग्रहराज उर्फबीसल३रा ७५ दुलभ ६ विग्रह | (रा. १०६३ )न्राजदेवी |

८ परथ्वीराजशला(रा. १०७८) ७ परथ्वीराज

| ९ अजयंदेव (रा.१०९३) ८ अजयपाल “: सोमल्यदेवी . | २० अणोराज अथवा आना ९ अर्णोराज पुल्न किंबा पोत्र

; ११ विग्रहपाळ 2१३ सोमेश्रर १० वसल (विग्रह) | बाॉसल ४्था ठे. ११६९६इ.स. | १९पर्थ्वाराज १२सोमेश्वर १२ पृथ्वबीभटर्रा ले.११६३इ. | १४ पृथ्वीराज ३ रा. २१३ प्रर्ज्वाराज रा. ११६९. शाहाबुर्ददाना बरोबरच्या लढाईत ११९२ सालीं पडला.

तिसऱ्या किंवा शेवटल्या पृथ्वीराजाबद्दलळ आम्ही स्वतंत्र प्रकरण हेणार आहोंत, कारण शहाबुद्दीन धोरी बरोबर ल्याने केलेल्या

२२४ तिसरी हिडु राज्ये

संग्रामांत उत्तर हिंदुस्थानचा, किंबहुना परिणामतः सर्व हिंदुस्थान- चाच, पाडाव झाल्यामुळें त्याचें चरित्र विस्तृत रीतीनें यावयास पाहिजे. त्याच्या राज्यारोहणाचा काळ सन ११६९ घेण्यास कोणतीहि हरकत नाहीं. या बद्दढ्ची चचा आम्ही पुढें करणार आहों. दुलभाच्या कारकादीस इ. स. ९७३ मध्यें सुरुवात झाली असावी, तेथन तिसरा पृथ्वीराज सन ११६९ मध्यें राज्यारूढ हाइतो. १९६ वषांच्या कालांत तेरा राजे होऊन गेले. प्रत्येक राजाच्या कारकी- दांचे सरासरी प्रमाण १’५ वषषांचें पडले. चाहमानांच्या वंशावळीच्या मागल्या भागांत निरनिराळ्या राजांचे राज्यारोहणकाळ ठरविण्या- साठीं आम्ही सरासरी प्रमाण पंधरा बर्षांचंच धरलें आहे हे वाचकांचे ध्यानांत असेल.

वेगवेगळ्या राजांबद्दल बोलावयाचें तर दुलभराज हा त्याच्यापूर्वी झालेला राजा विग्रहराज याचा भाऊ होता असें हर्ष-शिलालेंगवांत आहे. विग्रहराज हा खरोखरच लोकविख्यात होता. हा वीसल राक्षस झाला व त्यानें अजमीरचा उच्छेद केला अशी बाष्कळ कथा पृथ्वीराज- रासेंत दिळी आहे. पृथ्वराज-रासेतील धुंडा दानव हाच विग्रहराज ह्वोय असें म्हटलें तरं त॑ चालण्यासारखे आहे. परंतु पूर्वीच सांगितल्याप्रमाणें विशेषतः ३ र्‍या पृथ्वीराजाच्या पूजांच्या बाबतींत तरी पृथ्वीराजरासेची इतिहासांत गणना करणें शक्‍य नाहीं. आणि व्यामुळें बिजोलिया लेखांत सांगितलेले राजे पृथ्वीराज-रासें- तील राजांतून हुडकून काढून ते अमुकच आहेत असं निश्चित ठर- वीत बसण्यांत कांहीं एक अर्थ नाहीं, तल्या कथेत आणखी असेंहि सांगितलें आहें कीं, धुंडादानव हा पृथ्वीराजापूर्वी २०० वर्षे होऊन गेला; व ह्याला सारंगदेव नांवाचा मुलगा होता. सारंगदेव हें शिलालेखांतीळ वंशावळींत आढळूनाहि येत नाहीं. सारंगदेवाला आर्णा- राज नांवाचा मुलगा होता असें रासेंत सांगितळें आहें. परंतु शिला-

सांभर व अजमार येथील चाहमान, २२५

लेखांवरून असें दिसून येतें कीं अणोराज हा दुसऱ्या वीसलाचा

किंवा तिसऱ्या विग्रहाचा नातू होता. विम्रहाचा राज्यारोहणकाल अदमासे इ. स. १०६३ असावा, आणि यावरून तो तिसऱ्या पथ्वीराजापूर्वी फक्त १०० वर्षेच होऊन गेला हे स्पष्ट आहे. तेव्हां रासेचा विचारच सोडून दिला तर आपल्याला असें दिसून येईल कीं, वाक्पति हा इ. १००३ पासून सांबरचा राजा होता; आणि

अतएव तो गझर्नाच्या महमुदाचा समकालीन असावा. परंतु व्याच्या आयुष्यांत महमुदाचे तुक व चाहमान यांच्यांत संग्राम झाला

।

असावा असें दिसत नाहीं. कारण महमूद हा अजमीरपर्यत केव्हांहि आला नाहीं. इ. स. १००० मध्यें अजमीर ही चाहमानांची राज- घानीच नव्हती. सबुक्तगीन अथवा महमूद यांना विरोध करणाऱ्या राजसमाजांत सामील असल्याबद्दल अजमीरच्या राजांचाहि उलेख फिरिस्तानें केला आहे. परंतु ही केवळ त्याची कल्पना आहे. शिहा-

बुद्दीन घोर्रच्या काळांत अजमीरचे राजे प्रसिद्धीस आठेले असल्या-

मुळें अजमीरचा काळ मागें ठोटूनहि त्यानें असें विधान केलें असावें यानंतर, बिजोठिया शिलालेखांतील श्रीचंद्रा ऐवजीं पंडित गोरीशंकर यांनीं चामुंड हें नांव दिळें असून चामुंडाने (हम्मारकाव्यांत वर्णिल्या- प्रमाणें ) मारवाडांत–येथें विष्णूचे देवालय बांधिळें असेंहि म्हटलें आहे. इकडे, कोल्हार्न सिंहट व दूसळ अशीं दोन वेगवेगळ्या राजांची नांवें देतो ( पहा. ए. इं. ८ परिषोष्ट ). पहिल्या पृथ्वी- राजाने रणथंभोर येथील जैन देवालयास सुवणकुभ अर्पण केला अशीं आख्या गोरीशंकरनें दिली आहे. त्याचा मुलगा अजयंदेव यानें अज- मीरचा किल्ला बांधला, ११ व्या शतकाच्या शेवटीं हलछीरचें अजमीर त्यानें बसविळें व आपली राजधानी सांबरहून हलठवून अजमिरास नेली असें म्हणतात. त्याच्या व त्याची राणी सोमलादेवी हिच्या

‘नांवचीं पाडलेलीं नाणीं सांपडलीं आहेत (इं. अँ. १९१२). या

२२६ तिसरी हिंदु राज्ये

वरून तो राजा वैभवशाली असला पाहिजे, त्याचा पुत्र अर्णोराज ऊर्फ आना हा अधिकच वैभवशाली होता. त्याने बंधारा घाळून ( अजमीरचा ) आनासागर तलाव बांधळा आणि अशा तऱहेने “ मुसलमानांच्या स्वारीने अपवित्र झाळेली जागा शुद्ध करून घेतली.!’ ( पृथ्वीराजविजय काव्यांतीळ ही बहुधा कविकल्पनाच असावी. कदाचित्‌ याच्या वेळीं अजमारवर मुसलमानानीं चढाई केली असावी ). हरविलास सारडा यांनीं त्याची कारकीदे इ. स. ११२५ते ११५० दिली आहे, वंशावळींत आम्ही जो गणित करून अनुमानानं काळ दिला आहे, त्याच्यांत व यांत फारसा फरक नाहीं. गुजराथच्या कुमारपालानें सं. १२०७ किंवा सन ११५० मध्यें अर्णोराजाच्या कारकीदीत अजमीरवर स्वारी केळी असें पंडित गोरीदशंकर यानीं म्हटलें आहे. इंडियन अन्टिक्वेरे १९०२ मध्यें लिहिलेल्या निबं- घांत मि. हरविळास सारडा यांनीं असें दाखावेलें आहे कीं अर्णा- राजानें गुजराथच्या कुमारपाळाबरोबर दोनदां युद्ध केळे; एकदां संवत १२०२ मध्ये व पुनः १२०७ मध्यें. (यावर्षी अरणोराजास दिलेल्या आपल्या बहिणीचा अर्णोराजानें केलेल्या अपमानाचा सूड उग- वण्यासाठीं कुमारपालानें अजमीखर स्वारी केली ). अणोंचा दुसरा मुलगा बीसलदेव किंवा ४था विग्रहराज ह्या आपला ज्येष्ठ भाऊ जगदेव यास बाजूस सारून राज्यावर बसळा. जगदेव हा आनाचा खून करून पितृधाती झाल्याने त्यास बहुतकरून गादीवर बसूनच दिलं नसावे. वीसलदेव हा आनापेक्षांहि प्रख्यात असा राजा होऊन गेला. हल्लीं दिलीस असलेल्या ( अशोकाच्या ? ) लोहस्तंभावर ल्याने आपला एक लेख खोदविला असून त्यांत ल्याच्या पराक्रमाचें उत्कट

% रा. सारडा यांनी अन्यत्र अजयपालाच्या कारकादींचा काल इ.

स. ११६५ ते ११७५ कसा दिला असावा ह सांगणें कठीण आहे’ बहुधा हे आंकडे चुर्कानें छापले गेळे असावेत,

सांभर व अजमीर येथील चाहमान. २२७

’ असं वर्णन केलेलें आहे. –“ हा यात्रेला निघाला असतां, ल्याने ‘ विन्ध्यापासून हिंमाल्यापर्यंत ज्या राजांनीं त्याचा प्रतिकार केला त्यांस ‘ जिंकले व ज्यांनीं त्याच्यापुढे मान वांकविली त्यांच्यावर अनुग्रह केला. ‘ आणि मुसलमानांच्या कत्तली करून आर्यावर्त हं पुनः एकदां खरें | खुरे आयोवत म्हणज आर्यांचे वसतिस्थान केळे. तो आपल्या वंश- । जांस असा जोमाचा उपदेश करीत आहे कीं, विंध्य आणि हिमालय ‘ यांच्या द्रम्यानच्या मुलखावर आम्ही कर बसवून तेथील राजांस ‘ आमचे सामंत केलें आहे; उरलेली पृथ्वी जिंकण्याविषयीं तुमची । मनें उद्योगशून्य होऊं देऊं नका. ” त्यानें आपल्या राज्याचा कारभार मोठ्या जोमाने केळा आणि थोर कृत्यें करण्याची महत्त्वा-

| मानांनीं अनेक स्वाऱ्या केल्या आणे पुष्कळ ठिकाणीं आपलीं ठाणीं | बसाविलीं हें आम्ही यापूर्वीच सांगितठें आहे. बीसलदेवानें या मुसल- | मानांस पंजाबांत हांकून ळाविळें आणि आयोवते त्यांच्या जुलमांतून | मोकळें करून पुनः एकदां त्याचे नांव अन्वर्थ केलें. वासलदेवाने दिल्ली जिंकली असा बिजोलिया लेखांत जो उछेख आहवे त्याबद्दल

“- आविन्ध्यादाहिमाद्रेविराचिताविजयस्तीरथयात्राप्रसंगात्‌ उद्ग्रीवेषु प्रहर्ता नृपतिषु विनमत्कन्घरेषु प्रसन्नः। आयावते यथार्थ पुनरपि कृतवान्‌ भ्लेंच्छविच्छेदनाभेः देवः शाकभ्भरीन्द्रो जगति विजयते बीसलो क्षाणिपालः ॥ ब्रूते संप्रिते चाहमानतिलकः ज्ाकंभरी-भूपातेः श्रींमाद्वेग्रहराज एष विजयी सन्तानजानात्मजान्‌ । अस्मामिः करदं व्यघापि हिमवद्दिन्ध्यान्तराल भुवः । शोेषस्वीकरणाय मास्तु भवतामुद्योगद्रून्यं मनः ॥ (इ. अ. १९पा. २१८)

२२८ तिसरी हिंदु राज्यं

शका प्रदर्शित केली जाते; परंतु या अश्योकस्तंभावरील लेखानें त्या गोष्टांची सत्यता पटून येते. प्रतोल्यां च वलमभ्यां च येन विश्रामितं यरशाः | ढिल्ठिकाग्रहणश्रान्तमाशिकालाभलंभितम्‌ ॥ ‘ ह्या बिजोलिया लेखांतील शहोकाचा अर्थ लावणें बरेंच कठिण आहे. प्रतोळी व वछभी आणि त्याचप्रमाणें ढिठ्ठिका बव आशिका हे राब्द द्यर्थी आहेत यांत संशय नाहीं (त्यांवरून या नांवांचीं शहरें व घराचे निरानेराळे भाग दर्शविळे जातात ). परंतु त्यावरून हे स्पष्ट दिसून येते कौं दिल्ली सर करण्यास वीसलदेवास’ मोठा प्रयास पडला. जिक्ञासु वाचकांकरितां बिजोठियाचा ठेख व लोहस्तंभावरील लेख हे मुळांत परिशेष्टांत दिळे आहेत.

वैकुंत, जाबालिपुर, पी आणि दिल्ली यांचा विजेता ( बिजो- लिया शिलालेख ) वीसलदेव हा जसा विख्यात योद्धा होता, तसाच तो अजरामर कोर्ति संपादन केलेल्या धारेच्या भोजराजाप्रमाणें कवि आणि कवींचा चाहताहि होता. अजमीर येथें अलिकडे दोन शिला सांपडल्या आहेत. त्यांपैकीं एकीवर खुद्द बीसलदेवानें लिहिळेळें एक . नाटक कोरलें असून दुसरीवर त्याच्या दरबारच्या एका कर्वांचें नाटक कोरलें आहे. हरकेलि हें नाटक स्वत: वीसलदेवानें लिहिलेळं असून व्यांतीळ संविधानक किराताजुनीय या सुप्रासिद्ध महाकाव्यावरून घेतलेले आहे. आपल्यास अजुनाप्रमाणे शिवाने दर्शन दिलें असे या नाटकांत वीसलदेवाने दाखाविळे आहे. हें नाटक सं, १२१० (इ. स. ११५३ )मध्ये रचिळें आहे असे दिसतें. दूसऱ्या नाटकाचं नांव लालितविग्रहराज असं असून तं दरबार कवि सोमदेव यानें रचिले आहे. त्या नाटकांत असं दाखाविळें आहे कीं विम्रह्राजाचचे वसंतपाल नावांच्या राजाच्या (हा राजा बहुधा काल्पानिक असावा ) कन्येवर प्रेम जडले; तिलाहि तो आवडला होता; व त्यानें तिळा अमीराबरोबरचें युद्ध संपल्याबरोबर तुजकडे येतो असा निरोप पाठ-

सांभर व अजमीर येथील चाहमान. २२९

विला आहे. ही गोष्ट ऐतिहासिक दृष्टया खरी असावी. या हम्मीरा- ( अमीरा ) जवळ अगणित तुर्क, (ते बहुधा अफगाण असावेत) होते असे म्हटलें आहे. दोघांनींहनि आपले गुप्त बातमीदार एक- मेकांच्या सैन्याच्या तळांत पाठविले होते. शेवटीं दूतांमार्फत दोघांत संधि झाला असं दडशविलें आहे.

वीसलसर नांवाचा तढाव बांधून आनासागर बांधणाऱ्या आपल्या पित्याप्रमाणेंच बीसलदेवानें आपलं नांव अजमीरमध्यें चिरस्थायि केलें आहे. त्याने आपल्या लोहस्तंभ–लेखांत आपला पिता आना याचें नांव अवेळुदेव असे दिळं आहे. (या आनानं आनासागर नांवाचा तलाव बांधला, त्या तलावाच्या कांठावर पुढें शहाजहानानें संगमरवरी बारादरी बांधली आहे ), बीसलदेवानें संस्कृत विद्याथ्यांसाठीं एक विद्यालयाहे बांधिले होतें. त्या विद्यालयाची शहाबुद्दीन घोरीनें मशीद बनवून टाकली. ती आज ‘अढाई दीनकी झोंपडी’ या नांवानें प्रसिद्ध आहे.

वबीसलदेवाचा शेवटचा उपलब्ध असलेला लेख (दिछीचा लोहस्तंभ) संवत १२२०सन ११६३चा आहे. त्याच्या मागें त्याचा अज्ञान मुलगा अपरगांगेय याचा बिजोलिया शिलालेखांत उल्लेख आलेला नाहीं. पितृघा- ती जगदेवाचा मुलगा म्हणजे वीसलदेवाचा पुतण्या पृथ्वीभट किंवा दुसरा पृथ्वीराज हा या अज्ञान मुलाला बाजूला सारून गादीवर बसला त्यानें थोडीच वर्षे राज्य केलें. त्याच्यानंतर वीसलदेवाचा कनिष्ट बंधु सोमेश्वर हा सिंहासनावर बसला. ल्यानेंह्यि अल्पकालच राज्य केलें. त्याच्यानंतर त्याचा पुत्र ब चाहमान घराण्यांतील होवटचा राजा ३ रा पृथ्वीराज राज्य करूं लागला. पृथ्वीराजाबद्दलच्या प्रकरणांत सोमेश्वर व पृथ्वीराज यांच्या राज्यारोहण-शकाची ज्यास्त चचा आम्ही करणार आहां. परंतु येथे येवढें सांगणें जरूर आहे कीं सोमेश्वराने कांहीं दिवस तरी राज्याचा उपभोग घेतला असला पाहिजे. कारण बिजो-

२३० तिसरी हिंडु राज्ये

लिया शिलालेखांत सोमेश्वरानें रेवना नांवाचा गांव दान दिल्याचा उललेख असून या उठ्लेखानेंच तो लेख संपला आहे. तेव्हां तो लेख सं. १२२६ सालीं फाल्गुन वद्य ३ स इ. स. ११५१६९ मार्चच्या सुमारास लिहिण्यांत आला तेव्हां सोमेश्वर राज्य करीत असला पाहिजे. आमच्या दुसऱ्या भागांत ( पा. १४ ) सिद्ध करून दाखाविल्या- प्रमाणे व पृथ्वीराजविजय आणि हम्मीरकाव्य यांत वर्णिल्याप्रमाणे चाहमान हे सूर्यवंशी रजपूत आहेत. ते अभिकुल होत ही अलि- कडची कल्पित कथा असून त्या कल्पनेचा शिलालेखांमुळें परि- स्फोट झाला आहे. पंडित गोरीशंकरांचे मतहि असेच आहे. परंतु पंडित गौरीशंकर हे चाहमानांस चंद्रवंशी क्षत्रिय मानतात हें मात्र विचित्र आहे ( पहा टोंडच्या राजस्थानची हिंदी आवृत्ति). पण ही बहुधा छापण्यांताळ चूक असावी, |

प्रकरण दुसरं मेवाडचे गुहिलोत.

बप्पा रावळानें स्थापिळेळें राज्य या कालविभागांत जसेंच्या तसें अबाधित राहिलें; आणि मागील विभागांतल्या प्रमाणेच या विभागांतठोंहि मेवाडचे गुहिलोत राजे तितकेच शोर्ययुक्त

’ आणि स्वातंत्र्याप्रिये होते. त्यांचे स्वातत्र्यावर मनापासून

इतके प्रेम हाते की, इतर राष्ट्रांच्या किंवा कुलांच्या प्रदे- शाचा किंवा स्वातंत्र्याचा अपहार करून आपला प्रदेश वाढवि- ण्याचा प्रयत्न त्यांनीं कधींच केला नाहीं. याच्या पूर्वीच्या काय किंवा या कालविभागांत काय इतर राजघराण्यांतील राजाप्रमाणे सम्राट किंवा चक्रवतीं पदाची आकांक्षा त्यांनीं केव्हांहि धरली नाहीं. चाह- मान, कलचूरी, गाहडवाळ हीं घराणीं या कल्पनेने भारी गेलीं होतीं. वस्तुतः हिंदुस्थानांत साम्राज्य स्थापण्याचा हा मोहृ कोरव- पांडवांच्या प्राचीन कालापासून तो तहत पृथ्वीराजाच्या कालापर्यंत हिंदुस्थानच्या अनर्थाचें कारण झाला आहे, आणि ल्यापासून स्वाभा- विक होणारा फायदा मात्र यातलिताहे झालेला नाहीं; कारण या साम्राज्याच्या कल्पनेंत जमन साम्राज्याप्रमाणें सर्व उत्तर किंवा दक्षिण हिंदुस्थान एका राजठछत्राखालीं संघटित करण्याचा हेतु नव्हता; इतर राजांकडून “ जितो5स्मि ‘ असे म्हणवून ध्यावे, पण त्यांच्या राज्याला कोणत्याहि तऱ्हेने धक्का लावूं नये अशी कल्पना होती. असो, येथे येवढेंच सांगणें पुरें कीं, सम्राट पदाचा मान मिळविण्याच्या अहं- काराला मेवाडचे राजे केव्हांहि बळी पडले नाहींत; पण ह्यांनी आपल्या स्वातंत्र्याचे जिवापाड जतन केलें. बाराशे वर्षाच्या अनेक. कष्टकर प्रसंगांत आणि परिवर्तनांतहि मेवाडचें राज्य आजपर्यंत

३

हेद राज्यं

०२५१२ तिसरा

नी

-अबाधितपणें कायम राहिलें यांतील इंगेत हेच असावें. ते आपल्या प्रदेशांत आणि गोरवांत संतुष्ट होते, आणि म्हणूनच बप्पा राव- ळानें प्रस्थापित केलेल्या राज्यांतील सर्व प्रदेशावर आजहि ते राज्य करीत आहेत.

या कालविभागांत ( १०००-१२०० इ. ) मेवाडचे राजे पर- राज्यांच्या आणि विशेषत: मुसलमानांच्या स्वाऱ्यांपासून प्राय: सुरक्षि- तच राहिळे. काबूल किंवा कनोज येथील चक्रवती राजांस मुसल- मान हिंदुस्थानचे राजे असे मानीत. मेवाडचे हे ल्या अथाने हिंदु- स्थानचे राजे नसल्यामुळेंच बहुधा महमुदाच्या तुकांनीं देखील मेवाड- वर स्वारी केली नाहीं. कदा’चेत्‌ तें राज्य संपन्न नसावें आणि त्यांत द्रव्याच्या संग्रह्मानें भरून गेलेली देवस्थाने अथवा तीथक्षेत्रेहि नसावींत. यामुळें मेवाडचे राजे अनायासानें अबाधित राहू शकले आणि तेथील ओजस्वी राजघराणें विल्यांत अंत पावणारी र्‍्हासाचीं नुसती चिन्हेंहि उत्पन न होतां अविच्छिननपणें राज्य करीत राहिले.

दुसऱ्या भागांत आटपुरा येथील संवत १०३४ म्हणजे इ. स. ९७७ च्या शिलालेखावरून बप्पारावळापासून शक्तिकुमारापर्यंतची मेवाडच्या राजांची वंशावळ दिलेली आहे. या भागांत त्या वंशावळीचा शाक्तिकुमारानंतरचा इ. स. १२०० पर्यंतचा उत्तरभाग देत आहों. पृथ्वीराज-रासेंत समरासंहृ हा अजमीर आणि दिल्ली येथीळ तिसऱ्या पृथ्वाराजाचा समकालीन राजा म्हणून दिला आहे ते चुर्काचें आहे हें आतां सर्वत्व मान्य करण्यांत आलें आहे. समरासंहाच्याच शिला- लेखांवरून समरासंह हा १३ व्या शतकाच्या अखेरीस होऊन गेला हं स्पष्ट दिसत आहें. दुर्दैवाने रासेतीळ हकिकत सवे रजपुतांच्या राज्यांतील भाटांनीं मान्य केल्यामुळें त्यांच्या वंशावळी चुकीनें दूषित झाल्या आहेत. मेवाडच्या गुहिलोतांचा ज्यांत संबंध आला आहे असे नानाप्रकारचे कोरिव लेख व त्यांत दिलेल्या त्यांच्या वंशावळी

२. स्य क किस.

मेवाडचे गुहिलोत. २३३

! यांचा एकत्र विचार करून रासेनें दिलेली चुकीची कथा प्रचारांत कधीं आली, हें आपल्याला बहुतेक निश्चित करितां येते. अशा तऱ्हेचे जे कित्येक कोरीव लेख आहेत, त्यांतील पहिला म्हणजे सं.

१३४२ (इ. १२८५ ) चा अबू अचलेश्वराचा शिलाठळेख होय. त्यांत पुष्कळ राजांची साविस्तर वर्णने आहेत. त्यानंतर जोधपूर प्रांतातला सं. १४९६ [इ. स. १४३९] चा राणपुरा [ बाणपुरा ] येथील शिलालेख; त्यांत बप्पा पासूनची वंशावळ अगदीं मोजक्या शब्दांत दिली आहे. शेवटचा शिलालेख म्हणजे रायसागर येथील सं. १७३२ [इ. १६७५] चा शिलालेख. समरासेंह्ाचें लयन पृथ्वी- राजाची बहीण पथा हिचेबरोबर झालें होतें व शहाबुद्दीन धोरी बरो

बर झालेल्या शेबटल्या लढाईत प॒थ्वीराजाबरोबर समरसिंह ग्ृत्य्‌ पावला, ही रासेंत दिलेली कथा या लेखांत प्रथम दृष्टोत्पत्तीस येते. या लेखांत खुद्द रासेचा उछेख केळा असून त्यामुळें मागील दोन लेखांत दिलेल्या वंशावळींत फिरवाफिरव करणें अवऱ्य झालें. समर- सिंह हा, ज्या जेत्रसिंहाच्या कारकीर्दीत इ. स. १२१६ मध्यें मेवाड व तुक यांची पह्दिली लढाई झाली त्या जेत्रसिंह्याच्या तेजसिंह् नांवाच्या मुलाचा मुलगा होता असं त्या लेखांत दिळें आहे. अबूच्या लेखांत तर तुरुष्क सैन्यरूपी समुद्राचा अगस्त्यच असें जेत्रसिंहाचें कीर्ति- प्रद बर्णन केळे आहेक$ या लढाईविषयीं आम्ही पुढें लिहिणार आहोंत, परंतु येवढयाहि वर्णनावरून असे स्पष्ट दिसून येईल को, समरासिंहाचा आजा जेत्रासेह ह्या देखील पृथ्वीराजाला समकालीन नव्हता, तात्पर्य इ. स. १४२९ च्या रणपुरा लेखाचे नंतर आणि

, इ. स. १६७’५ च्या रायसागर लेखाचे पर्वी पृथ्वीराज-रासंतील

कथा प्रचारांत आली असली पाहजे. तिजकडे दुलेक्ष करून, अबू

% तुरुष्कसेन्याणवकुंभयोनेः ।

२३४ तिसरीं हिंदु राज्ये

आणि बाणपुरा येथीळ शिलालेखांवरून टोंड्य्या राज- स्थानाच्या हिंदी आवृत्तीत पंडित गोरीरंकरांनी या काळांतील मेवाड घराण्याची जी वंशावळ तयार केली आहे तीच आम्ही देणार आहोंत. याच घराण्यांतील विजयसिंह नांवाच्या एका राजाचा सं. ११६४ (इ. स. ११०७ ) चा आणि तेत्रसिंहाचा सं. १२७० (इ, स. १२१२ ) चा असे दोन उपलब्ध शिलालेख आहेत. इ. स. ९७७ च्या आटपुरा शिलालेखांतील शक्तिकुमारापासून पासून विजयसिंहापर्यंत १० राजे झाले, त्यांच्या कारकीदीची सरासरी ११०४>५२२– १२८ -_१२ वषांची पडते; आणि शाक्तिकुमारापासून जेत्रसिंहापर्यंत १९ राजे झाले असून त्यांच्या कारकीदींची सरासरी १०७२१ > रईई– १२:८८ बर्षे अशी बसते. यावरून असे दिसतें कीं, मागील काळाप्रमाणेंच या काळांतहि गुहिलोत राजांच्या कार- कीदीचे सरासरी मान इतर राजघराण्यांच्या मानानें बरेंच कमी आहे. ही बंशावळ तारखांसह्द निश्चित करण्यासाठीं गुहिलोतांच्या वंशा- वळीतील या भागांतील राजांच्या कारकीदींची सरासरी १३ व ११ वर्षे घरून व त्याप्रमाणें निरनिराळ्या राजांच्या अनुमानिक कारकीर्दी कल्पून आम्ही ही वंशावळ समरासिंह्वापर्यंत देत आहोंत आणि निरानेराळ्या राजांच्या बाबतींत पंडित गोरीदंकर यांची टोंडच्या राजस्थानाच्या आवत्तींतून व इतर ठिकाणांतून घेतलेल्या माहितीचा उपयोग करणार आहों गुहिलोत वंशावळ.

१ शक्तिकुमार ( राज्यारंभ इ. स. ९७७ )

२ अंबाप्रचाद र मद दद.)

३ शिवम ( ग १००३)

४ नरवमी ( आ १०१६)

मेवाडचे गुहिलोत. २३५

५ कौतेंवर्मा ( अ १०२९ ) द्‌ नव ( व १०४२ ) ७ वैर ( द १०५५ ) ट हंसपाल (९ शः ९०६८) ९ वेरिसिंह ( शर ४५८४१७ १० बिजयबिंह ( पि १०८)

| शिलालेख ११०७ ) 4*- ११ अरिसिंह ( राज्यारंभ इ. स. १११८) ।

१२ चंड ( ह ११२९) -£ विजयसिंह ( न ११४० ) नै शड रणासिंह ( रि ११५५ ) १५ भौमसिंह ( य ११६२ ) १६ सामतसिंह ( मू ११७३ ) १७ कुमारसिंह ( शर ११८४ ) श्व मय सिंध ( 9 ११९५) लेख १२०३ १९ पद्मसिंह ( रि १२०६ )

]

२० जैत्रासेंहह ( ळे. १२९१३, १२२९”) |

२१ तेजासेंह ( ल, १२६७ ) 1

२२ समरबिंह (ले. १२७८, १२८३, १२८७, )

आतां या वंशावळींतीळ राजांबद्दल व्यक्तिराः विचार करूं. सुरु- बातीस हें सांगितलें पाहिजे की अबू व चितोडगड येथील शिला-

२१६ ठिसरीं हिंदु राज्ये

लेख एकाच सुमाराचे असून दोन्ही वेदरार्मा नांवाच्या एकाच ठेख- कानें लिहिळेळे आहेत. परंतु चितोडगडच्या शिलालेखांत अंबाप्रसाद व शरुचिवर्मा हे शक्तिकुमारानंतर आणि नरवर्म्याच्या पूर्वी दिळेळे आहेत. शिवाय दैत्यांप्रमाणें उप्न असलेल्या अशा धर्मशत्रूंचा शक्तिकुमाराने निःपात केला असाहि त्यांत उछेख आहे. हा उल्लेख खास मुसल- मानांबद्दल असला पाहिजे, आटपुरा शिलालेखावरून या राजाची कारकौर्दी ९७७ इ. मध्यें सुरू झाली असं आम्ही दिले आहे. याच सालांत गझनीचा सबुक्तगीन तक्तनशीन झाला; आणि हिंदुस्थानास ग्रासून टाकणाऱ्या संकटाचा प्रादुर्भाव झाला. काबूलच्या जयपालाने इ. स. ९८९मध्यें सबुक्तगीनावरुद्ध उभारलेल्या हिंदु राजांच्या संघांत शक्तिकुमार सामिळ झाला असावा असें मानण्यास जागा आहे ( स्मिथची अ. हि. इं. ).

चितोडगडच्या शिलालेखांत नरवर्म्याच्या नंतरचे राजे अबूच्या शिलालळेखांतल्याप्रमाणेच दिळे आहेत; व यामुळें आम्ही त्याची प्रमाणळेखांत गणना केली नाहीं, परंतु अबूच्या शिलालेखांत अंबा- प्रसाद आणि शुचिवमी यांचा उल्लेख नसला तरी त्याच्याच लेखकानें लिहिलेल्या चितोडगडच्या शिलालेखांतील राजांच्या यादींत या राजांचा समावेश केळेला असल्यामुळे आम्हीहि आमच्या वंशावळोंत त्यांचा समावेश केला आहे. यावरून असेंहि दिसून येतें कीं अबूचा शिला- लेखांतील आणखीहि कांहीं नांवाचा उल्लेख यावयाचा राहिला असावा; आणि तो तसा राहिला आहे असेंहि आढळून येतें. अबा- प्रसाद नांवाचा राजा यादींत विचित्र वाटतो. पण हृ नांव दुसऱ्या राजघराण्यांतील लेखांत आळे आहें ( कळचूरी )) आणि चितोड- गडच्या शिलालेखांत त्याचा उल्लेख आला असल्यानें त्याबद्दल संशय बाकी रहात नाहीं. योगराज [ ६ ] व हेमपाळ [८] हीं नांबें परकी वाटतात. त्यांचा उल्लेख अबूच्या शिलालेखांत आठेला

मेवाडचे गुहिलोत. २३७

आहे आणि त्यांत हंसपालाऐवजीं वंशापाळ असं नांव दिळें आहे. पूर्वीच सांगितल्याप्रमाणे सं ११६४ चे विजयसिंहाचे एक ताम्रपत्र ‘मिळाळें आहे. अबूच्या व बाणपुराच्या लेखांत विजयसिंहाचे ऐवजी विक्रमसिंह असें नांव दिळें आहें.रणसिंह किंवा कर्णसिंह याचा उछेख अबूच्या लेखांत नाहीं, परंतु तो बाणपुराच्या लेखांत आहे. असें असण्याचा संभव आहे कीं भाटानीं आपल्या कल्पनेने कांहीं निमीण केलेल्या राजांचीं नांवे या लेखांत दिलीं असावींत आणि या नांवाचे राजे होऊन गेळे कीं नाहीं हा संशयच आहि. रणसिंहापासून पुढें दोन शाखा झाल्या, मोठी रावळ, आणि शिसोदा येथें जाऊन राहिलेली धाकटी राणा, अशी जी दंतकथा आहे तिचा उछलेख अबूच्या शिलालेखांत नाहीं, परंतु या दंतकथेबद्दल संशय उरत नाहीं. कारण चितोडच्या प्रारंभीच्या राजांस रावळ म्हणत व हमीरापासून पुढच्या राजांस राणे म्हणतात. तें कां याचें विवेचन टिपेंत केलें आहें.*बाप्पारावळापासून एकंदर २६ रावळ झालें असें रायसागरच्या कालक्रमाने अखेरच्या असलेल्या शिलालेखांत म्हटलें आहे. त्या शिला- लेखांत ही दन्तकथा संग्राहित झालेली दिसते.

रणसिंहापासून र्भामासंहाखेरीजचीं बाकीची नांवें सवे लेखांत सारखींच आहेत. अबच्या व राणपुराच्या लेखांत भीमसिंहाऐवजीं क्षमसिंह असं नांव दिलें आहें. हे राजे अबूच्या शिंलाळेखाच्या काळा- तीळ किंवा नुकतेच पूर्वी होऊन गेळेळे असल्यामुळें त्यांच्या बाब-

६ रावळ म्हणजे लहान राजा ह नांव बप्पा पासून चाळू झालें.राणा म्हणजे ( राजानक ) मांडलिकराजा, हं नांव हम्मीर छोट्या घराण्यांतून येऊन गादीवर बसला तेव्हां पासून उदेषुरजे राजे लावूं लागले.तेंच हल्लीं ‘वीर मोठ्या अर्थाचे झालें आहे.

म. भा…१६

२३८ *“ तिसरा हिडु राज्ये

तींत चूक होण्यासारखी नाहीं. सांमतसिंहाच्या कारकीर्दीची सुरुवात बहुधा इ. स. ११७९ मध्यें झाली असावी असे अनुमान आहे. तो तिसऱ्या पृथ्वीराजाचा समकाठीन असावा. पंडित गौरीशंकरांच्या कल्पनेप्रमाणे रासेंत भर टाकणारा किंवा आपल्या स्वतःच्या कबिता चेदाच्या म्हणविणाऱ्या नवीन कवीचा सांमत व समर या नांबांत घोंटाळा झाला आणि त्यामुळे इ. स. १२८२ चा समरासेद हा पृथ्वीराजाचा समकालीन बनविण्याची त्यानें घोडचूक केली.

प्रकरण तिसरं. धारचे परमार राजे.

१ भोज.

मुंज व सिंधुराज यांनीं माळव्यांतील परमारांचें राज्य पूर्वांच स्व- तंत्र व वैभवशाली केलें असल्यामुळें या कालविभागाचे सुरुवातीसच परमांरांची गणना प्रबळ राजांमध्ये होऊं लागली होती. भोजचे कार- कौदींत परमार राजांचे वैभव व कॉर्ति अधिकच वाढली; इतकेच नव्हे तर ती अगदीं शिखरास जाऊन पोह्होंचली. मुंज मृत्यु पावला ल्या वेळीं लक्ष्मी आणि इंद्राणी यांचा आधार तुटला नसला तरी सरस्वती देवीचा आधारच तुटला असें वाटून कवि निराश झाले.% लक्ष्मी आणि वीरश्री यांस कोठेंतरी दुसरीकडे आश्रय मिळेल परंतु सरस्वती मात्र आतां कायमची अनाथ झाली अशी त्यांस चिंता वाटूं लागली. परंतु भोजानें त्यांची ही चिंता निर्थक आहे असें प्रत्य- यास आणून दिलें. लक्ष्मी, वीरश्री आणि सरस्वती या तिघींसहि त्याचे पदरीं सारखाच आश्रय मिळाठा. पौराणिक कालांतील राम व युधिष्ठिर आणि तदनंतरचे कालांतील विक्रम ब हाल यांचेप्रमाणें शस्र आगि शास्त्र या दोहोताहि निष्णात असलेला भोज हा ऐति- हासिक कालांतील उत्कृष्ट क्षात्रियत्वाचा आदरीच होऊन गेला.

भोजानं विद्ठज्जनांचा परामषे तर घेतलाच पण शिवाय तो प्रसिद्ध ग्रंथकार होता. ल्याने अनेक व विविध विषयांत प्रावीण्य संपादन केलें होतें. त्यानें ज्योतिष, अलंकार, शिल्प,योग ब व्याकरण

202 *)

% लक्ष्मीर्यास्याते गोविंदे वौॉरश्रावीरवेश्‍माने । गते मंजे यशःपुंजे निरालंबा सरस्वती ॥

२४० तिसरी हिंदु राज्ये

शास्त्रांचा अभ्यास केला होता आणि या प्रत्येक विषयावर त्यानें आजहि प्रमाणभूत मानण्यांत येण्यासारखे ग्रंथ लिहिले आहेत. अलं- कारशास्त्रावरीळ सरस्वतीकंठाभरण, योगशासत्रावरीळ राजमातंड व ज्योतिषशास्त्रावरील राजमुगांक-करण हे त्याचे ग्रंथ सुप्रसिद्ध असून त्यांवरून त्या त्या शास्त्रांत त्यानें केवढें मोठें प्रावीण्य संपादन केलें होतें ह स्पष्ट दिसून येतें. या ग्रंथांनी विद्वत्तेविषयी त्याची कोौर्ति इतिहासांत चिरस्थायी झाली आहे. घार येथे त्यानें संस्कृत विष- यांच्या उच्च आध्यापनासाठीं पाठशाला बांधली होती, आणि त्या पाठशाळेंतील शिलांवर अनेक विषयांवरील संस्कृत सुभाषिते कोरली होती. मुसलमानांनीं या पाठशालेची मशीद बनवून ठाकिली; कमा- लमोळा म्शीद या नांवानें आज ती धार येथे आस्तत्वांत आहे. संस्कृत सुभाषिते कोरलेल्या शिलांचा फरशीं ऐवजी या मशिदींत उपयोग करण्यांत आला असून आतां त्या इतक्या झिजल्या आहेत कीं त्यांवर कोरलेलीं अक्षरे ओळखणे शक्‍य राहिलें नाहीं. परंतु या सरस्वती-सदनाला किंवा भारती-भुवनाला लागून एक जुनाट विहीर आहे, ती “ अक्कलकुवी * या नावानें प्रसिद्ध आहे; आणि ती पाहून ज्या कालीं त्या पाठशालेंत अध्ययन करणारे व सरस्वतीसदनाच्या दिवाणखान्यांत वादविवाद करणारे विद्ठज्जन या विहिरीचे पाणी पिऊन आपल्या ज्ञानांत व हहाणपणांत भर टाकीत होते त्या का- लाची आठवण होते. कर्नल ल्युआर्ड व मि. लेले यांनीं “धार आणि माळव्याचे परमार ‘ या नांवाच्या आपल्या पुस्तकांत भोजाच्या वाड्मय–विषयक श्रेष्ठत्वाबद्दळ ह्या व इतर दुसऱ्या ज्या कित्येक लहान मोठ्या गोष्टी सांगितल्या आहेत त्या खरोखरच मनोवेधक आहेत; आणि या दोघा विद्वान ग्रंथकारांनी धारच्या परमारांचा सुसं- बद्ध व सविस्तर इतिहास देण्यासाठीं परमारांच्या माहितीसाठीं उपलब्ध असलेल्या हरएक साधनांचा उपयोग करून घेतलेला असल्यामुळें

घारचे परमार राजे-भोज. २४१

या इतिहासांत अवऱ्य देण्याजोग्या गोष्टी त्यांच्या या ग्रंथामधून उध्दत करून घेण्यास कोणतीच हरकत नाहीं

( १ ) जरी भोजाचा हिंदुधमशासत्रावरील असा कोणताहि ग्रंथ उपलब्ध नाहीं, तरी त्या शास्त्रावरील ग्रंथकार म्हणन कित्येक सुप्रसिद्ध प्रंथकारांनीं भोजाच्या मताचा उछेख केलेला आहे. अशा तऱ्हेने शूलनाथानें प्रायश्चित्त–विवेकांत व रघु- नंदनानें मनुटीकेंत व विज्ञानेश्वरानंहि आपल्या सुप्रसिद्ध मिताक्षरंत भोजाचा उल्लेख केलेला आहे, या गोष्टीनं भोजाच्या बुद्धीचे नुसतें विविधगामित्वच दृष्टोत्पत्तीस येतं असं नाहीं, तर त्याच्या राजशा- सनांताल नैपुण्याचीहि खात्री पटते. (२) धर्मशास्त्राप्रमाणेंच मुलकी राज्यकाभारपद्धति ही पूर्ण अवगत असल्याखेरीज हिंदुधरम–शास्त्रा- वर त्याला आपला ग्रंथ लिहिताच आला नसता; कारण, हिंदु लो- कांत धम–पुस्तकांत या दोहोंचाहि समावेश होतो, (३ ) भोजानें आपल्या प्रजाजनांच्या शिक्षणाकडे व त्यांच्या ऐहिक सुखाकडे पुष्कळ लक्ष पुरावेलें होते. एका विस्तीण खोऱ्या भांवतालच्या टेंकड्यांत बंधारे धाळून त्यानें ‘ भोजसर ‘ नांवानें प्रसिद्ध असलेला तलाव बां- धिला आणि बहुतकरून त्याचे कालवे काढून त्यानें त्यांचा राती- साठीं उपयोगहि केला असावा. हाच तलाव हल्लीं फोडून एक सुपीक परगणा भोपाल राज्यांत झाला आहे. (४)त्याच्या उपलब्ध झालेल्या दोन दानपत्रांवरून त्याच्या सरकारी दफ्तराची भाषा कशी सुटसुटीत होती हें दिसून येतें. या दफ्तराचा उछेख आम्ही पुढें करणारच आहों. परंतु येथें येवढें नमूद करून ठेवणें जरूर आहे कीं त्याच्या राज्यकारभाराची पद्धाते आणि व्यवस्था हीं नमुनेदार होतीं.

भोजाचें वाड्मयांतील उच्चपद जसें सुप्रसिद्ध आहे तसें त्याने राजकारणांत संपादन केलेलें महत्व प्रसिद्ध नाही; आणि अजून पावता निश्चितपणें ठरविण्यांतहि आलेलें नाहीं. तो इ. स. १०१०

२४२ तिसरी हिंदु राज्ये

चे सुमारास सिंहासनारूढ झाला ( क. ल्युआड व मि. लेले यांचें मतें या पूर्वीच तो गादीवर आला असावा ); आणि त्यानें कमींतकमी चाळीस वर्षें तरी राज्य केलें. सर व्हिन्सेंट स्मिथनं त्याचा मृत्युकाल इ. स. १०६०चे सुमारास म्हणून दिला आहे. पंडित गोरॉशंकर यांच्या म्हणण्याप्रमाणे तो १०५”९चे थोडा पूर्वी ( म्हणजे संवत्‌ १११२ ) असावा. त्यानें अनेक हिंदी राजांबरोबर युद्ध केटी. उदे- पर प्रशस्तींत वणिल्याप्रमाणे चदीचा राजा इंद्रनाथ, गुजराथचे राजे पाहिळा जोग्गळ व भीम, आणि कर्नोट, लाट व त्याचप्रमाणे गुजर व तुरुष्क राजे यांच्याबरोबर त्यानें केलेल्या युद्धाचा उल्लेख प्रामु- ख्यानें करण्याजोगा आहे ( ए, इं. १ पान २२२). यापैकीं त्याची ( तुरुष्क ) तुकांबरोबर जी लढाई झाली तिचा पहिल्याने विचार करूं. या लढाईपूवी मुंज राजानें एका हूण राजावर विजय संपादन केला होता असें या प्रशस्तीत जवळच म्हटळें आहे; आणि अर्थात यावरून असें स्पष्ट दिसून येतें कीं या प्रशस्तींत हूण व तुर्क शद एकमेकांबद्दल समानाथीं म्हणन योजिळे जाऊन गोंधळ केलेला नसून त्यांच्यातील भेद कायम राखिला आहे. तेव्हां पूवी उछलेखिळेला हूण राजा हिंदु राजा असला पाहिजे, कारण त्यांकाठी हिंदुस्थानांत हूण लोक आलेले किंवा राहिलेले नव्हते, आणि शिमाय हूण ही संज्ञा एका रजपूत कुळालाहि लाविळेली आढलते. मुंज राजाचा राज्यकाल ९९७ इ. ते १०१० इ. हा आहे; आणि या कालावरून अमीर सबुक्‍तगीन याचे विरुद्ध लढण्यासाठी रजपूत राजांनीं केलेल्या संघांत मंज राजाहि सामील झाला असावा असे कोणासहि स्वाभाविकपणे वाटेल. परंतु त्याप्रमाणें तो सामील झाला असावा असे वरील उल्ले- खावरून ठरत नाहीं. गझनीच्या महमुदाच्या कोणल्या स्वारीत भोज त्याचे विरुद्ध लढला हें निश्चित करणें कर्ठाण आहे. सोमनाथ येथें महमुदाबरोबर जे राजे लढले त्यांत तो नव्हता येवढें खचित. कारण

धारचे परमार राजे-भोज. २४३

त्याने तुकांचा पराभव केला असें या प्रशस्तींत म्हटलें आहे. तब- कातू-इ–अकबरीमध्ये असा एक उललेख आहे कीं, महमुदानें सोम- नाथ येर्थे हिंदु राजांचा पराभव केल्यावर हिंदुस्थानांतील अत्यंत प्रबळ अश्या राजांपैकीं परमारदेव ह्या आपल्याला आडवून धरण्यासाठी तयारी करीत आहे असे कळल्यामुळे महंमुद आपली मिळविलेली ठूट घेऊन मुलतानच्या वाळवंटाच्या पश्चिम भागांतून निघून गेला. या उल्लेखाच्या जोरावर क. ल्युआर्ड व मि. ठेले यांनीं सुचाविलेल्या कल्पने प्रमाणे महमुदाचें हें मुलतानच्या रेतमैदानांतून निघून जाणें हाच त्याचा कदाचित्‌ भोजानें केळेंला पराभव असावा. तबकातू-ई-अक- बरीमध्यें हिंदुस्थानांतील प्रबळ राजांपैकीं एक म्हणून ज्या परमार- देवाचें वर्णन केळें आहे तो भोजच असला पाहिजे. तें वर्णन दुसऱ्या कोणत्याहि परमार राजास जुळण्याजोगें नाहीं. शिलालेख लिहिणारे लेखक बहुराः स्तातिपाठक असतात; आणि त्यामुळें मह- मुदाने भोजास टाळले तेव्हां त्याचा भोजानें पराभवच केला असं त्यांनीं म्हणावें हें स्वाभाविकच आहे. भोजाने सोमनाथाचे देवालय बांधिळें असा उदेपूर प्रास्तीमध्ये जो उछेख आहे ब्यावरून हेंहि संभवनीय दिसतें कीं प्रशस्तींतील हा उल्लेख या प्रसंगाचाच ( सोम- नाथाच्या युद्धाचा) असावा.बहुधा महमुदानं सोमनाथाचे देवालयांतील मूर्ती फोडली इतकंच नाहीं तर तें देऊळहि उध्वस्त केलें असावें. आणि क्षत्रिय व॒ शिवोपासक भोजानें ताबडतोब देवालय पुनः बांधावे आणि मूर्तींची पुनस्स्थापना करावी हें त्याच्या शोयोस जाभेसें आहे असें म्हणतां येतें.

भोजाच्या राज्यारोहणाचा काळ १०१०च्या आधीं जर धरिला तर इ. स. १००९ सालीं आनंदपालानें जमविलेल्या हिंदु राजांच्या फोजेत भोजानेहि आपलें सैन्य पाठविलें असण्याचा संभव आहे. प्रशस्तींत जो उल्लेख आहे तो स्वतः भोजाबद्दल नसून त्याच्या सेना-

२४७४ तिसरी हिंदु राज्ये

पतीनीं किंवा पथकांनी तुर्कादींचा पराभव केला असा आहे. पण यां लढाइत आनंदपालानें तुकांचा पराभव केलेला नसल्यामुळें प्रश- स्तींतील या उद्लठेखाचा संबंध याहि लढाईशीं जोडतां येण्या- जोगा नाहीं.

उपलब्ध अशा सर्व ग्रंथांचा उपयोग करून क. ल्युआर्ड व मि. ठेले यांनीं आपल्या पुस्तकांत भोजाचे आपल्या भाोंवतालच्या हिंदु राजांबरोबरचे राजकीय संबंध आणि त्यांच्यामधील युद्धे यांचे उत्तम वर्णन दिलें आहे. मालव राज्याचे. पूर्वेस हददीला हृद्द मिडून चेदींचें राज्य होतं; उत्तरेस चितोडचें होते; पश्चिमेस अनहिल- वाडच्या चालुक्यांचे होतें; आणि दक्षिणेस कल्याणच्या चाठक्यांचे होतें. शेजारीं असलेल्या राज्यांत कधीं दोस्ती तर कधीं वैर हे चाला- लावयाचेंच व त्यामुळें चितोडचें गुलोहित राज्य वगळळें असतां बाकीच्या तिन्ही राज्यांबरोबर भोजास वारंबार लढावे लागलें. मागें सांगितल्याप्रमाणें गुहिलोतांनीं सम्राट पदाची हांव कधीं धरिली नाहीं; किंवा कधीं आपल्या सरहद्दी वाढविण्याचा उपक्रमाहे केला नाहीं. आणि यामुळें भोजाने चिताडबरोबर लढाई केल्याचा उल्लेख सांपडत नाहीं. चदी, अनहिलवाड व कनौट यांच्याबरोबर त्याची सतत युद्धे होत व मधून मधून त्यांत खंडहि पडे; त्या युद्धांत त्याचा कधीं विजय तर कधीं पराजयहि होई आणि पराजय झाला असतां शत्रु नेहमीं धार जवळ जवळ किंवा कदाचित्‌ धारेंतहि घुसत. गुज- राथेंत त्याचा प्रतिस्पधी भीम होता व त्यानें १०२ १ते१०६३पर्यंत राज्य केळं. एकदां भीमाच्या गेरइजेरींत भोजाचा जैन सेनापति कुलचंद्र यानें गुजराथवर स्वारी करून गुजराथची राजधानी अन- हिलवाड (पट्टण ) ही काबीज केळी आणि तेथें इतकी मोठी ळूट केली कीं ‘ कुलचंद्री’ ळूट हे शब्द लोकांच्या तोंडी कायमचे राढ्ून गेळे आहेत. भामानोहि याचे उटद्टं काढण्याकरिता आपल्या धोडद-

घारचे परमार राजे-भोज. २४५

ळानें धारेवर अकस्मात्‌ छापा घातला आणि धार टुटून टाकली. परंतु भाम आणि भोज यांच्यांताळ वैर लवकरच शमले आणि त्यांचे एकमेकांच्या दरबारीं वकीलहि प्रेमानें राहिळे. अनाहिल- वाडचा वकील दामोदर हा विनोदी आणि हुशार मुत्सद्दी म्हणून प्रसिद्ध आहे.

. पूर्वेचें चदी आणि दक्षिणचें कर्नीट राज्य यांच्या बरोबरचे भोजाचें वैर जवळ जवळ पिढीजादच होते व त्यानें भोजाचें नुकसानहि फार अधिक झालें. कारण चेदीचे हैहय आणि कर्नाटचे चालुक्य यांच्यांत बहुधा सोयरिकीचा संबंध असे. चदीच्या युवराजाची बहीण ही कनोटच्या तैलपाची आई होती. मुंज आणि तैलप यांच्यांत सतत लढाई चाळत आली होती आणि सरते शेवटीं मुंज पक- डला गेला आणि तैलपाकडून मारलाहि गेला हें आपण पूर्वी पाहि- ठेंच आहे ( भाग २ ). युवराजामागून गांगेयदेव हा राज्यावर आला आणि त्यानें १०१० ते १०३८ पर्यंत राज्य केलें. त्याच्या नंतर कर्णदेव हा गादीवर आला. तो हैहय कुलांतील अत्यंत साम- थ्यंवान्‌ असा राजा होऊन गेला आणि त्यानें १०३८ पासून १०८० पर्यंत राज्य केलें. दक्षिणेंत कल्याण येथें जयसिंह (�